KFHist: (B 2) Aurelius Victor Skip to main content

Ein Editionsprojekt der Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf und der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften und der Künste.

HHUD Düsseldorf

(B 2) Aurelius Victor



S. 1

Einleitung

I. Historische Bemerkungen

Die Historiae abbreviatae des Sextus Aurelius Victor bieten eine kurze Ge­schichte der römischen Kaiserzeit von den Anfängen unter Augustus bis in die Gegenwart des Verfassers unter Constantius II. Der Schwerpunkt liegt dabei auf dem Leben und Wirken der einzelnen Herrscher, weshalb das Werk, das gleichsam eine Serie von Kaiserbiographien darstellt, besser un­ter dem Namen De Caesaribus bekannt ist. Es zählt aufgrund seines redu­zierten Umfangs zu der Gattung der breviarium genannten und im 4. Jahr­hundert verbreiteten historischen Überblicksdarstellungen.

1. Zum Verfasser

Über das Leben des im ersten Drittel des 4. Jahrhunderts geborenen Au­re­lius Victor ist nur wenig bekannt.1 Aus der einzigen autobio­graphi­schen Äu­ße­rung in den Historiae abbreviatae, die sich im Kapitel über Sep­timius Se­ve­rus befindet, geht hervor, dass Victor wie dieser Kaiser aus Nord­af­rika stammte. „Folgendes erachte ich nämlich als ein Cha­rak­te­ris­tikum un­se­res Vol­kes, welches durch eine Schicksals­fügung wenig ertrag­reich an Recht­schaf­fenen ist: Diejenigen, die es dennoch hervor­gebracht hat, sind (…).“2 Victors beiläufige Bemerkung über „unser Volk“, womit offen­kundig das africanische gemeint ist, erweckt den Ein­druck, als habe er sich be­reits über seine Herkunft geäußert. Hierfür käme allenfalls die Prae­fatio in Fra­­ge, deren Existenz bloß vermutet wer­den kann.3 Die be­son­de­ren Um­stände der Textüberlieferung der Historiae abbreviatae, die ur­sprüng­lich ein ei­gen­ständiges Werk waren, aber uns nur als in­te­graler Be­stand­teil ei­ner spät­antiken Kompilation aus drei Werken erhalten sind, spre­chen für eine solche Hypothese. Denn es er­scheint durchaus plau­sibel, dass bei der S. 2 Zu­sam­men­stel­lung dieses sogenannten Corpus Aurelianum die hier­durch ob­so­let ge­wordene Praefatio der Histori­ae ab­bre­viatae ‚ge­tilgt‘ wur­de.4 Im­mer­hin wird Vic­tor im Ti­tulus des Corpus Aureli­anum als „Af­ricaner“ be­zeichnet (Victor Afer), wo­bei die Ap­po­sition hin­ter sei­nem Na­men selbst eine Re­mi­niszenz einer verlorenen Praefatio sein kann.5 Als weitere Be­lege für Vic­tors africanische Herkunft dienen neben der aus­führlichen und ins­ge­samt wohlwollenden Beschreibung der Herr­schaft des Septimius Se­ve­rus („es gab niemand Ausgezeichneteres im Staat“) auch das Auf­zeich­nen von eher unbedeutenden Vorgän­gen in Nordafrika, die Her­vor­he­bung Kar­tha­gos als „Schmuckstück des Erdkreises“ (40,19) sowie die der Stadt Cir­ta ge­schenkte Aufmerksamkeit (40,28).6

Über sich selbst berichtet Victor, dass er „von einem ärmlichen Bauern­hof und einem ungebildeten Vater“ herstammt, aber sich durch die un­ab­läs­sige Aneig­nung von Bildung (studia tanta) hochgearbeitet habe (20,5). Der Stolz des Arrivierten auf den sozialen Aufstieg und das Errei­chen ei­nes höheren gesellschaftlichen Sta­tus (vita honestior) ist unverkennbar. Gleich­wohl darf die Aussage nicht zu der Vorstellung verleiten, Victor sei in armen Ver­hält­nis­sen aufgewachsen, denn der Besuch des Grammatik- und Rheto­rik­unter­richts setzten ent­sprechende Geldmittel vor­aus, zumal eine gute Aus­bil­dung mit hohen Kos­ten verbunden war. Im Übri­gen war es durchaus üb­lich, die eigenen Ver­mögensverhältnisse ge­rin­ger darzustellen als sie wa­ren, sei es als rhe­to­rische Geste der Be­schei­denheit, oder um den Auf­stieg umso wir­kungs­voller erscheinen zu lassen.7

Obgleich die einzelnen Stationen von Victors Bildungsweg und seiner anfänglichen Karriere unbekannt sind, wird aufgrund seines merklichen In­teresses an der Stadt Rom gewöhnlich angenommen, dass er eine längere Zeit dort verbracht habe. Die Stadt fungierte schon lange nicht mehr als Kai­serresidenz; dennoch war es weiterhin üblich, dass hoffnungsvolle Pro­vin­zialen sich dorthin begaben, um ihre Studien zu vertiefen und S. 3 Erfah­rung in der Jurisprudenz zu sammeln. In der Tat schenkt Victor der Topo­graphie und vor allem den öffentlichen Baudenkmälern der Stadt eine hohe Auf­merksamkeit. Zahlreiche seiner Angaben sind allerdings sehr allge­mein gehal­ten und stammen zudem aus seiner Hauptquelle (dazu unten): zum Bei­spiel, dass Titus ein Amphitheater errichtet (10,5), Cara­calla prachtvolle Thermen gestiftet (21,4) oder Aurelian einen Tempel für den Son­nengott und neue Stadtmauern erbaut hat (35,7).8 Daneben gibt es ei­nige wenige Details, die auf persönliche Ortskenntnis hindeuten könnten, aber zwingend ist dies nicht: So berichtet er von einem Platz in Rom, der zum ge­gen­wärtigen Zeitpunkt der Zucht von Weissagehühnern vorbe­hal­ten war (5,17), bewertet die Konstantinsthermen im Vergleich zu den frü­her erbauten Thermen (40,27) und hat unter Umständen die Weihin­schrift an der Basilica Constantiniana ge­se­hen (40,26)9. Zudem werden auch Vic­tors spürbare Enttäuschung über das Aus­bleiben der Fes­ti­vi­tä­ten zum 1.100 Stadt­ju­bi­läum im Jahr 348 (28,2) oder seine Schilderung der blu­tigen Kämpfe im Jahr 350/51 (42,7) als Be­le­ge für einen mutmaß­li­chen Auf­enthalt in Rom geltend gemacht.10

Die ersten sicheren Nachrichten über Victors Karriere sind durch Am­mi­anus Marcellinus überliefert: Als im Frühsommer 361 der Imperator Ju­li­an, der sich im Jahr zuvor in Gallien eigenmächtig zum Augustus er­ho­ben hatte, auf dem Marsch gegen den legitimen Augustus Constantius II. einen kur­zen Zwischenhalt in der Provinzhauptstadt Sir­mi­um einlegte, kam es bei der Gelegenheit zu einer Begegnung zwischen ihm und Victor.11 Dieser war zu dem Zeitpunkt sehr wahrscheinlich als Beamter in der Pro­vinzverwaltung tätig, denn kur­ze Zeit später beorderte ihn Julian, der zwi­schenzeitlich den Pass von Suc­ci gesichert hatte, zu sich nach Naissus und ernannte ihn zum kon­su­la­rischen Provinzstatthalter (con­su­laris) für Pan­nonia Secunda. Über die Grün­de für die Beförderung Vic­tors, die ihm nicht nur ein höheres Ein­kom­men, sondern auch senatorischen Rang S. 4 ein­­trug12, lässt sich nur spe­ku­lieren.13 Die Über­nah­me der Statthalter­schaft be­deu­tete jedoch, dass sich Vic­tor in der eska­lierenden Rivalität zwischen Ju­li­an und Constantius II. von seinem bisherigen Dienstherrn abwandte und auf die Seite des Heraus­forderers stellte. Au­ßer­dem zeichnete Julian Vic­tor mit einer Bronze­statue aus, deren Aufstel­lungsort bei Ammian jedoch un­ge­nannt bleibt. Hierbei dürfte es sich um eine zu­sätz­liche, von der Statt­hal­ter­schaft unabhängige Ehrung handeln, die bisweilen mit Victors lite­ra­ri­scher Tä­tigkeit in Verbindung gebracht wird. Da nämlich die Ab­fassung der His­toriae abbreviatae noch nicht lange zurücklag (vgl. 42,20) und Vic­tor von Ammian ausdrücklich in seiner Ka­pa­zität als scriptor his­to­ricus bezeichnet ist, besteht angesichts derartiger Ehrenstatuen in Rom die Ver­mu­tung, dass Ju­lian ihn als vir litteratus für sein Ge­schichtswerk aus­ge­zeich­net ha­be.14 Allerdings ist ungewiss, ob der hochge­bil­dete Julian die his­to­risch anspruchslose Überblicksdarstellung eingehend gelesen und für aus­zeichnungswürdig befunden hat.15 Wie auch immer die of­fi­zi­el­le Be­grün­dung für die Statue gelautet haben mag, sie zeugt von Julians Wert­schät­zung Victors.16

Die Statthalterschaft über die Provinz hatte Victor höchstens bis zum Mai 365 in­ne, denn zu jenem Zeitpunkt ist ein gewisser Fortunatus als con­sularis der Pannonia Secunda belegt.17 Vielleicht ist er – wie an­de­re hoch­ge­stellte Be­amte – bereits kurz nach Julians Tod im Juni 363 von Jo­vian oder Va­len­tin­ian I. abgesetzt worden. Bis zur Bekleidung der S. 5 Stadt­prä­fek­tur Roms rund ein Vierteljahrhundert später fehlt indes jegliches Zeugnis zu Victors Leben.18 Als Dank für seine Ernennung zum Stadtpräfekten stif­te­te er Theodosius I. in Rom eine Statue, durch deren Weihinschrift sich Victors Amtszeit in die Zeitspanne 388/389 datieren lässt.19 Ne­ben Victors voll­ständigen Namen bezeugt die Inschrift auch seine Funktion als Richter am Kaisergericht, die sich vielleicht nur auf wenige Wochen im Sommer 389 beschränkte, als Theodosius I. vom 13. Juni bis zum 1. Sep­tember in Rom weil­te und seinen Triumph über den Usurpator Maxi­mus feierte.20 Victor selbst dürfte bereits seit längerem dort ansässig ge­we­sen sein und im Zirkel der heidnischen Senatoren verkehrt haben;21 vermutlich stand er auch mit Ammianus Marcellinus im Kontakt, der in Rom mit der Ab­fas­sung seines eigenen Geschichtswerks beschäftigt war.22

Die Übertragung der prestigeträchtigen Stadtpräfektur an einen An­hänger der altrömischen Religion entspricht der Politik des Christen Theo­dosius I., dem nach seinem Sieg im Bürgerkrieg die faktische Macht über das West­reich zu­gefallen war und der sich nun bemühte, die west­lichen Eliten in sein Herr­schaftssystem einzubinden. Dazu gehörte etwa die Be­förderung des Virius Ni­comachus Flavianus zum Präto­ri­a­ner­prä­fekten eben­so wie die großherzige Ernennung des Quintus Aure­lius Sym­ma­chus zum Konsul, obwohl dieser sich durch eine Lobrede auf den Usur­pator S. 6 Maximus kompromittiert hatte.23 Wenn daher Victor in der Weih­in­schrift für Theodosius I. diesem bescheinigt, die frü­heren Kaiser an Mil­de (cle­mentia), Heiligkeit (sanctitudo) und Groß­zü­gig­keit (muni­ficen­tia) über­troffen zu haben, besteht der Verdacht, dass auch Victor selbst sich mit dem Regime des Maximus zu sehr eingelassen hatte, zumal der Usur­pator zwischenzeitlich von Theodosius als legitimer Au­gus­tus anerkannt ge­wesen war. Insgesamt dürfte sich die Situation um 389 in Rom nicht we­sent­lich von der um 312 unterschieden haben, als der Bürgerkriegs­sieger Kon­stantin –in Victors Worten –„alle seine Gegner in Gnade auf­nahm“ und ihm im Gegenzug dafür „Statuen an den meist­frequentierten Orten auf­gestellt wurden“ (vgl. 41,4 und 40,28).24 Für den Aufsteiger aus Africa bil­dete die Übernahme der Stadtpräfektur Roms sicherlich die kaum er­träum­te Kulmination seiner Ämterkarriere. Sie ist zu­gleich auch das letzte bekannte Detail aus dem Leben jenes Mannes, der sich der Geschichte und Tradition dieser altehrwürdigen Stadt so ver­bun­den fühl­te.

2. Zum Werk

Wie aus dem überlieferte Titel hervorgeht, erheben die Historiae ab­bre­vi­a­tae den Anspruch, zum Genre der Geschichtsschreibung zu gehören. Die ‚Kür­zung‘ der Historiae bezieht sich dabei auf die Aus­führ­lich­keit der Er­zäh­lung, nicht etwa den zeitlichen Rahmen, der sich laut Unter­titel auf die ge­sam­te bis dahin reichende Kaiserzeit erstreckt (31 v. Chr. bis 360 n. Chr.). Er­wartungsgemäß ist die Ereignisdarstel­lung so­wohl in chro­no­lo­gisch-struk­turel­ler wie in­haltlicher Hin­sicht durch die Kai­ser geprägt, so­dass das Werk nicht zu Unrecht als „Bio­graphien­samm­lung“ an­ge­se­hen wird.25 Auch der Kir­chenvater Hie­rony­mus vermoch­te die Haupt­wer­ke des Ta­ci­tus (An­nales und His­to­riae) im We­sent­lichen als „Kaiser­bio­graphien“ auf­zu­fas­sen und bringt da­mit den Tru­is­mus auf den Punkt, dass die Ge­schichts­schreibung der ‚Kai­ser­zeit‘ sich größtenteils mit der Ge­schichte S. 7 der Kai­ser deckt.26 In der Tat ste­hen die His­toriae ab­bre­viatae den Bio­gra­phien Suetons viel näher als der breiten und anspruchs­vol­leren Er­zäh­lung des Ta­ci­tus. Wesentlicher Grund hierfür liegt in der Be­nut­zung der so­ge­nann­ten Enmannschen Kaisergeschichte (EKG), je­nes von Ale­xander En­mann auf der Basis der Übereinstimmun­gen zwi­schen Vic­tor, Eutrop und an­deren Autoren erschlossene Werk über die römi­schen Kaiser, das Victor als Hauptquelle diente.27 Dieses Werk war vermutlich in der Wei­se bio­gra­phisch angelegt, dass „jedes leben ein bestimmt abgerunde­tes ganzes ge­bil­det hat­te“28, wie aus Eutrops Breviarium geschlos­sen werden darf, von dem man annimmt, dass es die ursprüngliche Form der EKG getreuer be­wahrt als die Historiae abbreviatae. Dennoch lassen sich Ele­men­te aus­ma­chen, die als Bestreben Victors zu werten sind, nicht bloß vitae, sondern re­gel­rechte historiae zu verfassen.29 Hierzu gehören die in seine Darstel­lung der Ereignis­se eingestreu­ten per­sönlichen Anmerkungen, die über das gan­ze Werk verteilt, im­mer wieder einzelne Begebenheiten kommen­tieren oder von den erzähl­ten Vor­komm­nissen inspiriert sind. Die Äußerungen chan­gieren da­bei zwischen kur­zen Sentenzen, topischen Lebensweis­heiten und kri­ti­schen Be­mer­kun­gen über gesellschaftspolitische Missstän­de der ei­ge­nen Zeit. Hier­bei dient der Victor geistig verwandte Moralist Sal­lust als wich­tigstes li­tera­rische Vorbild, dessen Spuren die gesamten His­toriae ab­bre­viatae durch­ziehen.30 Eine unverkennbare, wenn auch we­sent­lich ge­rin­gere Rolle als Sallust spielt Taci­tus. Weshalb sich die inhaltlichen An­klän­ge an des­sen An­na­les je­doch nur in den ersten beiden Abschnitten über Au­gustus und Tiberius fin­den, lässt sich nicht mit Bestim­mt­heit sa­gen, aber viel­leicht war die Lektü­re des umfang­rei­chen Wer­kes für Vic­tors in­ten­dier­te Zwecke (dazu un­ten) schlichtweg zu auf­wändig.

S. 8

Ein weiteres Merkmal, das die Historiae ab­bre­vi­a­tae als Geschichts­werk erscheinen lässt, ist die Kontinuität der Dar­stel­lung und die Art und Weise, wie die einzelnen aufeinander fol­gen­den Biogra­phi­en mit­ein­ander ver­knüpft sind. Victors eigenständige Ge­stal­tung der Übergänge zwi­schen den ohnehin erst neuzeitlich konsti­tuier­ten ‚Kapiteln‘ erhellt aus dem Ver­gleich mit der schlichten Kompo­si­tions­wei­se Eu­trops.31 Bei diesem wird im kai­serzeit­li­chen Teil des Bre­vi­arium der An­schluss eines Kapitels an das vorhe­ri­ge na­hezu sche­matisch mit For­­mu­lie­run­gen wie „ihm folgte Ca­ius Cae­sar“32 oder „nach ihm kam Clau­dius“33 ge­bildet. Auch Victor mar­kiert ei­ne neue Kai­serherrschaft meis­tens durch den Namen des neuen Kai­sers, aber gleich­zei­tig gelingt es ihm auf viel kre­a­tivere und abwechs­lungs­rei­che­re Weise, eine Verbin­dung von der ei­nen Herr­schaft zur nächsten her­zu­stellen. So fallen etwa der Tod des Ti­be­rius und die Herr­schafts­über­nah­me durch Caligula in ein ein­ziges Satz­gefüge (3,1) oder umgekehrt wird eine detailreiche Erzählung in­klusi­ver Rück­blenden zwischen Ca­li­gu­las Tod (3,14) und dem Herr­schaftsantritt des Claudius (4,1) ein­geschoben, so dass es keine klare Trennung gibt. Der Über­gang von Vespasian zu Ti­tus (10,1) wird et­wa dadurch ge­schaf­fen, dass gegen Ende des Vespasian­ka­pi­tels der Jü­di­sche Krieg von 69/70 n. Chr. als eine von Vespasians Er­folgs­ta­ten genannt wird, wobei gleich­zei­tig auch die Kampfbetei­li­gung und der da­mit ver­bun­de­ne Sieg des Titus er­wähnt werden (9,10), bevor we­nige Zei­len da­nach das eigentliche Titus­kapitel einsetzt und dies wie­de­rum mit ei­nem Rückverweis auf Vespasian (10,1). Zu Nerva, bei dem kei­ner­lei Ver­bindung zu den Flaviern bestand, wird dadurch eine Brücke ge­schla­gen, dass Ge­danken über die geographische Herkunft der römi­schen Kai­ser ange­stellt werden, um in der Folge Nerva (allerdings irrtümlich) als aus­wär­ti­gen Kaiser einzuführen (11,12 f.­–12,1). Bereits an diesen wenigen Bei­spie­len zeigt sich der eigenständige Gestaltungs­wil­le, mit dem Vic­tor durch Kom­position und Inhalt die Kapitel bis in die Zeit um 284/285 n. Chr. kunstvoll miteinander verzahnt.34 Ab dem Bürger­krieg zwi­schen Ca­rinus und Dio­cletian und dem anschließenden Mehr­herr­schaftssystem der Tet­rar­chie entfällt die herkömmliche Abfolge separater Kaiser­herr­schaf­ten, S. 9 so dass sich wie von selbst eine organisch ver­wo­bene Er­zäh­lung er­gibt, die am En­de in die Herr­schaft des Con­stan­tius II. mün­det.35

Die Länge der einzelnen Kapitel fällt dabei recht unterschied­lich aus, oh­ne dass dies immer der realen Regierungsdauer eines Kaisers oder dem Umfang seiner er­brach­ten Leistungen geschuldet wäre. Während die ‚Bio­gra­phie‘ des Au­gustus, der immerhin den Prinzipat begründet und 44 Jahre ge­herrscht hat, mit 150 Wörtern eher kurz ausfällt, ist der rund vierjährigen Amts­zeit Ca­ligulas mehr als die dreifache Länge zugestanden, wobei das Ka­pitel mit skurrilen Anekdoten über Caligula, Viktors Gedanken über Nach­kommen­schaft und das spätantike Heer sowie der Vorgeschich­te zu Clau­dius’ Kaisererhebung angefüllt ist. Im Fall des Septimius Severus, dem ei­nes der längsten Kapitel gewidmet ist – hier kommt Victor auch auf sich selbst zu sprechen –, erklärt sich die Ausführlichkeit unter anderem mit Victors Wunsch, dem afrikanischen Lands­mann ei­nen res­pek­tab­len Platz in seinem Werk zukommen zu lassen. Das eben­falls um­fangreiche Ka­pi­tel über Gallienus wiederum ist unter an­de­rem durch die Erwähnung der zahl­reichen Usurpationen während seiner Herr­schaft bedingt. Aller­dings führt die Absicht Victors, Gallienus als überaus schlech­ten Kaiser zu brand­marken, dazu, dass in diesem Kapitel auch ei­ni­ge Ge­gen­kaiser des Gal­lischen Sonderreichs genannt sind, deren Regie­rungs­zeiten bereits in die Phase nach Gallienus’ Tod fallen.36 Überhaupt ist die Aufmerksamkeit be­achtlich, die Victor wiederholt den Gegen­kai­sern und Usur­patoren schenkt, ganz gleich, ob es sich dabei um erfolgrei­che Machthaber handelt, die wie Postumus und Carausius während Jah­ren über ein eigenes Teil­reich herrschten, ob um kurzzeitige Usurpatoren, die von ihren Heeren zum Augustus aus­ge­rufen und schon bald wieder be­sei­tigt wurden, oder ob um völlig bedeu­tungs­lose Rebellen wie Calocaerus und Patricius, deren lo­kal begrenzte Auf­standsversuche rasch beendet wur­den. Entsprech­end aus­führlich wer­den zudem die mit den Usurpationen verbundenen Bür­ger­kriegs­konflikte behandelt, besonders ab der Zeit der Reichs­krise im 3. Jahr­hun­dert, als die Kaiser vermehrt „zum Kampf ge­gen­­ein­an­der rüs­teten“ (24,9), aber auch während der Phase der Tet­rarchie und nochmals ver­stärkt nach Diocletians und Maximians Ab­dan­kung, auf die „innen­po­li­­tische Rück­schläge“ (39,48) folgten. Hieraus dürf­te sich übri­gens der Titel S. 10 „Ge­schich­te der Bürgerkriege“ erklären, der bei Jo­han­nes Lydus für Vic­tors Werk ge­braucht wird.37

Neben dem Namen des Kaisers finden sich zu Beginn der Kapitel wie­derholt Angaben zur je­weiligen ‚Herkunft‘. Hierbei kann es sich um die geographische, ethni­sche, soziale (oder bei Söhnen die verwandt­schaft­li­che) Herkunft oder eine Kom­bination daraus handeln. Diese Angaben, die auch häufig bei Eutrop an dieser Stelle vorkommen, hat Victor der EKG entnommen, wo sie fester Bestandteil der „eingangsstücke zur ge­schichte der einzelnen kaiser“ wa­ren.38 Jedoch weicht Victor gelegentlich von der An­ordnung seiner Quelle ab, um das vorgegebene Sche­ma der Vi­ten zu durchbrechen, und verlegt die besagten De­tails – wenn er nicht ganz auf sie verzichtet – an andere Stellen. So fin­det sich z. B. die bei Eutrop am An­fang ste­hende Herkunftsangabe des Septi­mi­us Severus bei Victor erst in­nerhalb des langen Kapitels und zudem auf zwei un­ter­schiedliche Stellen verteilt wieder39 oder wird der Heimatort des Carus – bei Eu­trop wie­derum zu Beginn genannt – hin­ter die Nachricht vom Tod seines Soh­nes Ca­rinus trans­po­niert, um so im Abschnitt über Di­ocle­tian das „En­de des Ca­rus und seiner Söhne“ zu markieren.40

Ähnliches gilt für die jeweilige Regierungsdauer, die in der EKG zum „beschluss der biographien“ gehörte und deshalb auch bei Eutrop regel­mä­ßig ge­gen Ende angegeben wird.41 Hierbei manifestiert sich erneut sein aus­ge­prägter Gestaltungswille. Wie frei Victor mitunter mit der An­ga­be der Re­gie­rungs­dauer verfährt, ersieht man etwa bei Ves­pa­si­an, des­sen Re­gie­rungs­zeit – zusammen mit der des Titus – erst am Ende des Ti­tus­ka­pi­tels ge­nannt ist (10,5), oder bei der kumulierten Dauer für Carus und sei­ne Söh­ne (39,12). Im Fall des Caligula wird die Dauer nicht als Ganzes ge­nannt, sondern ergibt sich aus den ersten zehn Monaten, die er gut ge­herrscht hat, und den anschließenden drei Jahren seiner Tyrannei (3,8 f.).

S. 11

Die Herrschaft eines Kaisers wird in der Regel nach den herkömm­li­chen Kategorien domi militiaeque42 betrachtet, also einerseits im Hinblick auf die zum Wohle der Untertanen im Reich erbrachten Leistun­gen, zu de­nen etwa die Errichtung öffentlicher Bauten zählt, und andererseits im Hin­blick auf die Erfolge als Feldherr im Krieg gegen auswärtige Völker und bei der Erweiterung des Reichsgebietes, wobei Victor selbstver­ständ­lich eine imperiale Außenpolitik befürwortet (vgl. 24,9) und gelegentlich die hinzuerworbenen Provinzen benennt.43 Selbst militärische Tatenlo­sig­keit beklagt er mehr als eine desaströse Niederlage, wie sie Decius im Go­ten­krieg (29,4 f.) und Valerian auf dem Perserfeldzug (32,5) wiederfuhr, die er beide für ihr klägliches Versagen aber nicht verdammt.44 Die Ein­hal­tung und Ausarbeitung dieses Schemas ist zwar von den historischen Be­ge­benheiten mitbestimmt, jedoch wird Ausgewogenheit, ganz abgese­hen von Voll­ständigkeit – vielleicht auch aus Gründen der variatio – nirgends an­gestrebt.45

Neben diesen konventionellen Rubriken schenkt Victor dem Aspekt der Bildung und den doctae artes (20,2), denen er seinen eigenen Aufstieg und Karriere im Verwaltungsdienst verdankt, gesonderte Beachtung. Die­ser The­men­komplex durchzieht das ganze Werk von Augustus an, der sich als „ei­fri­ger Förderer der Gelehrten“ betätigte und selber „vom Studium der Rhe­torik“ gefesselt war (1,5), über Hadrian, der in Rom „sogar eine Lehr­stät­te für die freien Künste“ errichtete (14,3) und Septimius Severus, der eine Au­tobiographie „mit ebenso viel Schmuck wie Wahrhaftigkeit“ ver­fass­te (20,22), bis hin zu Constantius II., dessen „lite­ra­rische Bildung“ und „Stil beim Ausschmü­cken seiner Reden“ er lobend her­vor­hebt (42,23). S. 12 Aber auch hierbei wird keine Voll­ständigkeit angestrebt, wie die Biogra­phie des Claudi­us illus­trie­rt, in welcher seine Tä­tigkeit als An­tiquar und His­toriker nicht ein­mal angedeutet wird.46

Frag­los erwartet Victor vom römischen Kaiser, dass er über eine gründ­liche Bil­dung ver­fügt, aber ebenso auch von einem jeden anständigen Mann (bo­nus vir). In einem Rückblick am Ende des Vitelliuskapitels, der zu­gleich als Über­gang zum Vespasianka­pi­tel dient, äußert er sich zur Rol­le der Bildung so: „Alle diese Kai­ser, die ich in knap­pen Zügen behandelt ha­be, be­sonders aber die aus der Fami­lie der Cae­sares waren so sehr mit Bil­dung (litterae) ausge­stattet und in Bered­samkeit (elo­quen­tia) geübt, dass, wä­ren sie mit Aus­nah­me von Augus­tus nicht in allen Lastern maßlos gewe­­sen, ihre bedeu­ten­den (sc. akademischen) Fer­tigkeiten mäßig große Schand­­ta­ten gewiss über­deckt hätten. Obgleich hinreich­end feststeht, dass wich­tiger als diese an­geeignete Bildung der Charakter (mores) ist, ist den­noch für einen jeden gu­ten Mann, besonders aber für den Lenker des Staa­tes, wenn mög­lich, bei­des glei­chermaßen vonnöten.“ (8,7 f.) Victor dürfte sich in seiner An­sicht durch ei­nen jüngst er­gan­ge­nen Kaisererlass be­stä­tigt ge­fühlt haben – wenn nicht sogar davon inspi­riert wor­den sein –, in wel­chem nicht nur die lit­te­ra­tura zur „größten alle Tugen­den“ deklariert, son­dern auch fest­ge­legt wird, dass nie­mand im Ver­wal­tungsdienst einen „er­sten Rang“ beklei­den sol­le, au­ßer er glän­ze „er­wie­sen­er­maßen im Ge­brauch und in der Aus­ü­bung der studia li­be­ra­lia und sei im Schrei­ben so be­wandert, dass er Sät­ze her­vor­bringen kann, ohne ge­gen die Regeln zu ver­stoßen.“47

Bemer­kens­wert ist in jedem Fall, dass die Forderung nach Bildung bei Victor direkt an zweiter Stelle nach einem guten Charakter steht und Bil­dung somit noch vor militärischer virtus rangiert. Victors Erwartung haben die Kaiser bis einschließlich Severus Alexander denn auch erfüllt, stamm­ten sie doch nahezu alle aus senatorischen und entsprechend gebil­de­ten Krei­sen. Keinem von ihnen wirft Victor daher mangelnde Bildung vor; im S. 13 Ge­genteil hebt er Einzelne für ihre Gelehrsamkeit sogar noch heraus.48 De­fi­zite kon­statiert er zum ersten Mal bei dem Soldatenkaiser Maximi­nus Thrax, der „nahezu ohne Bildung“ war (25,1). Entsprechend setzt Victor die sich entfaltende Krise des 3. Jahrhunderts in Korrelation dazu, dass nun­mehr „die Staatsgeschäfte sogar den hinsichtlich ihrer Geburt und Bil­dung Nied­rigsten“ überlassen wurden (24,11). Für Victor ist es völlig in­ak­zep­ta­bel, dass gemeine Männer aus dem Soldatenstand die Kaiserwürde be­klei­den. Allerdings sieht er für diese folgenschwere Entwicklung auch ei­ne Mit­ver­antwortung bei den Senatoren, die „das sogar billigten, da sie es für ge­fähr­lich hielten, sich waffenlos dem Bewaffneten zu wi­der­set­zen.“49 In­be­griff der heillosen Zustände in der verhängnisvollen Zeit des Gal­li­e­nus ist die Usurpation eines gewissen Marius, der als Eisen­schmied nicht ein­mal mi­li­tärisch sonderlich fähig war (33,9). Es illustriert für Vic­tor aber, wie „alles bis zum Letzten heruntergekommen war, dass der­artige Leu­te die Ober­befehlsgewalt und Auszeichnung sämtlicher Tu­gen­den zum Ge­spött machten.“50 Vor diesem Hintergrund erzürnt es Victor um­so mehr, dass Gal­lienus dem Senatorenstand untersagte, eine Militär­kar­riere ein­zu­schla­gen (33,34), wären doch gerade Vertreter dieses Standes die nö­ti­gen Be­fehlshaber gewesen und hätten durch ihre Anwesenheit im La­ger ver­hin­dert, dass ein beliebiger Militär sich leichtfertig zum Impera­tor ausru­fen ließ (37,6) – jedenfalls in der Vorstellung Victors, der die kom­plexen Zu­sammenhänge der Reichskrise des 3. Jahrhunderts zu verken­nen scheint und sogar ein regelrechtes Edikt des Gallienus postuliert (37,4), das es wohl nie gegeben hat. Victor glaubt zudem, dass es eine kurze Ge­le­genheit un­ter Kaiser Tacitus gegeben habe, den Erlass des Gallienus rück­gän­gig zu ma­chen, aber dass diese von den Senatoren nicht er­grif­fen wurde, und sie so „den Sol­daten und beinahe den Barbaren den Weg bahnten, über sie selbst und ihre Nachkommen zu herrschen.“51 Von den Tetrarchen heißt es dementsprechend wenig später aus­drück­lich, dass sie alle aus Illy­ri­cum stammten, das als unzivilisiert und hin­ter­wäld­lerisch galt, und sie „nur we­nig Bildung“ besaßen. Den­noch hält es ihnen Victor er­staun­licher­weise S. 14 zu­gu­te, dass sie „mit den Mühsalen des Land­le­bens und des Militär­diens­tes bes­tens vertraut“ waren, und erachtet die Tetrarchen als geradezu „ide­al für den Staat“.52 Auch wenn sich die Gesamtlage im Reich unter Di­ocletian tat­säch­lich wie­der zum Besseren wendete, spielt bei der positiven Be­wer­tung der Tet­rar­chen viel­leicht die Tat­sa­che mit hinein, dass sich un­ter ihnen Con­stan­tius I. befand, der im­mer­hin der Groß­vater der regierenden Kaiser Con­stantius II. und Juli­an war. Denn seine Abneigung gegen unge­bil­dete Usur­pa­toren, zu­mal aus den Donauprovinzen, hat Victor keines­wegs ab­ge­legt, wie die Charak­te­ri­sierung des Domitius Alexander (39,17) oder des Ve­tranio (41,26) be­zeugt.53 Aber Constantius I., der kein Usur­pa­tor, jedoch der Grün­der der herr­schen­den Dynastie war, wird deshalb nicht völlig glo­ri­fi­ziert. An ihm so­wie Ga­le­rius, die aufgrund ihrer „na­tür­lichen Talente“ be­wun­derns­wert gewesen seien, erläutert Victor sei­ne Vor­stel­lung eines voll­kom­me­nen Kai­sers. Die beiden bewiesen nämlich, wie sehr „Ge­lehr­sam­keit, Kul­tiviertheit und Anstand gerade für Herrscher un­ab­dingbar seien, da oh­ne sie die natürlichen Talente so­zu­sagen un­ge­kämmt oder so­gar strup­pig sind und damit geringgeschätzt werden.“54 Die­ses Man­ko des Groß­vaters konn­te in der Zwischenzeit Con­stantius II. aber behe­ben, be­schei­nigt ihm Victor nicht nur „eine geschmack­volle lite­ra­rische Bildung und einen sanften und angenehmen Stil beim Aus­schmü­cken sei­ner Re­den“ (42,23), son­dern ha­be Constantius sogar den Usur­pator Vetra­nio al­lein „durch die Kraft seiner Re­degabe“ der Herrschaft zu ent­kleiden ver­mocht (42,1).

Über eine ebenso gediegene, eher noch höhere Bildung ver­fügte auch Julian, der in diesem Zusammenhang aber unberücksich­tigt bleibt. Dem­nach verfasste Victor die Historiae abbreviatae offensichtlich al­lein mit dem Augustus Constantius II. vor Augen, in dessen Herrschafts­be­reich er sich damals aufhielt. Dafür, dass es sich bei dem Werk um einen kai­ser­li­chen Auftrag handelt, wie es bei Eutrop und Rufius Festus nach­weis­lich S. 15 der Fall ist, gibt es keinen Hinweis.55 Zu denken gibt aber der Um­stand, dass Victor seine Darstellung bis in die unmittelbar eige­ne Ge­gen­wart her­ab­führt.56 Denn mit dem Ein­beziehen des regierenden Kaisers in die Dar­stel­lung verstößt er ge­gen das un­geschriebene Gesetz der Ge­schichts­schrei­bung, demzufolge die Gegenwart des Verfassers auszusparen sei, um den Vor­wurf der tendenziösen Voreingenommenheit zu vermeiden.57 Wenn also selbst Eutrop sich in seinem Breviarium (10,18,3) an die­sen Grund­satz hält, stellt sich die Frage, wie ernst­haft Vic­tors An­sin­nen ist, regel­rechte Ge­­schichts­schreibung zu betreiben, und wel­ches Ziel er ei­gentlich mit sei­nem Werk verfolgt.

Nach vorherrschender Ansicht fanden historische Breviarien im Schul­be­trieb oder bei der Unterweisung einer unzureichend gebildeten Be­am­ten­schaft Verwendung.58 Ob jedoch Victors Historiae abbreviatae zu diesem Zweck verfasst wurden, scheint eher fraglich, bedenkt man, dass er beim Le­ser ein gewisses historisches Wissen bereits voraussetzt. Dazu zählt die Ver­traut­heit mit den legendären Königen Romulus, Numa, Tarquinius Pris­cus und Tarquinius Superbus als auch republikanischen Gestalten wie L. Iu­nius Bru­tus, den Decii Mures, Mʹ. Curius Dentatus, C. Fabricius Lus­ci­nus, C. Ma­rius und M. Iunius Brutus.59 Selbst der persische König Kyros der Große dient wie selbstverständlich als historisches Exempel, so dass bald der Ein­druck entsteht, Victor wolle nicht so sehr Wissen vermitteln als viel­mehr mit dem eigenen glänzen.60 Hinzu kommt Victors eigen­willi­ger Stil, der ver­gleichsweise ungeeignet für ein Werk erscheint, das primär zur Ver­mitt­lung von Grundwissen gedacht gewesen sei.61 Auch hierbei S. 16 drängt sich der Ein­druck auf, dass es Victor vorrangig darum ging, seine Fä­higkeit zu de­mon­s­trie­ren, im sal­lus­ti­anischen Stil schreiben zu können und diesen –etwa durch den ma­nieris­tischen Gebrauch des Komparativs anstelle des Po­si­tivs62 – ge­wissermaßen perfektioniert zu haben.63 In der Tat darf hierin der we­sent­liche Sinn und Zweck seines Unterfangens zu sehen sein. Hierzu griff er als Vorlage auf die EKG zurück, deren Text er ge­kürzt und kom­po­sitorisch umgeformt, vor allem aber sprachlich und sti­listisch völ­lig um­formuliert hat. Den Stoff der in einem einfachen Stil ver­fassten Kai­ser­bi­o­graphien ver­arbeitete er zu einer leidlich fortlaufenden Dar­stel­lung, die den rhe­to­risch anspruchsvolleren Stil der Geschichts­schrei­bung imi­tiert. Auf­schluss­reich ist in die­sem Zusammenhang eine Be­mer­kung des Ver­fas­sers der His­to­ria Au­gus­ta, der den Bi­ographen ‚Fla­vi­us Vo­pis­cus‘ Fol­gen­des über sein schrift­stellerisches Tun mitteilen lässt: „Nur dies wün­sche ich aus­drücklich fest­ge­stellt zu haben, dass ich den Stoff geliefert ha­be, den, wer will, in hö­he­rem Stil (eloquio cel­siore) glän­zen­der darlegen mag, sowie dass es mei­ne Absicht war, in der Behandlung von Leben und Zeit der Kai­ser nicht Män­ner wie Sallust, Livius, Tacitus, Tro­gus und alle Meis­ter der Kunst­prosa (dissertissimi viri) nachzuahmen, son­dern den Ma­ri­us Maximus, den Sue­tonius Tranquillus … und die übri­gen, die diese und ähn­liche Themen nicht so sehr ausgefeilt (diserte), als viel­mehr wahr­heits­ge­mäß nieder­ge­schrie­ben haben.“64 Auch wenn hier zu Un­recht Schreib­stil und Wahr­heits­gehalt gegeneinander aus­gespielt wer­den, thematisiert die Pas­sage haargenau das me­thodische Vorgehen Vic­tors, der in Nach­ah­mung der dissertissimi viri aus den vi­tae der EKG eine der Form nach hö­her stehende historia zu schaffen beab­sich­tigt hat.65 Hier­durch ver­moch­te er S. 17 sich selbst und seinen Zeitgenossen, vor allem aber Con­stantius II. sein li­te­ra­risches Können unter Beweis zu stellen und sich für eine be­ruf­liche Weiter­be­förderung zu empfehlen.66 In dem kaiserlichen Edikt vom 24. Fe­bru­ar 360 wird nämlich nicht nur festgelegt, dass niemand ohne die ent­sprech­en­de Befähigung einen „ersten Rang“ in der Reichs­bürokratie be­klei­den dürfe (siehe oben S. 12), sondern vielmehr auch in Aus­sicht ge­stellt, dass der­jenige, der „durch seine Studien und Beredsamkeit als eines hö­he­ren Ranges würdig zu sein scheint“, befördert werden soll.67

Ob es dieser Erlass war, der Victor zur Abfassung der Historiae abbre­vi­atae bewegte, lässt sich nicht mit Sicherheit sagen.68 Derartige Rahmen­be­dingungen helfen aber zu verstehen, weshalb Victor entgegen histo­ri­o­gra­phischen Konventionen die Amtszeit des regierenden Kaisers behan­delt hat, bot sich ihm so die Gelegenheit, Constantius II. indirekt zu hofie­ren und so seine Erfolgschancen zu erhöhen.69 Vor diesem Hintergrund wird dann auch besser verständlich, weshalb das Werk inhaltlich nicht immer aus­ge­wogen wirkt und vereinzelt sogar gravierende Fehler aufweist.70 His­to­ri­sche Richtigkeit ist zwar intendiert, aber hat letztlich nicht die höchste Pri­orität, und obwohl Victor zweifellos ein genuines In­teresse an Ge­schich­te besitzt und von sich selbst sogar behauptet, über den Aufstieg der Stadt Rom „vieles gehört und gelesen“ zu haben (11,13), hat er bei der Ma­te­ri­al­sammlung für die Historiae ab­bre­viatae offenkundig kei­nen gro­ßen Auf­wand, ge­schweige tiefschürfende For­schung betrie­ben, son­dern sich weit­ge­hend mit dem Stoff der EKG be­gnügt. Zu Recht wird ihm daher auch das Feh­len ei­nes tieferen Verständnisses und eigenständigen S. 18 Durch­drin­gens his­torischer Kau­salitäten vorgeworfen, so dass ihm das Etikett ei­nes His­torikers quasi ab­gesprochen wurde.71 Gleichzeitig fällt dafür bei ihm ein anderer Interessenschwerpunkt umso mehr auf. Es scheint näm­lich Vic­tor ein drin­gen­des Anliegen zu sein, die Auf­merksam­keit auf die ge­gen­wär­ti­gen Ver­hält­nisse im Reich, insbesondere auf dessen Verwaltung, zu len­ken. An me­hreren Stellen bringt er beste­hende Miss­stände zur Spra­che und be­klagt den unter den Beamten verbreite­ten Machtmissbrauch und ihre hem­mungslose Habgier. So wirft er den Prätorianerpräfekten vor, ihr ho­hes und ein­flussreiches Amt „in eine zahnlose und den Elenden ge­gen­über über­hebliche sowie gerade den Schlechtesten verliehene und un­ter dem Vor­wand der Steuererhebung raffgierige Namenshülse verwan­delt“ zu ha­ben (9,12). Dazu kommt ferner das Anprangern der „Habgier und Un­ver­schämt­heit“ derjenigen, die ihre Zuständigkeit bei der Tri­but­ein­for­de­rung für den cursus publicus miss­brauchen (13,6). Eine besonders gro­ße Ab­scheu empfindet Victor vor den Proviantmeistern im Heer (ac­tu­a­rii), die er als schlicht „nichtsnutzig, korrupt, gerissen, aufrührerisch und hab­gie­rig“ be­zeichnet, und die „quasi von Natur aus dazu geboren“ seien, Be­trü­ge­rei­en auf Kosten der steuerzahlenden Bauern zu begehen (33,13). Über­haupt be­mängelt er die hohe Steuerlast (39,31 f.) und auf die agentes in rebus ist er auch nicht gut zu sprechen (39,44 f.).

Dies alles, das vordergründig an Gesellschaftskritik bei Sallust und Ta­ci­tus zu erinnern scheint, passt nur schwerlich zu einem Kom­pen­dium, das his­torisches Grundwissen bieten und zu Unterweisungszwecken ver­fasst ge­wesen sein soll. Es erhält aber Sinn, wenn es an denjenigen gerich­tet ist, der an der Spitze des römischen Reiches steht. Hierbei ist die Be­schrei­bung der auf allen Ebenen der Reichsverwaltung bestehenden Miss­stän­de kei­nes­wegs als Kritik am Kaiser formuliert. Sie ist vielmehr als eine Art Me­mo­randum zu verstehen, das auf bestehende Defizite und Schwach­stel­len auf­merksam machen möchte. Die Wurzel aller Probleme liegt nach An­sicht Victors nämlich darin begründet, dass „die meisten Männer mehr fürs Ei­gen­in­te­res­se als für den Staat, und mehr aus Streben nach Macht als S. 19 nach Ruhm“ handeln (33,23). Victors Patentrezept zur Be­sei­­ti­gung der ge­nann­ten Missstände lautet deshalb, die Beamtenstellen mit anstän­di­gen Män­nern zu be­set­zten. Denn er ist davon überzeugt, dass „nichts im Staat so gut oder schlecht ist, dass es nicht durch die Wesensart der Lei­ten­den ins Gegenteil verkehrt werden könn­te.“72 Als Beispiel nennt er den Prä­to­ri­a­nerpräfekten Anatolius, durch den „in den jüngst­ ver­gan­ge­nen Jah­ren die Res­sourcen in Illyricum wieder her­gestellt wurden“ (13,6). Und bei allem ge­schuldeten Respekt gegenüber dem Va­ter des Constantius II., ist es be­zeich­nenderweise genau der Umstand, dass Konstantin den Zu­gang zu öf­fent­lichen Ämtern solchen Männern ge­stat­tete, die „zu wenig würdig da­für“ waren, der es am Ende verhinderte, dass Konstantins Herr­schaft einer gött­li­chen Ordnung gleichkam (vgl. 41,20). Als „wür­dig“ gilt in Victors Au­gen nur derjenige, der – wie bereits in Ka­pitel 8,8 dargelegt – er­stens ei­nen guten Cha­rakter (probi mores) aufweist und zweitens gebildet ist (lit­teris cul­tus), mit anderen Worten: nur ein bo­nus vir.

Mit seinen Überlegungen zur Verbesserung der Reichsverwaltung, die kaum als ‚Reformvorschlag‘, geschweige als ‚Fürstenspiegel‘ bezeichnet wer­den können, richtet Victor dennoch einen Appell an Constantius II., von dem er paränetisch sagt, er wisse sehr wohl, „dass die Ruhe im Staat durch den Le­benswandel der guten Kaiser bestimmt wird“ (42,23). Diese Be­haup­tung Victors steht wie eine Mise en abyme am Ende des Tex­tes, der selbst die vitae bonorum principum enthält, einschließlich der kom­ple­men­tären vi­tae malorum principum. Denn ganz abgesehen davon, dass Letz­tere auch einen Teil der Geschichte ausmachen, wird erst aus dem Ge­samt­bild wirk­lich ersicht­lich, dass „un­günstige Situa­tio­nen durch die Stär­ken der Kai­ser leicht be­hoben, und sind sie noch so stabil, durch deren Schwächen ins Verderben gestürzt werden“ können.73

Vor allem aber bezweckt Victor, der sich seine studia tanta zugutehält, mithilfe der vorgelegten Historiae abbreviatae sein Bildungsniveau unter Beweis zu stellen. Viel­leicht kann man sogar weitergehen und in dem Werk den Versuch Victors sehen, auch seine charakterliche Eignung er­weisen zu wollen, zählt er sich selbst doch zu den boni viri (20,5). Indem er gerade die zahl­reichen Auswüchse in der Reichsverwaltung beim S. 20 Na­men nennt und einen Vorschlag zu ihrer Behebung vorbringt, em­pfiehlt er sich als jemand, der neben der erforderlichen Bildung auch pro­bi mores mitbringt und so die Voraussetzungen für eine Be­för­derung er­füllt.74

Was aus diesem Versuch der Eigenwerbung gegenüber Con­stantius II. geworden ist, lässt sich nicht sagen. Wie es scheint, ist die er­hal­tene Text­fassung der Historiae abbreviatae am Schluss um einige Zeilen er­wei­tert, die sich in ih­rem Tonfall von der davorliegenden Beschreibung des Con­stantius leicht unterscheiden, aber auch fast ein bisschen resig­niert wir­­ken (42,24 f.). Überdies weist der Text ein Indiz auf, das eine letzte Pha­se der Be­arbeitung im Frühjahr 361 n. Chr. zu belegen scheint.75 Aus die­sem chro­no­logischen An­haltspunkt sowie dem überaus Constantius-freund­li­chen Te­nor des Werkes schließt Nixon, dass es alsbald danach, aber noch vor der An­kunft Julians im Frühsommer in Sirmium veröf­fent­licht wur­de; die letzten Zeilen „must have been scrawled as Julian stepped ashore at Bono­nia.“76 Indes ist un­klar, wie man sich die ‚Publikation‘ ei­gent­lich vor­zu­stellen hat. Denk­bar ist etwa, dass Victor zunächst nur eine Ab­schrift des Wer­kes anfertigen ließ, die er zusammen mit einer Widmungsepistel (Praefatio) gegen En­de des Jahres 360 an Constantius geschickt hat, der den Winter 360/61 in Antiocheia zubrachte. Während Victor auf eine po­si­tive Resonanz vom Kai­serhof wartete, könnte er auch Julian bei des­sen un­er­warteten Auf­enthalt in Pannonien eine kurzfristig (um das Er­eig­nis vom Früh­jahr 361 erweiterte) umgewidmete Abschrift überreicht haben, an die die Schlusszeilen angefügt worden waren. Das Werk hätte dann viel­leicht doch zur Beförderung Victors beigetragen, wenn auch durch je­mand an­ders, als von Victor ursprünglich erhofft.77 Die Ernennung zum con­su­laris, die er nicht zum geringsten Teil den Historiae abbreviatae zu ver­dan­ken hat­te, oder glaub­te, zu verdanken zu haben, mag ihn über­haupt erst zur öf­fent­lichen Verbreitung des Werkes bewegt haben.

S. 21

II. Zur Überlieferung des Werkes

1. Die Historiae abbreviatae und das Corpus Aurelianum

Es ist nicht mehr möglich, die verschiedenen Etappen der über tau­send­jährigen Überlieferungsgeschichte der Historiae abbreviatae78 vom Ori­gi­nal bis zu den beiden aus dem 15. Jh. stammenden Handschriften O und P, die das Werk tradieren, exakt zu rekonstruieren. Da wir keine äl­teren und bes­seren Zeugen der direkten Überlieferung haben, kann die in­di­rekte Tra­di­tion, die von Werken gebildet wird, welche Aurelius Vic­tors Werk als Vor­lage benutzt haben, für die Rekonstruktion des Textes hilf­reich sein. Indessen ist das Verhältnis zwischen den Historiae abbreviatae einerseits und anderseits der Historia Augusta und besonders der Epitome de Cae­sa­ribus, ungeklärt. Die Historiae abbreviatae werden in den beiden Hand­schriften zusammen mit der Origo gentis Romanae und dem Liber de viris illustribus urbis Romae überliefert. Da der Titel der Historiae ab­br­eviatae, der Aurelius Victor als Verfasser der Kaisergeschichte be­zeichnet, am An­fang des gesamten Corpus Aurelianum steht, wurden auch die bei­den an­de­ren Werke Aurelius Victor zugeschrieben. Indessen sind die­se bei­den Schrif­ten, deren Verfasser wir nicht kennen, wohl schon Ende des 4. Jh. von einem späteren Überarbeiter hinzugefügt worden, der of­fen­sichtlich dem Leser zusätzlich zur Kaisergeschichte auch einen Über­blick über die mythische Zeit bis zur Gründung Roms und über die re­pub­likanische Epoche geben wollte.79 Einige Jahrhunderte später hat ein wei­terer Be­ar­bei­ter das De viris illustribus mit der Historia miscella des Lan­dol­fus Sagax (11. Jh.) interpoliert und als Einheit mit der Origo als prima pars von der Kaisergeschichte Victors getrennt; ebenso hat wohl dieser Be­arbeiter dem Gesamtwerk den Titel der Historiae abbreviatae vor­angestellt. Von dieser S. 22 Version stammt der Archetyp von O und P ab.80 Aufgrund der Tatsache, dass im Titel nur die Historiae abbreviatae Au­re­lius Victor zugeschrieben werden und die Origo und das De viris illus­tribus bezüglich des Stils sowohl voneinander als auch besonders von den Historiae abbreviatae völlig abweichen, ist gemäß der Communis opi­nio Aurelius Victor nicht der Verfasser jener beiden Werke.81

Der Titel Historiae abbreviatae, der am Anfang des Gesamtwerks steht und in den Handschriften vom Beginn der Origo gentis Romanae durch eine leere Zeile getrennt ist, erinnert einerseits an den Titel Ἱϲτορίαι von He­rodots Geschichtswerk (sowie von Werken Sallusts und Tacitus’), der in der Spätantike selten war (häufiger sind etwa res gestae)82, und weist im Zusatz abbreviatae auf die Breviarien83 hin. Den Zusatz ab Augusto Oc­ta­viano84 usque ad consulatum decimum Constantii Augusti et Iuliani Cae­sa­ris tertium mit der Angabe von Anfangs- und Endpunkt findet man eben­falls in anderen Geschichtswerken wie in Livius’ Ab urbe condita oder in der Origo gentis Romanorum, ex quo primum in Italia regnare coe­perunt (KFHist G 5).85 Daher stammt wohl auch dieser Satz von Victor und nicht einem späteren Bearbeiter des Werks. Da die Angabe des End­punkts S. 23 ad consulatum decimum Constantii Augusti et Iuliani Caesaris ter­ti­um nicht aus dem Text Victors abgeschrieben werden konnte, stammt die­se sehr wahrscheinlich von Victor selbst, der den Endpunkt seines Werks pro­blemlos zu datieren wusste, während ein spätantiker bzw. mit­tel­al­ter­li­cher Bearbeiter schwerlich diese zusätzlichen Informationen besaß. Hin­ge­gen sind der nur von P überlieferte Zusatz incipiunt foeliciter und das am Ende des De viris illustribus stehende Explicit explicit prima pars huius ope­ris in O bzw. finit prima pars huius operis incipit secunda aurelii victoris in P offensichtlich nicht Victors Worte, sondern ein Zusatz dessen, der das Corpus Aurelianum geschaffen hat.

Das Werk selbst ist als Kontinuum ohne Einteilung in Kapitel gestaltet. In den beiden Codices wird der Beginn der Herrschaft eines neuen Kaisers oft dadurch markiert, dass eine neue leicht eingerückte Zeile begonnen und das erste Wort in Großbuchstaben geschrieben wird; die beiden Ma­nu­skrip­te weisen 23 bzw. 26 Einschnitte auf (etwa in c. 2. 3. 4. 5. 6. 10. 11. 12. 13 etc.), in P steht manchmal als Titel in Majuskeln der Name des neu­en Kaisers am Anfang eines neuen Abschnittes (so vor c. 5. 6. 11. 12. 13. 14. 24. 28. 29). Es ist möglich, dass diese Einschnitte schon in Victors Ori­gi­nal vorhanden waren. Die Einteilung in 43 Kapitel,86 die Schott in sei­ner Edi­tio princeps von 1579 vorgenommen hat, ist von den späteren Edi­toren in 42 Kapitel geändert worden. Diese Einteilung scheint zwar be­son­ders hin­sichtlich der Usurpatoren und der Kapitel 39–42, in denen meh­rere Kai­ser gleichzeitig an mehreren Orten herrschten, unglücklich zu sein, ist aber in der Forschung weiterhin gebräuchlich, weshalb sie auch für die vor­lie­gen­de Edition übernommen worden ist.87

2. Die Handschriften

P = cod. Bruxellensis / Pulmanni 9755–9763

Der Codex Bruxellensis oder Codex Pulmanni (P) in der Brüsseler Bib­li­o­thèque Royale (Nr. 9755–9763) stammt vom Anfang des 15. Jh., ist aus Pa­pier und wurde im Rheinland von einem Humanisten verfasst. P ge­hörte zunächst dem Lütticher Gelehrten Johannes de Loemel, dann The­o­dor S. 24 Poel­man, der den Codex Andreas Schott, der ihn für seine Editio prin­ceps aus dem Jahr 1579 verwendete, zur Verfügung stellte. Nach Poelmans Tod gehörte der Codex den Jesuiten in Antwerpen und kam dann in die Bibliothèque Royale in Brüssel, wo Theodor Mommsen ihn 1850 wie­der­ent­deckte. Der Codex enthält Ciceros De officiis, das Corpus Aurelianum (fol. 52r–81, die Historiae 68v–81r) und Reden aus Hegesipp, Sallust, Li­vius und Cicero. Seine Seiten haben jeweils 40 bzw. 41 Zeilen. Am Rand sind einige Korrekturen und Anmerkungen von einer zweiten bzw. man­chmal sogar einer dritten Hand angebracht worden (solche Kor­rekturen sind etwa c. 2,1 abnuebat, c. 9,8 transgressu, c. 40,3 urgebant). Die Hand­schrift kommt fast ohne Verwendung von Abkürzungen aus. Ei­nige Lü­cken in P können durch O gefüllt werden. Da der Schreiber ein semi­doctus war, hat der Codex weniger Fehler als O, aber wohl auch man­che falsche Kor­rekturen des Originals.88

O = Der cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh., in der Bodleian Library, ist aus Papier und ist aus zwei Teilen zusammengesetzt. Der erste Teil enthält Bessarions lateinische Übersetzung von Xenophons Memo­rabilien und wurde 1453 Kardinal Colonna gewidmet. Der zweite Teil ist von einer anderen Hand verfasst und enthält das Corpus Aurelianum (fol. 85r­–155r); dieser wurde wohl gegen Ende des 14. oder zu Beginn des 15. Jh. geschrieben. Der Codex stammt aus Italien. Seine Seiten enthalten je­weils 28 Zeilen. Er ist in einer groben Humanistenschrift mit gotischen Ele­menten verfasst und enthält viele Abkürzungen. Randbemerkungen von ei­ner weiteren Hand füllen einige Lücken im Text; im Gegensatz zu P kom­men aber weniger Randglossen (von zweiter Hand) vor. Da der Schrei­ber ungebildet war, enthält der Text zwar viele Schreibfehler (oft wer­den die Buchstaben a und o sowie c und t verwechselt), aber wohl auch ei­nige ursprüngliche Lesarten.89 Viele Konjekturen und Korrekturen, die Schott und die Gelehrten vor der Entdeckung von O auf der Grundlage von S. 25 P gemacht hatten, wurden von O bestätigt.90 Den neuzeitlichen He­raus­gebern Victors unbekannt, wurde er Ende des 19. Jh. von Hirsch Hil­des­hei­mer in Oxford entdeckt. Als erster hat Mommsen den Codex kol­la­tioniert und mit P und Schotts Edition verglichen.91 Franz Pichlmayr hat O für seine Ausgabe von 1892 ebenfalls kollationiert und berück­sich­tigt.

Beide Codices haben den gleichen Titel, bieten die drei Werke des Corpus Aurelianum in derselben Reihenfolge und weisen viele Binde-,92 aber auch Trennfehler93 auf. Es sind wohl voneinander unabhängige Zeugen derselben Familie und gehen auf einen gemeinsamen Archetypus zurück.94

Daneben hat Schott wohl noch den Codex Metelli (M), den er als an­ti­quissimus bezeichnet und der dem französischen Gelehrten Jean Matal in Köln gehörte, indirekt verwenden können, da ein Freund ihm einige Les­arten dieses Codex brieflich mitgeteilt hat. M enthielt ebenfalls wie OP das Corpus Aurelianum. Da die Handschrift, die wohl frühestens aus dem 13. Jh. stammt,95 heute verschollen ist, kann man aber nicht mehr bestimmen, ob sie der gemeinsame Archetyp von O und Ρ ist.96 Während Schott die S. 26 Lesarten von M vor allem für die Origo verwenden konnte, hat er in der Folgezeit aufgrund des Zerwürfnisses mit dem Besitzer Matal wegen des­sen Weigerung, diesem P zur Verfügung zu stellen, keine Informationen mehr über die Lesarten von M bezüglich der Historiae abbreviatae be­kommen; dafür spricht auch die Tatsache, dass Schott in seinem Kom­men­tar zur Kaisergeschichte den Codex nie explizit nennt.97 Aus diesem Grund fällt M als weiterer Zeuge wenigstens für die Historiae abbreviatae weg.

3. Die indirekten Zeugen

Da der Text an vielen Stellen wegen der schlechten Qualität der Hand­schriften unsicher ist, kann ein Vergleich mit anderen Quellen bei seiner Re­konstruktion helfen. Dazu gehören einerseits die von Victor ver­wen­de­ten Quellen wie Sueton und – in geringerem Maße – Tacitus,98 an­dererseits ebenso die von der EKG (und wohl auch von Victor) ab­hängigen Werke des Eutrop und des Rufius Festus sowie in nicht unbe­deutendem Maße die Historia Augusta und vor allem die von einem ano­nymen Ge­schichts­schreiber wohl eine Generation nach Victor verfasste S. 27 Epi­tome de Caesa­ri­bus, die in den ersten 11 Kapiteln oft wörtlich mit dem Text Vic­tors über­ein­stimmt. Besonders die von Victor abhängigen Werke ver­fügten wahr­schein­lich über eine bessere Version von Victors Text als wir heute.99

Über das Abhängigkeitsverhältnis der Epitome von Victors Historiae gehen die Meinungen auseinander. Entweder war Victor eine Quelle und Vor­lage der Epitome, oder beide Werke haben dieselbe gemeinsame Quel­le benutzt und exzerpiert.100 Besonders interessant sind die wörtlichen Über­nahmen typisch sallustischer Wendungen aus Victor in der Epitome, die nur in den ersten 11 Kapiteln vorhanden sind, so etwa c. 5,5 = Epit. 5,5 eo progressus est, uti neque suae neque aliorum pudicitiae parcens (vgl. Sall. Cat. 52,32).101 Dies lässt die Vermutung zu, dass hier Victor und nicht eine an­dere Quelle die Vorlage der Epitome war. Am wahrscheinlichsten ist also, dass der Epitomator neben anderen Quellen wie der EKG auch ein Ex­emplar von Victors Historiae, das in einem besseren Zustand als unsere Co­dices war, verwendet hat, da die wörtlichen Übereinstimmungen über weite Strecken erstaunlich sind.102

S. 28

4. Die neuzeitlichen Drucke und modernen Editionen

Die editio princeps des Corpus Aurelianum hat Andreas Schott 1579 auf der Grundlage der Handschrift P, wie er in der Einleitung anmerkt, in Antwerpen bei Christoph Plantinus herausgegeben und mit einem kurzen Kommentar versehen, in dem er auch textkritische Probleme behandelt und einige seiner Konjekturen erklärt. Dabei hat er sich auch auf die Vor­schläge der Gelehrten Olivarius, Puteanus und Nicolaus Faber stützen kön­nen. Schotts Edition blieb die Grundlage für alle späteren Herausgeber, die seinen Text abdruckten, aber meistens in kommentierenden Anmer­kun­gen Korrekturen und Konjekturen vorgeschlagen haben, die aber nicht auf der Kollation von P oder der Kenntnis anderer Textzeugen beruhten. Die wich­tigsten Editionen mit Kommentar haben Sylburg 1588, Gruter 1611, Da­ci­er 1681 und Pitiscus 1696 vorgelegt.103 Alle diese Werke hat Johannes Arnt­zen 1733 in den Anmerkungen zu seiner Edition exzerpiert und dazu eben­falls eigene Emendationen vorgeschlagen und einen umfassenden In­dex an­gefertigt. Eine weitere Edition hat Gruner 1757 mitsamt einer Über­set­zung ins Deutsche vorgelegt. Harlesius hat 1829 in seiner Edition dasselbe Material wie Arntzen präsentiert, wobei er aber die Anmerkungen in einem gesonderten Band vereinigt hat.

Die erste wissenschaftliche Edition hat Pichlmayr 1892 und in Über­ar­bei­tung 1911 publiziert. In einem Anhang hat R. Gruendel 1966 zu dieser Edi­tion Vorschläge und Emendationen von Gelehrten, die Pichl­mayr nicht be­rücksichtigt hat bzw. die nach dem Erscheinen seiner Edition ge­macht wor­den sind, angefügt. Das große Verdienst Pichlmayrs ist die er­neu­te Kol­lation von P und das Heranziehen des zweiten Codex O. In­des­sen hat Cor­bett in der Edition von Pichlmayr 158 Fehler beim Lesen von O und 117 beim Lesen von P entdeckt. Zwar handelt es sich oft nur um or­tho­gra­phi­sche Varianten, manchmal aber auch um Druckfehler oder um die un­kri­tische Übernahme von Korrekturen aus Schotts Editio prin­ceps, ohne dies im Apparat anzugeben.104 Deshalb bietet Pichlmayrs Edition nicht S. 29 wirk­lich eine zuverlässige Grundlage für die Beschäftigung mit Vic­tors Histo­riae.

Dufraigne hat in seiner 1975 erschienenen Edition ebenso beide Codi­ces neu kollationiert, auf französisch übersetzt und in den Anmerkungen mit vielen Angaben zum Inhalt und manchmal zum Text, die fast einem Kom­mentar gleichkommen, versehen. Dufraigne ist konservativer als Pichl­mayr und berücksichtigt kaum die deutschsprachige Textkritik des 19. und 20. Jh. Dazu kommen in der Edition viele Verschreibungen vor.105

Festy hat in seiner unveröffentlichten Dissertation von 1991, ausgehend von der Edition Dufraignes, den Text der Historiae auf der Grundlage ei­ner neuen Kollationierung der Handschriften herausgegeben und über­setzt. Mit Profit hat er auch die Studien von Salvatore D’Elia einbezogen, der trotz umfangreicher Vorarbeiten selbst das Vorhaben, die Historiae her­aus­zugeben, aufgegeben und Festy auch unveröffentlichtes Material zur Verfügung gestellt hat.

Bird, der keine neue Kollation der Handschriften vorgenommen hat, folgt mit ganz wenigen Ausnahmen in seiner Edition von 1994 dem Text von Pichlmayr, berücksichtigt aber auch – vor allem für seine Übersetzung – Dufraignes Edition, kennt aber Festys Arbeit nicht. Sein ausführlicher Kommentar ist vor allem historisch und berücksichtigt dementsprechend vornehmlich historische Studien wie die umfangreiche Dissertation von Ni­xon, A Historiographical Study von 1979.

Fuhrmann hat für seine Edition und Übersetzung, die in dritter, ver­bes­ser­ter Auflage 2009 erschienen ist, weitgehend Pichlmayrs Text mit weni­gen Modifikationen (es handelt sich vorwiegend um Konjekturen älterer Ge­lehrter) übernommen.

S. 30

5. Grundsätze zur Textkonstitution

Die vorliegende Edition folgt in vielerlei Hinsicht Festy, der besonders die wertvollen Vorarbeiten von D’Elia berücksichtigt hat, ohne auf einige grund­legende Errungenschaften der Ausgaben von Pichlmayr und von Du­fraigne zu verzichten. Dazu wurden die Handschriften neu kollationiert, be­son­ders um Unstimmigkeiten zwischen den bisherigen Herausgebern aus­zu­räumen. Darüber hinaus sind neuere Beiträge zur Textkritik ein­be­zogen worden.106 Die von Schott durchgeführte und von allen nachfolgenden Editoren übernommene Einteilung des Textes in Kapitel und Paragraphen wurde weitgehend belassen, da diese in der Sekundärliteratur geläufig ist. Da diese Gliederung des Textes aber oft problematisch ist, da sie zusam­men­gehörige Sinneinheiten trennt (so wird in c. 5,6 f. ein Satz in zwei Para­graphen getrennt), wurde in den Fällen, in denen es möglich war, die Ein­teilung von Schott leicht geändert:

Bisherige Editionen KFHist
15,4 f. (4) denique annos, quibus pub­lica egit, viginti idem man­sit cele­brato magnifice ur­bis non­gentesi­mo, (5) nisi forte tri­um­phorum ex­per­tem socor­di­ae vide­tur. quod lon­ge secus est, (4) denique annos, quibus pub­lica egit, viginti idem mansit cele­brato magnifice urbis non­gente­si­mo, nisi forte trium­phorum exper­tem socordiae vi­de­tur. (5) quod lon­ge secus est,
19,3 f. (3) hincque satis com­pertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbe­cil­lem es­se, (4) cum praeceptor et asper qui­dem rectius vivendi in faci­nus pro­ces­serit, quod novo supplicio plec­ten­dum ediderat. neque cupito tamen po­titus diu. (3) hincque satis com­pertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbe­cillem esse, cum praeceptor et asper quidem rec­tius vivendi in faci­nus pro­ces­serit, quod novo supplicio plec­ten­dum edi­derat. (4) neque cupito ta­men potitus diu.
20,1 f. (1) igitur Septimius Per­ti­nacis ne­ce, simul flagi­tiorum odio, do­lo­re atque ira com­mo­tior co­hor­tes praetorias sta­tim militia ex­emit cunctis­que par­ti­um caesis Hel­vium se­natus con­sulto inter di­vos re­fert. Sal­vii nomen atque ei­us scripta fac­tave aboleri iubet. quod unum effici nequivit: (2) tan­tum gratia doctarum artium va­let … (1) igitur Septimius Pertinacis ne­ce, simul flagitiorum odio, do­lore a­tque ira commotior co­hortes prae­to­rias statim militia ex­emit cunc­tisque partium caesis Helvium sena­tus con­sulto inter divos refert. Salvii no­men at­que eius scripta factave ab­oleri iu­bet. (2) quod unum effici ne­quivit: tan­tum gratia doctarum ar­tium va­let …
39,44 f. (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus ae­quissi­mis ac remoto pestilenti fru­men­ta­ri­o­rum genere, quo­rum nunc agen­tes re­rum si­millimi sunt. (45) qui cum ad ex­plo­ran­dum an­nun­tian­dum­que, ecqui forte in provinciis mo­tus ex­sis­terent, instituti vi­de­ren­tur, com­po­si­tis nefarie crimina­ti­o­ni­bus, iniecto passim metu, prae­ci­pue re­mo­tissimo cui­que, cunc­ta foe­de diri­pie­bant. simul an­nona urbis … (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus aequissi­mis ac remoto pestilenti frumenta­rio­rum ge­nere, quorum nunc agentes re­rum si­mil­limi sunt. qui cum ad ex­plorandum an­nuntian­dumque, ec­qui for­te in pro­vinciis motus ex­sis­terent, in­sti­tuti vi­derentur, com­po­si­tis ne­farie cri­minationibus, in­iec­to pas­sim metu, praecipue re­mo-tis­si­mo cui­que, cun­cta foede diri­pie­bant. (45) simul annona urbis …
S. 31

6. Bemerkungen zur Orthographie

In beiden Codices kommen zahlreiche orthographische Varianten und Fehler vor, ohne dass dabei eine besondere Absicht erkennbar ist.107 Diese werden in der vorliegenden Ausgabe in der Regel stillschweigend der in den modernen lateinischen Editionen üblichen Schreibweise angepasst und daher nicht im kritischen Apparat vermerkt, sondern in der folgenden Liste angeführt. Dabei handelt es sich wohl durchgehend um Varianten, die das Resultat des Sprachgebrauchs und der Schreibpraxis der mittelalterlichen Kopisten sind und nicht auf Victor selbst zurückgehen. Zu Recht hat schon Pichlmayr einige der im Folgenden exemplarisch aufgeführten S. 32 ortho­gra­phischen Varianten und Fehler (vor allem bei Namen) der in den mo­dernen Ausgaben gebräuchlichen Schreibweise angepasst.108

ae statt e findet man in beiden Codices in Rhetis statt Raetis (c. 1,2), in P praecipuae statt praecipue (c. 4,1) und inconsultae statt inconsulte (c. 38,3); dagegen e statt ae in Getulorum statt Gaetulorum (c. 2,3), cherea in O bzw. cerea in P statt Chaerea (c. 3,14), pelicum statt paelicum (c. 4,11), in P summe statt summae (c. 8,8 und 26,1), Vologesus statt Vologaesus (c. 9,10), seva statt saeva (c. 17,1), ceromonias statt caerimonias (c. 14,2), elius bzw. (h)elio statt Aelius bzw. Aelio (c. 14,1. 5. 10), terremotu statt terrae motu (c. 16,12), vielleicht im Namen Calocerus statt Calocaerus (c. 41,11). Ebenso steht einmal e statt oe, so fenix in O statt Phoenix (c. 4,14) und in O i statt e in quingentisimo statt quingentesimo (c. 4,14). Dagegen findet man die Vertauschung von c und t in P in Attitiani und Attitianus statt Atticiani und Atticianus (c. 33,12 f.), in O parci statt parti (c. 39,31), ocium statt otium (c. 42,1), in P patritium statt patricium (c. 42,11).

Die Vertauschung von i und y findet man in O etwa in ytalia statt Italia (c. 8,5) und ytalica statt Italica (c. 13,1).

In griechischen Fremdwörtern wird oft f statt ph geschrieben, so in O bei fenix bzw. foenix in P statt Phoenix (c. 4,14), umgekehrt nepharie statt nefarie (c. 39,45) und in P Aphrica bzw. Aphricam statt Africa bzw. Afri­cam (c. 33,3 und 39,30).

Ebenso ist das h manchmal parasitär wie in rhetis statt Raetis (c. 1,2), Chremonam statt Cremonam (c. 8,5), in P hetruscorum statt Etruscorum (c. 28,8) und hetruria statt Etruria (c. 32,4), tharsum statt Tarsum (c. 37,1), helianum statt Aelianum (c. 39,17), tharsum statt Tarsum (c. 40,29). Oft steht h an der falschen Stelle wie in Trachia und trachiae (bzw. trathia und trathiae in P) statt Thracia und Thraciae (c. 27,3 bzw. 29,2 und 40,8), Trachiam (bzw. traciam in O) statt Thraciam (c. 33,3), trachas statt Thra­cas (c. 41,8), in P thraconites statt Trachonites (c. 28,1): anthiociam in O statt Antiochiam (c. 13,11), anthonius in O statt Antonius (c. 26,1).

Die Nasallaute n und m werden in P in tentaverat statt temptaverat (c. 3,13), inprimis statt imprimis (c. 11,4 und 16,12), in P in nanque statt nam­que (c. 13,1) und in tentans statt temptans (c. 29,2) vertauscht.

S. 33

Bisweilen fällt vor einem Sibiliant der Nasallaut weg, etwa in O istans statt instans (c. 32,1), tramittere statt transmittere (c. 20,9) und tras­fer­re­tur statt transferretur (c. 33,34).

Ebenso werden manchmal c und g vertauscht in Galigula in O statt Ca­li­gula (c. 3,1) und in beiden Handschriften Caragalla statt Caracalla (c. 21,1), in O cothorum statt Gothorum (c. 41,13).

Manchmal fehlt die Geminatio der Konsonanten, so etwa in Capadocas statt Cappadocas (c. 2,3) oder Cotias und Cotio statt Cottias und Cottio (c. 5,2); bisweilen kommt in P eine zu­sätz­liche Ge­minatio vor, so in tolle­ra­bilis statt tolerabilis (c. 39,32) und Re­gal­lia­num statt Regalianum (c. 33,2).

Wie aus den hier angeführten Beispielen hervorgeht, divergieren bei den Personen- und Ländernamen die Schreibweisen innerhalb und zwi­schen den beiden Handschriften.109 In dieser Edition wurden sie, wo mög­lich, vereinheitlicht und ebenso der in den modernen lateinischen Aus­ga­ben üblichen Schreibweise angepasst. So hat O immer Formen von Ves­pe­si­anus statt Vespasianus (c. 8,1 etc.) oder Andrianus statt Hadrianus (c. 14,1). Dasselbe gilt für Alemanni, -orum anstelle von Alamanni, -orum110 (et­wa c. 33,3) und in P Terraconensium statt Tarraconensium (c. 33,4).

Schließlich haben beide Codices die auch in anderen Handschriften be­leg­te Form sextertium (als ob das Wort aus sex und tertius und nicht aus se­mis und tertius entstanden sei) statt sestertium (c. 8,5).

Weitere Besonderheiten von O sind der regelmäßige Gebrauch von se­cor­dia statt socordia (c. 15,5. 33,17. 34), die Assimilierung in attuariorum statt actuariorum (c. 33,13) und iccircoque statt idcircoque (c. 4,13. 11,4. 14,10. 20,33. 41,26), die Doppelung des -i in Formen des Demon­stra­tivums wie hijs statt his (c. 3,13. 5,17. 39,2) und hij statt hi (c. 8,6) sowie an­sie statt anxie (c. 14,6), die auf die italienische Herkunft des Kopisten hin­weisen. Ebenso kommen auch orthographische Fehler beim Abschrei­ben vor, so z. B. in c. 3,17 comptentui statt contemptui.

S. 34

7. Sprache und Stil

Im Gegensatz zu Eutrops Werk und zur Epitome ist Victors Sprache viel komplexer und origineller, da er bei der Kompilation seines Werks nicht nur seine Quellen abgekürzt, sondern mit rhetorisch ausgearbeiteten, moralischen Urteilen angereichert hat.

Als erste haben Wölfflin und Opitz in zwei Aufsätzen ausführlich ei­nige sprachliche und stilistische Charakteristika Victors, durch die sich das Werk besonders von der Epitome unterscheidet, aufgezählt.111 Dazu gehört allen voran das „Sallustianische“, das Victor – obgleich mehr Bio­graph als Historiker – wie andere spätere Historiker als Nachahmer Sal­lusts (und Ta­ci­tus’) ausweist. Ausführlich haben sich, von diesen Be­ob­achtungen aus­gehend, La Penna und Bird mit diesem Phänomen befasst und die Liste von Ausdrücken und Junkturen, die bei Sallust Ent­sprechung fin­den, er­weitert.112 Schließlich hat sich Festy auf der Grundlage all dieser Vor­ar­bei­ten mit Victors Nachahmung der Sprache Sallusts befasst und daneben auch stilistische Übernahmen Victors aus den Werken des Tacitus doku­mentiert.113

In Bezug auf den Wortschatz kommen häufig Wörter wie queo und ne­queo anstelle von possum, mortales in der Bedeutung von homines, me­mo­rare neben dicere, quis neben quibus und fore bzw. foret neben esse und esset vor. Frequentativa auf -are sind etwa adventare, affectare, af­flic­tare, agitare, consultare, contrectare, despectare, dictitare, exercitare, gras­sari, imperitare, occultare, prolatare, propulsare, reductare, retrac­tare, sus­tentare, ventitare vor. Auch Ausdrücke wie ea / hac tempestate bzw. S. 35 his tempestatibus, frustra fore, immane quantum, occipere statt inci­pere, die 3. Pl. Perfekt auf -ere (außer c. 11,9 coeperunt und c. 25,2 appro­baverunt), Simplicia statt Komposita (firmare statt affirmare, aestimare statt exis­timare, premere statt comprimere/opprimere, ferre statt efferre etc.), die häufige Verwendung des finalen Dativs (etwa c. 2,2 flagitiis ob­tentui und Sall. Hist. 1,55,24 vitiis obtentui)114 sowie des historischen In­fi­nitivs (etwa c. 6,1 rapere trahere vexare ac foedum in modum vastare cun­cta et pol­luere) erinnern an Sallust und an Tacitus. Allgemein zeigt der Vergleich mit dem Vokabular Sallusts, dass Victor einige häufig ver­wen­dete Schlüs­selbegriffe wie libido, metus oder cupido übernommen hat.115 Da­gegen war Tacitus nicht nur in Bezug auf das Vokabular und den Stil ein Vorbild für Victor, sondern (neben Sueton) auch eine Quelle für die er­sten Kapitel.116 In Bezug auf die Verwendung seiner Quellen (vornehmlich der EKG, Sallusts und Tacitus’) besteht die Eigenheit Victors darin, wie Festy mit Recht be­merkt hat, dass er „les réécrit et les amalgame au point qu’il est la plupart du temps bien difficile au critique moderne d’effectuer le che­mi­nement in­verse pour retrouver ces sources.“117

Abgesehen von diesen Arbeiten ist die Sprache Victors jedoch kaum sys­tematisch untersucht worden; lediglich Pichlmayr hat ihr wenige Sei­ten118 gewidmet und folgende Phänomene beschrieben: fast überall Feh­len ‚afrikanischen Schwulsts‘, Streben nach Sprachreinheit, wenig Grä­zis­men, „vor allem ist er ein Feind der Symmetrie, Inconcinität ist seine Lo­sung. Dazu tritt Vorliebe für Litotes und für Paarung von Gegensätzen.“ 119 Sel­ten S. 36 verwendet Victor Metapher und Simile: so benutzt er c. 24,11 das Bild der Tugend als Mauer (virtute uti muro) gegen die Willkür des Schick­sals, c. 33,3 z das Bild des Schiffbruchs (naufragio) zur Angabe des Untergangs und beschreibt c. 33,4 die Barbareneinfälle mit dem Simile „wie wenn von überallher Winde wüteten“ (quasi ventis undique saevi­en­tibus). Schon vor Pichlmayr ist der häufige Gebrauch des Komparativs an­stelle des Positivs bemerkt worden, vgl. c. 2,1 subdolus et occultior, wäh­rend etwa Tac. ann. 6,51 occultum ac subdolum schreibt, ebenso c. 4,1 pa­vidusque animi et igna­vior.120 Er meint, dass dies ein Einfluss des Punischen sei, das keinen Kom­parativ kenne.121

Ebenso hat Stabile einige sprachliche Besonderheiten herausgearbeitet: Dazu gehören die Inkonzinnität und die Konstruktionen ad sensum,122 die Vermischung von Positiv, Komparativ und Superlativ, wobei sehr häufig an­­stelle des Positivs Komparativ verwendet wird.

Betrachtet man den von Victor gebrauchten Wortschatz, erkennt man eine Vorliebe für seltene Wörter, zu denen etwa paritor (c. 2,4) und im­pa­rilis (c. 14,9) gehören; Hapax legomena sind dagegen peroccultus (c. 16,9), implanus (c. 27,2), reductare (c. 38,6) und semiagrestis (c. 39,17).

Die Vorliebe für inkonzinne Konstruktionen ist auf allen syntaktischen Ebenen erkennbar und umfasst stilistische und rhetorische Mittel: So wer­den etwa Länder- und Völkernamen nebeneinandergestellt (c. 1,2 ad­iectis im­perio civium Raetis Illyricoque), Lokativ und präpositionale Kon­struk­tion (c. 20,8 Pescennium Nigrum apud Cyzicenos, Clodium Albinum Lug­du­ni), Titel als bloße Adjektive neben der Umschreibung mit cog­no­men­tum (c. 20,17 ob haec tanta Arabicum, Adiabenicum et Parthici cog­no­men­to). Attribute und Objekte können auch durch präpositionale Ob­jek­te aus­ge­drückt werden (c. 1,4 flagrante haud modice luxuria ludo­rumque cu­pi­dine atque ad somnum intemperantia, c. 11,4 per patrem vel fratris studio und c. 20,4 publico latrocinio ac per dementiam). Ebenso variiert er manch­mal in parallelen Konstruktionen bei der Verwendung der Kasus, so et­wa c. 10,5 ita biennio post ac menses fere novem zwischen Ab­lativ S. 37 und Ak­kusativ und c. 18,1 hic doctrinae omnis ac moribus anti­quissimis, im­mo­dice par­cus zwischen Genetivus und Ablativus qua­litatis; ebenso wechselt er auch zwischen direkten und präpositionalen Objekten ab, wie etwa in c. 5,11 illa per alteros ad patrui nuptias atque alienorum cru­ci­a­ti­bus mariti exitium, hic paulatim ad sacerdotem Vestae, deinde se, post­re­mo uterque in sui scelus processerint.

Auch bei Aufzählungen verwendet Victor Asyndeton und Polysyndeton durcheinander (c. 1,6 templa, sacerdotes et collegia, c. 4,1 vecors iuxta at­que immemor pavidusque animi et ignavior esset c. 16,12 multaeque urbes conditae deductae repositae ornataeque atque in primis Poenorum Car­thago, quam ignis foede consumpserat, Asiaeque Ephesus ac Bithyniae Ni­co­media constratae terrae motu). Bezüglich der Wortstellung ist er sehr frei und trennt Zusammengehöriges wie in c. 5,6 noxiorum vinctis modo pel­le tectus ferae oder c. 8,4 nova senator familia.

Eine bisher unbemerkte Besonderheit ist der Gebrauch der Konjunktion que, welche die von Victor am häufigsten verwendete, verbindende Kon­junktion ist.123 Es ist bekannt, dass im Spätlatein „-que … tatsächlich ein totes Wort geworden“ ist und seine Funktion als verbindende Partikel an man­chen Stellen eingebüßt hat.124 Bei Victor ist es an manchen Stellen belegt, an denen es offensichtlich funktionslos ist. Daher wird es von man­chen Editoren getilgt. Umstrittene Stellen, an denen dieses funk­tionslose que wohl einfach dazu dient, dem Wort, bei dem es steht, Em­phase zu ver­leihen, sind etwa c. 3,20 (conatus vacuos a fortuna cas­sosque esse), c. 9,10 (Iudaeique), c. 20,12 (nihil bonis cum sanctique), c. 24,5 (fabricatus est ma­trisque cultu) und c. 24,10 (passim confusaque om­nia).125

Weitere rhetorische Figuren sind Enallage und Metonymie, so etwa c. 1,2 pacata externarum gentium ferocia statt pacatis externaris gentibus ferocibus. Sehr kühn ist c. 20,24: die Aufzählung mit Hyperbole, die von S. 38 Einzelpersonen über Gruppen zum Abstraktum geht (et illi magis, cui non privati neque singuli aut flagitiosi, verum imperia et exercitus atque ipsa vitia concessere). Zu nennen sind auch Ironie (c. 26,2 tamquam ea re creatus foret) und Chiasmus mit Paronomasie (c. 33,4 parvis maxima ima summis orbe toto miscebantur). In der Periode c. 33,13 beschreibt Victor parataktisch nach Behaghels Gesetz der wachsenden Glieder und unter Vermeidung des Parallelismus die Proviantmeister:

genus hominum, prae­ser­tim hac tempestate, nequam, venale, callidum, seditiosum, habendi cu­pidum

atque ad patrandas fraudes velandasque quasi ab natura factum,

annonae dominans eoque utilia curantibus et fortunis aratorum infes­tum,

prudens in tempore his largiendi, quorum vecordia damnoque opes contraxerit.126

Neben der rhetorischen Gestaltung ist auch die literarische Ausar­bei­tung von Bedeutung. Victor schreibt, wie schon aus dem Titel hervor­geht, eine Kaisergeschichte (Historiae) und keine Biographie (Vitae);127 doch weist das Werk hinsichtlich der Stoffwahl und der literarischen Gestaltung der einzelnen Kaiserbiographien viele biographische Elemente und Tech­niken auf, die etwa auch in Suetons Kaiserviten gefunden werden. In den ersten 38 Kapiteln steht jeweils die Person des Kaisers mitsamt seinem Privatleben und Anekdoten im Mittelpunkt, während andere politische Fi­guren – etwa im Gegensatz zu Tacitus – nicht oder nur kurz erwähnt wer­den.128 Ab Diokletian (c. 39–42) hat das Werk mehr monographischen Cha­rakter, da die gemeinsame Ver­waltung des Reichs durch mehrere Kaiser eine neue narrative Technik verlangt; allerdings fehlen auch in den letzten Kapiteln Hinweise auf Pri­vates und Anekdoten nicht.

Wie bei Sueton kommen auch bei Victor kurze Aussprüche in Oratio ob­liqua (vgl. c. 3,7 f.; 5,14. etc.) und Oratio recta (c. 10,4; 13,9; 20,11. 29; 21,3; gemischt 11,6) vor, die vor allem zur Dramatisierung der Erzählung S. 39 und zusammen mit explikativen, auktorialen Kommentaren zur Cha­rak­te­risierung der handelnden Figuren (vor allem der Kaiser) dienen.


1 Biographische Überblicke bieten PLRE 1,960 (Victor 13); Nixon, Historio­graphical study 1–22; P. L. Schmidt, Art. Victor 69, RE Suppl. 15 (1978) 1661 f.; Bird, Liber de Cae­sa­ribus vii–ix und Groß-Alben­hau­sen 151–3.

2 20,6quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam bonorum parce fe­cun­da, quos eduxerit tamen, quemque ad sua celsos habet.

3 Vgl. den Boeft u. a., Philological and historical commentary on Ammianus Mar­cel­li­nus XXXI, Leiden 2018, 298 zu einer ähnlichen Selbstreferenz bei Am­mi­anus als miles quon­dam et Graecus: „In all probability the author refers to his pre­face, in which both cha­rac­teristics would have been more fully elaborated upon.“

4 Vgl. Penella, Lowly Born Historian 130; zum Corpus Aurelianum auch Kap. II. 1.

5 Vgl. den Titulus bei Pichlmayr, De Caesaribus 3 mit M. Sehlmeyer, Ge­schichts­bilder für Pagane, Berlin 2009, 284 f. Auch die Angabe zum Werkumfang im Untertitel (ab Au­gus­to … Iuliani Caesaris tertium) könnte aus einer ange­nom­me­­nen Praefatio stammen, vgl. Am­mianus Marcellinus’ analoge Angabe zu An­fangs- und Endpunkt seines Werkes im Epi­log (31,16,9).

6 Bird, Liber de Caesaribus vii schließt daraus sogar, dass Victor aus der Um­ge­bung von Cirta (das heutige Constantine in Algerien) stammen könnte.

7 Vgl. K. Vössing, Schule und Bildung im Nordafrika der Römischen Kaiser­zeit, Brüs­sel 1997, 590–2 (auf der Basis eines etwas anderen Textverständnisses).

8 Diese Bauten, die auch bei Eutrop (vgl. 7,21,4; 8,20,1; 9,15,1) vorkommen, waren in ihrer gemeinsamen Quelle genannt (dazu unten mehr). Victor berichtet in anderen Fällen aber auch detaillierter als Eutrop, vgl. etwa zum Kapitolstempel (11,4 / Eutr.. 7,23,5) oder Tra­iansforum (13,5 / Eutr.. 8,5,2).

9 Vgl. Kommentar zu 40,26.

10 Bird, Sextus Aurelius Victor vii hält einen Romaufenthalt in der Zeit zwi­schen 337 und 357 für möglich.

11 Amm. 21,10,6ubi Victorem apud Sirmium visum scriptorem historicum ex­in­deque ve­ni­re praeceptum, Pannoniae secundae consularem praefecit (sc. Iulianus) et honoravit ae­ne­a statua, virum sobrietatis gratia aemulandum, multo post urbi praefectum.

12 Vgl. Nixon, Historio­graphical study 17; Penella, Lowly Born Historian 126; B. Näf, Se­natorisches Standes­be­wusst­sein in spätrömischer Zeit, Frei­burg 1995, 55. Den Boer, Some minor Roman historians 28 nimmt hingegen an, dass Vic­tor bereits sena­to­ri­schen Rang besaß, ebenso Bonamente, Minor Latin his­to­rians 86 f.

13 In dem im Folgejahr gehaltenen Panegyrikus auf Julian bescheinigt Clau­dius Ma­mer­ti­nus diesem, für die Lei­tung der Provinzen gerade nicht die­jeni­gen, die dem Kaiser am nächs­ten standen, aus­ge­wählt zu haben, son­dern Männer von höchs­ter Integrität (in­no­cen­tis­simus), vgl. Pa­neg. 3(11),25,5.

14 So Bird, Aurelius Victor ix: „Julian must have ... been impressed with the general sen­ti­ments of his book.“ Vgl. zu den Statuen den Boeft u. a., Phi­lo­lo­gical and hi­storical com­men­tary on Ammianus Marcellinus XXI, Groningen 1991, 139.H. Niquet, Monumenta vir­tu­tum titulique. Senatorische Selbstdarstellung im spät­an­tiken Rom, Stuttgart 2000, 20 Anm. 26 nimmt eine Aufstellung in Rom an.

15 Für die gegenteilige, weit verbreitete Meinung vgl. etwa Bonamente, Minor Latin his­to­rians 92.

16 Nixon, Aurelius Victor 119 vermutet hinter der Statue „some spe­cial service for Julian during the latter’s two-day sojourn in Sirmium.“

17 Vgl. Cod. Theod. 8,5,27 (28. Mai 365).

18 H. W. Bird, What makes emperors bad?, in: P. Defosse (Hg.), Hommages à Carl De­roux, Bd. 3, Brüssel 2003, 73–9, hier 74 nimmt an, dass Victor bis zur Stadt­präfektur kein öf­fentliches Amt mehr bekleidete, dagegen Penella, Lowly Born Historian 123: „Un­doubt­ed­ly he held further offices in the next decades.“

19 CIL VI 1186 (= ILS 2945)[ve]terum principium clementiam [sa]ncti­tu­di­nem mu­ni­fi­cen­tiam supergresso, d(omino) n(ostro) Fl(avio) Theodosio pio vic­to­ri semper Augus­to, Sex(tus) Aur(elius) Victor v(ir) c(larissimus), urbi prae­f(ectus) iudex sa­cra­rum cog­ni­tio­num, d(evotus) n(umini) m(aiestati)q(ue) e(ius). Die Statue stand auf dem Traians­fo­rum, vgl. http://laststatues.classics.ox.ac.uk/database/detail.php?record=LSA-1304; Zur Datie­rung der Stadtpräfektur, vgl. Chastagnol, Les fastes de la Pré­fec­ture 232 f.; Nixon, His­to­rio­gra­phical study 19 f.

20 Vgl. Cons. Const. (KFHist G 1) 389; Marcell. chron.II 389,1 und Destephen, Le voyage impérial 378.

21 Den in einem Brief des Symmachus (epist. 2,66,2) genannten „Victor specta­bilis vir“ möch­te J. P. Callu, Symmaque, Lettres, Bd. 1, Paris 1972, 198 Anm. 2 gegen PLRE 1,960 und Chastagnol, Les fastes de la Préfecture 233 nicht mit Au­relius Victor identifizieren.

22 Vgl. P. Hermann Die geschichtliche Litteratur über die römische Kaiserzeit bis Theo­do­sius I, Leipzig 1897, 132 und Starr, Aurelius Victor 580.

23 Vgl. H. Leppin, Theodosius der Große, Darmstadt 2003, 143–5. Chastagnol, La Pré­fec­ture urbaine 441 vermutet dagegen, dass Theodosius sich aufgrund sei­nes angespannten Ver­hältnisses zum Mailänder Bischof Ambrosius mit dem stadt­rö­mischen Se­natsadel gut­stel­len wollte.

24 Theodosius’ Generalamnestie erwähnt auch Pacatus in Paneg. 2(12),45,4–7.

25 Vgl. Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 177 und öfter.

26 Hier. in Zach. 3,14Cornelius quoque Tacitus, qui post Augustum usque ad mor­tem Do­mitiani vitas Caesarum triginta voluminibus exaravit. Hingegen Victors Werk nennt er an anderer Stel­le historia, vgl. Hier. epist. 10,3.

27 Vgl. Enmann, Eine verlorene Geschichte. Daneben dürfte Vic­tor für die Zeit bis Do­mi­tian auch Sueton bzw. eine erweiterte Fassung seines Wer­kes hinzu­ge­zo­gen haben, vgl. En­mann 413.

28 Enmann, Eine verlorene Geschichte 436. Daneben dürfte für die Zeit bis Domitian auch Sueton bzw. eine erweiterte Fassung seines Werkes hinzugezogen worden sein, vgl. En­mann 413.

29 Vgl. Leo, Die griechisch-römische Biographie 307 („rein biographischer Stoff … in die Form einer historischen Darstellung gebracht“), Starr, Aurelius Vic­tor 576 und Bleck­mann, Überlegungen zur Enmannschen 21.

30 Siehe dazu unten Kap. II. 7. Sprache und Stil.

31 Siehe zur Kapiteleinteilung unten Kap. II. 1.

32 Eutr.. 7,12,1successit ei C. Caesar; vgl. 7,14,1; 7,16,1; 7,19,1; 7,21,1 u. ö.

33 Eutr.. 7,13,1post hunc Claudius fuit; vgl. 8,9,1; 8,11,1; 8,17; 9,1; 9,4 u. ö.

34 Vgl. Schlumberger, Epitome de Caesaribus 55 Anm. 182.

35 Bereits die Kapitel 6–8 (68/69 n. Chr.) und 26–27 (238 n. Chr.) sind aus ereig­nis­ge­schichtlichen Gründen weniger streng biographisch gestaltet, vgl. Schlum­berger, Epitome de Caesaribus 31.

36 Vgl. Kommentar zu 33,8Nach der Vertreibung.

37 Lyd. mag. 3,7,4Ο ὐΐκτωρ ὁ ἱϲτορικὸϲ ἐν τῇ Ἱϲτορίᾳ τῶν Ἐμφυλίων (...).

38 Enmann, Eine verlorene Geschichte 417 (Zitat 418).

39 Vgl. 20,6 „ein Charakteristikum unseres Volkes … so wie Severus selbst“ und 20,19 „von der Tripolitana, aus deren Stadt Leptis er stammte“ mit Eutr. 8,18,1 „er stammte aus Af­rica, aus der Provinz Tripolitana, aus der Stadt Lep­tis“.

40 Vgl. 39,12 „Narbonne war ihre Heimatstadt“ mit Eutr. 9,18,1 „geboren in Nar­bonne in Gal­lien.“

41 Enmann, Eine verlorene Geschichte 420. Hingegen nannte die EKG das ge­nau­e Ster­be­alter offenkundig nur bei den ‚suetonischen‘ Kaisern; Victor gibt – ähnlich wie Eutrop – au­ßer bei einigen Kaisern des 1. Jahrhunderts (vgl. 3,1; 8,6; 10,5; 11,7) nur noch bei Kon­stan­tin (41,16) das Sterbealter an.

42 Nebendomi militiaeque (16,2, vgl. 42,4) wird die Wendung auch variiert: 11,3 domi bel­loque; 13,2 domi seu militiae; 20,23 domi forisque.

43 Vgl. 1,2 (Raetia, Illyricum); 2,3 (Cappadocia); 4,2 (Mauretania, Britannia); 13,3 (Da­cia, Mesopotamia), ferner 20,15 f. und 39,36 f. Auch hierbei ist keine Voll­ständig­keit be­ab­sich­tigt, wie etwa die Provinzen Cilicia Trachia und Com­ma­ge­ne belegen, die Eutr.. 7,19,4 nennt (vgl. Epit. Caes. 9,13), aber in Victors Ves­pa­si­an­kapitel fehlen.

44 Bei Antoninus Pius’ Passivität (15,4 f.) macht Victor eine Ausnahme; an­sons­ten merkt er derartiges Verhalten negativ an, vgl. 2,3; 3,11; 14,5; 33,6; 40,20 bzw. hebt umgekehrt be­sondere Kriegsbereitschaft positiv hervor, vgl. 4,2; 8,4; 9,10; 11,3; 13,3; 16,2 u. 4; 20,14; 21,2; 24,2; 26,1; 27,8; 34,4 f.; 35,1 f. u. ö.

45 Vgl. etwa zu Hadrian Bonamente, Minor Latin historians 96: „Victor neglects the ma­jor tours throughout the empire and every aspect of foreign and admi­nis­tra­tive politics“, ähn­lich Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 182.Lediglich im Fall von Macrinus und sei­nem Sohn vermerkt Victor apologetisch, dass er über sie „nichts wei­­ter berichtet findet als ihren brutalen und tyrannischen Charakter“ (22,3).

46 Vgl. Suet. Claud. 41,2 f. und Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 179 f. Auch die ‚Selbst­be­trach­tungen‘ Marc Aurels bleiben unerwähnt.

47 Vgl. Cod. Theod. 14,1,1 (24. Febr. 360)In decuriarum ordine insigni, cui lib­ra­riorum vel fiscalium sive censualium nomen est, nequaquam aliquis lo­cum primi ordinis adi­pis­ca­tur nisi is, quem constiterit studiorum liberalium usu ad­que exer­ci­tatione pollere et ita esse lit­teris expolitum, ut citra offensam vitii ex eo­dem ver­ba procedant. (…) Ne autem lit­te­ra­tu­rae, quae omnium virtutum maxima est, prae­mia denegentur (…). Vgl. zur Datierung Destephen, Le voyage impérial 363.

48 Z. B. Titus (10,1), Marc Aurel (16,1), Helvius Pertinax (18,1), Septimius Se­ve­rus (20,22).

49 25,2quod tamen etiam patres, dum periculosum aestimant inermes armato re­sistere, approbaverunt.

50 33,10proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus imperia ac virtutum om­nium decus ludibrio essent.

51 37,7munivere militaribus et paene barbaris viam in se ac posteros domi­nandi.

52 39,26his sane omnibus Illyricum patria fuit, qui, quamquam humanitatis parum, ruris ta­men ac militiae miseriis imbuti satis optimi rei publicae fuere.

53 Vgl. 40,17: „Alexander, der … durch sein bäurisches und pannonisches El­tern­haus reichlich stumpfsinnig war“ und 41,26: „Vetranio, der völlig ungebildet und von törichtem Ver­stand und deswegen in seinem bäurischen Stumpfsinn äu­ßerst katastrophal war, … er stamm­te aus den unwirtlichen Gegenden der Moesia Su­perior.“

54 40,13quare compertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim prin­cipibus ne­cessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam hor­rida despectui sint.

55 Penella, Lowly Born Historian 130 glaubt, dass „the work was entirely Victor’s idea“, will die Möglichkeit eines kaiserlichen Auftrags aber nicht kategorisch ausschließen.

56 Die umstrittene Frage, wie weit die EKG, die Victor als Hauptquelle dient, zeitlich reich­te, kann hier übergangen werden, vgl. zu den un­ter­schiedlichen Hy­pothe­sen aber Bo­na­mente, Minor Latin his­to­rians 94.

57 Vgl. Kommentar zu 42,1Constantius.

58 Vgl. A. Bettenworth / P. Schenk, Einleitung, in: dies. (Hgg.), Rufius Festus, Klei­ne Ge­schichte des römischen Volkes, Berlin 2020, 9–39, hier 17.

59 Romulus (24,8; 35,12), Numa (1,3; 14,1), Tarquinius Priscus (4,15; 11,12), Tar­qui­nius Su­perbus und L. Iunius Brutus (3,14), Decii Mures (34,2), Curius Dentatus und Fabricius Lus­ci­nus (18,2), Marius (39,6), M. Iunius Brutus (29,4).

60 Kyros (40,13). Der Afrikaner Hannibal kommt ebenfalls vor, vgl. 37,2 f.

61 Vgl. Starr, Aurelius Victor 576: „an affected style with tortured word order, in­volved sen­tences, and artificial conceits“; M. Fuhrmann, Rom in der Spätantike, Zürich 1994, 116: „Das Buch ist leider keine bequeme Lektüre: der Stil überbietet die Gedrängtheit und die asym­metrischen Fügungen des Sallust und des Tacitus“; Kap. II. 7. Sprache und Stil.

62 Vgl. Kap. II. 7. Sprache und Stil. In der Übersetzung wird deshalb ge­le­gent­lich darauf ver­zichtet, diesen rhetorischen Kom­pa­ra­tiv zu übertragen: 2,1ac­ri­ore; 3,5 doctioribus; 6,2 im­pati­en­ti­us; 9,9 probro­sior; 11,3 tolerantior; 12,2 emi­nen­tior und magnificentior etc.

63 Vgl. Penella, Lowly Born Historian 131: „Victor clearly had stylistic pre­ten­sions.“

64 Hist. Aug. Prob. 2,6 f.illud tantum contestatum volo me et rem scripsisse, quam, si quis voluerit, honestius eloquio celsiore demonstret, et mihi quidem id ani­mi fuit, ut non Sal­lustios, Livios, Tacitos, Trogos atque omnes disertissimos imi­tarer viros in vita prin­ci­pum et temporibus disserendis, sed Marium Maximum, Sue­tonium Tranquillum, Fabium Mar­cellinum, Gargilium Martialem, Iulium Ca­pi­tolinum, Aelium Lampridium ceterosque, qui haec et talia non tam diserte quam ve­re memoriae tradiderunt. Übersetzung nach Hohl.

65 Vgl. auch Hist. Aug. trig. tyr. 1,1 „Nachdem wir bereits mehrere Bücher nicht im his­to­rischen (historico) bzw. gehobenen (diserto), sondern im pro­sai­schen Stil (pedestri elo­qui­o) verfasst haben, (…).“ Penella, Lowly Born Historian 131 verkennt Victors Vor­ge­hen, wenn er annimmt, Victor ha­be das „humble genre“ der Biographie auf­werten wol­len, „by importing into it fea­tures of the higher kind of history written by a Sal­lust or a Ta­citus.“

66 Vgl. Starr, Aurelius Victor 575 und 582; Nixon, Historio­graphical study 401 und Pe­nel­la, Lowly Born Historian 129.

67 Vgl. Cod. Theod. 14,1,1 (24. Febr. 360) …eum, qui stu­diis et elo­qui­o dignus primo lo­co videbitur, honestiorem faciet nostra provisio sub­limitate ... tua­ve eius nomina ind­ican­te, ut deliberemus, quae in eum dignitas de­ferenda sit.

68 Immerhin erachtet es Victor für erwähnenswert, dass er als Rechtschaffener (bo­nus vir) auf das Ansehen der gelehrten Künste (doctae artes) vertraue und bis in die Ge­genwart hin­ein seine gesellschaftliche Stellung durch viel Studium (stu­dia tanta) er­höht ha­be, vgl. 20,2–5.

69 Den „panegyrical tone of his praise of Constantius“ hebt auch Ni­xon, Aurelius Victor 125 hervor, vgl. bereits Starr, Aurelius Victor 582.

70 Victor unterstellt z. B. Nerva eine freiwillige Abdankung (12,2), schreibt die all­ge­meine Verleihung des römischen Bürgerrechts Marc Aurel zu (16,12), ver­wechselt den Kai­ser Didius Iulianus mit dem Ju­ris­ten Salvius Iulianus (19,1 f.), hält Gordian II. und Gordian III. nicht aus­ein­an­der (vgl. Kom­m. zu 27,1) oder ver­ortet den Tod des Decius jenseits der Do­nau (29,4).

71 Wenn Victor sich eigene Gedanken zu ungeklärten Problemen macht, handelt es sich mitunter um Belanglosigkeiten wie die Frage, ob Nero mit seiner Mut­ter se­­xu­ell ver­kehrte (5,9), von welcher Art das Verhältnis zwi­schen Hadrian und An­tino­os war (14,9) und was der Grund für den Beinamen des Sep­timius Severus war (20,10), oder er folgt seinem sim­plen Erklärungsschema, wenn es z. B. um die Be­grün­dung für Diocletians frei­wil­li­ge Ab­dan­kung geht (39,48). Vgl. auch Leo, Die griechisch-römische Bio­graphie 307 und Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild189.

72 13,7adeo boni malive in re publica nihil est, quod in diversum traduci neque­at mo­ri­bus praesidentium.

73 35,14 virtutibus principum res attolli facile vel afflictas easque firmiores prae­ceps vi­ti­is dari. Die Feststellung steht am Ende des Kapitels über Aurelian, der unter anderem „Hab­gier, Unterschlagung und die Ausbeuter der Provinzen“ ri­go­ros verfolgte (35,7).

74 Victor gibt sich sogar so einsichtig, dass er es für „ehrenvoll [hält], ab­zu­wä­gen, wozu man fähig ist, und sich nicht kopfüber vom Ehrgeiz antreiben zu las­sen“ (12,3).

75 Vgl. Kommentar zu 42,17ihre berühmten Könige.

76 Nixon, Aurelius Victor 124; „surely enough to prove that the Caesares was already well and truly published, for it is inconceivable that Victor would now want the last chapter to stand in the form in which we have it.“Neri, Aurelio Vit­tore 32 erwägt hingegen eine Re­vision der „ultimi tre capitoli del lavoro per pre­sen­tarlo a Giu­liano.“

77 Vgl. Bird, Julian and Aurelius 874.

78 Das von vielen Editoren und Gelehrten als Werktitel gebrauchte De Cae­sa­ribus geht auf Schotts Editio princeps zurück, wo er als Kolumnentitel vorkommt, um diesen Teil von De viris illustribus zu unterscheiden; er findet aber in den Hand­schriften keinen An­halts­punkt, weshalb in der vorliegenden Edition der hand­schriftlich überlieferte Titel His­to­riae ab­breviatae gewählt ist.

79 Vgl. dazu etwa Momigliano, Secondo contributo alla storia 177–89, der glaubt, dass dieHistoriae abbreviatae nur wenig später nach ihrer Entstehung im 4. Jh. mit den beiden anderen Schriften verbunden worden seien; dagegen D’Elia, Studi sulla tradizione 97–114, der die Vereinigung zum Corpus Aurelianum ins Hochmittelalter datiert. Festy, A propos du Corpus Aurelianum 121 tendiert eben­falls für ein Datum im 4. Jh.; ebenso Fugmann, De viris illustribus 11, insbe­son­de­re Anm. 11.

80 Dazu Festy, A propos du Corpus Aurelianum 114–118 und Fugmann, De viris illustribus 12.

81 Vgl. dazu Pichlmayr, Einleitung v–vi mit weiteren Hinweisen.

82 Vgl. ThLL s. v.historia Sp. 2835,60–65 und 2838,48–56 mit Belegen von Ge­schichts­werken mit diesem Titel (im Singular oder Plural); schon in der Kaiserzeit werden Ge­schichtswerke unter diesem Titel zitiert, vgl. Schröder, Titel und Text 56.

83 Diese römische literarische Gattung geht auf L. Ateius Philologus bzw. Praetextatus zu­rück, der ein Zeitgenosse Sallusts war und gemäß Suet. gramm. 10,6 ein historisches Werk mit dem Titelbreviarium rerum omnium Romanarum verfasste. Anders Opitz, Quaes­tiones 30, der meint, dass abbreviatae hier angebe, dass es sich um ein Exzerpt eines ur­sprünglich umfangreicheren Werks handele. Zwar scheint der Wortgebrauch von abbre­vi­are nach ThLL s. v. Sp. 51,23–35 für die zweite Variante zu sprechen, vgl. etwa Veg. mil. 3 praef. quae (Martii operis prae­cepta) per diversos auctores librosque dispersa ... medi­o­cri­tatem meam ab­bre­viare iussisti, Rufin. Orig. Rom. praef. (CCL 20,275) hoc quindecim volu­mi­num corpus ... adbreviem et ad media ... spatia coartem. Doch unterscheidet sich der Titel Victors von diesen Beispielen darin, dass kein Buch genannt wird, das ihm als Vor­la­ge diente oder das er gekürzt hat. Daher kann man Enmann, Eine ver­lorene Geschichte 398 fol­gen: „Aber es ist ein starker irrthum die bezeichnung ‚Au­relii Victoris historiae abbre­via­tae‘ mit ‚auszug aus Aurelius Victor‘ zu über­set­zen. ‚historiae abbreviatae‘ hat nicht mehr zu bedeuten als ‚bre­viarium‘, wie Eu­trop sein werkchen betitelte, also ‚eine kurz­ge­fasste geschichte‘.“

84 Zur Athetierung von id est a fine Titi Livii vgl. den philol. Komm. zur Stelle.

85 Vgl. dazu auch M. Stein, Einl. Origo gentis Romanorum (KFHist G 5) 16 f.

86 Schott beginnt in c. 42,17 mitIulianum Caesarem ein neues Kapitel 43. Diese Auf­tei­lung von Kapitel 42 haben aber die auf Schott folgenden Editoren nicht übernommen, da auch in diesem Kapitel immer noch Constantius und nicht Julian der Protagonist ist.

87 Ebenso überzeugt diese Einteilung zu Beginn von c. 35 nicht, da im Text davor (c. 34,7) eine größere Lücke ist.

88 Vgl. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 117.Als semidoctus ist P oft hyperkorrekt, vertauscht den ordo verborum und zeigt eine Präferenz etwa für dein statt deinde.

89 Vgl. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 117.O ist ungebildet und versteht oft nicht, was er schreibt. In der Regel ist zwar O besser als P, aber dennoch gilt, was schon D’Elia, Per una nuova edizione critica 68 anmerkt: “Se fra una lezione di O e una di P, la lezione di P trova conferma nell’usus scribendi di Aurelio Vittore, essa è da preferire.”

90 Vgl. etwa die Liste bei Mommsen, Zu den Caesares 953–58 f. So hat schon Schott c. 1,1partium statt des von P überlieferten patriam vorgeschlagen, was von O bestätigt wird. Ebenso c. 20,25 reorum statt eorum und c. 28,6 meritorio statt merito.

91 Mommsen, Zu den Caesares 951–58.

92 Vgl. Pichlmayr, Einleitung xiii. Aus den Historiae sind c. 9,1 prebire fecit statt brevi re­fecit, 20,13 eadem lictorum statt ea delictorum zu beachten. Daneben weist De viris illus­tri­bus viele Interpolationen nur in OP auf, die in den übrigen Handschriften fehlen.

93 Vgl. dazu D’Elia, Per una nuova edizione critica 56, der auf folgende Lücken hin­weist. In P fehlen c. 2,2 noxios; c. 2,4 simul – cohortes, c. 13,1 etiam; c. 16,9 morbo; c. 17,7 in – tutiusetc.; in O fehlt in c. 12,2 superioribus. Ebenso Festy, A propos du Corpus Au­relianum 93 f. P hat ebenso vor den Kapiteln 5; 6; 11–14; 24, 28 und 29 Überschriften, die in O fehlen.

94 Für D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 56 sind es „copie indipendenti di uno stes­so manoscritto“, ebenso Festy, A propos du Corpus Aurelianum 93­–100, der davon aus­geht, dass O direkt und P über eine Zwischenstufe π auf den „N“ genannten Archetypus zu­rück­gehen.

95 So D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 97–125, der ein Datum zwi­schen 1200 und 1330 annimmt. Vgl. dazu auch Festy, A propos du Corpus Au­re­li­a­num 91–136.

96 Dafür D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 56–65 und 97–125, der darauf hin­weist, das wohl auch in M dasCorpus Aurelianum aus zwei Teilen (Origo und De viris und da­von durch eine Übergangsformel getrennt die His­to­riae) bestand; ebenso D’Elia, Per una nu­ova edizione critica 60–64. Kritisch Du­fraigne, Aurelius Victor lv f., der auf die vielen Di­vergenzen zwischen OP und M hinsichtlich der Origo, die D’Elia, Studi sulla tradizione ma­noscritta 72 selbst auf­gezeichnet hat, hinweist. Er folgt Mariotti, Il codex Metelli 102–111, der meint, dass M aus einer anderen Familie als OP stammt. Festy, A propos du Cor­pus Au­relianum 101–121 kommt aufgrund von Trennfehlern zwischen M einerseits und an­der­seits OP, deren Subarchetyp er N nennt, in der Origo und in De viris il­lustribus zu fol­gen­dem Schluss S. 119: „M n’a pas été copié sur N, mais N ne l’a pas été sur M : ils sont tous les deux la copie directe d’un archétype interpolé que nous appellerons Ω.“

97 Dufraigne, Aurelius Victor lvi f. zählt vier mögliche Fälle, in denen Schott bei der Edi­tion der Historiae abbreviatae Kenntnis von M haben konnte: c. 16,9 führt Schott im Kom­mentar S. 198 statt tantumque Marco sapientiae als Lesart tan­tumque in arte sa­pi­en­tiae an. Da er sich aber nicht auf einen anderen Codex beruft, geht in arte wohl auf eine fal­sche Lesung von Marco in P zurück (in und m sind in diesem Codex fast identisch, der Ab­stand nach M ist etwas mehr als ge­wöhnlich zwischen zwei Buchstaben, c und t sind eben­falls sehr ähnlich); c. 20,20 facilius eo patrabantur gibt Schott, Kommentar S. 201 als Les­art facilius ea pa­trabantur an, wobei auch hier aufgrund der Verwechslung von a und o leicht eine fal­sche Lesung von P und nicht eine Variante vorliegt. Dagegen führt Schott im Komm. S. 221 zu c. 42,12 statt ob saevitiam die Lesart scenicum aus einem vetus co­dex an, ohne aber auf M zu verweisen. Dasselbe gilt c. 42,25 für clarius, das Schott als Varia lectio zu praeclarius von P nennt. Schott selbst sagt aber im Kom­mentar S. 202 (zu c. 20,30): as­te­risco notare satis habui dum iactura sar­ci­a­tur, et lacunae Victoris impleantur ex alio ex­em­plari, quale in Ubiis Co­lo­ni­ae Ag­rip­pinae apud Io. Metellum Sequanum esse audio ex bib­liotheca Corn. Gualtheri. Daher hatte er wohl bei der Abfassung seiner Edition keine Mög­lichkeit mehr, M ein­zusehen.

98 Bei der Angabe von Zahlen können diese zusammen mit derEpitome c. 7,2 und 8,6 da­zu dienen, die Überlieferung von OP zu korrigieren, vgl. D’Elia, Per una nuova edizione cri­tica 69.

99 D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 125 meint, dass dieEpitome eine „tra­di­zi­one indiretta, autorevolissima“ darstellt und für einige Teile der Historiae, besonders die Ka­pitel 1–11 und 33, ein wichtiger Zeuge ist, weil sie einen viel älteren und besseren Text Vic­tors als OP als Vorlage benutzen konnte. Ebenso befasst sich D’Elia, Per una nuova edi­zi­one critica 69–75 mit der indirekten Tra­di­tion und meint, die Epitome habe um 400 den Text Victors als Vorlage wenigstens für die ersten 11 Kapitel benutzt, S. 71: „fra il 360 e il 405/406, e si è servito, dun­que, di un testo eccezionalmente autorevole delle Historiae ab­bre­viatae.“

100 Schon im Titel bezeichnet der Epitomator (oder wahrscheinlich ein späterer Bear­bei­ter derEpitome) das Werk als breviatus ex libris Sexti Aurelii Victoris. Schott, Einleitung 15 f. hielt die Zuschreibung an Aurelius Victor für richtig, doch glaubte er, es handle sich um zwei verschiedene, gleichnamige Personen. Opitz, Quaestiones 12–31 meint, dass so­wohl die Historiae abbreviatae, die nicht Vic­tors Werk seien, als auch die Epitome auf das ver­lorene Werk Victors, das um­fangreicher gewesen sei, als gemeinsame Quelle zurück­ge­hen (S. 30 „et Cae­sares et Epitomen ex ampliore Victoris Caesarum historia excerpta es­se“). Da­ge­gen meint Cohn, Quibus ex fontibus 14–37, dass Victors Historiae abbreviatae zu­sam­men mit Sueton als Quelle für die ersten 11 Kapitel der Epitome dienten (ebenso Enmann, Eine verlorene Geschichte 396–407).

101 Weitere Beispiele bespricht Enmann, Eine verlorene Geschichte 401 f. Neben den ersten 11 Kapiteln weisen in derEpitome auch c. 16,12–14 (= Historiae 16,14 f.), c. 30,2 (= 30,2), c. 33,1 (= 33,3.6), c. 33,2 (= 33,18–20), c. 34,2 (= 33,28), c. 35,6 (=35,7), c. 36,1 (= 36,2), c. 38,6 (= 39,10) Parallen zu den Historiae ab­bre­vi­a­tae auf.

102 So zuletzt auch Festy, Abrégé des Césars xxi: „il est évident que l’auteur de l’Epitome les (d. h. Victors Historiae) connaît et les utilise amplement.“ Da der Epi­tomator aber auch die beiden Werken gemeinsame Quelle, die EKG, ver­wendet, gibt er manchmal exaktere und vollständigere Informationen als Victor. So kann der Text an verschiedenen Stellen dank der Epitome verbessert wer­den, so etwa c. 3,14; 5,2; 8,6; 9,1; 10,3. Auch sonst liefert die Epitome interessante Variae lectiones, die jeweils im kritischen Apparat der vor­lie­gen­den Edi­tion doku­men­tiert werden. Ebenso Festy, Aurelius Victor 185 f. Vgl. dazu auch die Dis­kus­sion in KFHist D 3 Epitome de Caesaribus.

103 Vgl. dazu das Quellenverzeichnis.

104 Corbett, TheDe Caesaribus 254–57. So etwa schreibt er c. 34,5 vita statt vitam der Co­dices, ohne dies im Apparat anzumerken; c. 3,8 gibt er für P veteris anstelle von recens an, was aber Schotts falsche Lesart ist; c. 28,2 schreibt er für O mea anstelle des über­lie­fer­ten nostra. Mit Recht verzichtet aber Pichlmayr darauf, für das Verständnis des Textes be­lang­lose orthographische Varianten der Hand­schrif­ten wie c. 2,3 Cappadocas und Gae­tu­lo­rum statt der überlieferten Formen Ca­padocas und Getulorum zu vermerken.

105 So etwa c. 13,13putant statt putent, c. 17,4 urerentur statt uterentur, c. 20,24 infirmo statt infimo, c. 20,30 schreibt er quem, ohne anzugeben, dass dies eine Ergän­zung Schotts ist, c. 35,9 ingenio statt arbitratu, c. 39,25 fehlt quondam, c. 39,48 steht obiecit statt abie­cit, 42,17 rebigus statt regibus. Tarrant, Rez. Du­fraigne tadelt darüber hinaus die Inter­punk­tion und den kritischen Apparat; er ur­teilt S. 362: „This is not the text of Aurelius Victor that was looked for.“ Ebenso Den Boer, Rez. Dufraigne 333: „Un éditeur judicieux usera ici d’une grande prudence, surtout pour un auteur tel que Victor, dont le style singulier et tour­men­té lui est tellement personnel que la plupart des efforts visant à améliorer le texte con­dui­sent à des résultats douteux.”

106 So Shackleton Bailey, Textual notes; Soverini, Note ad Aurelio; Rudoni, Sei note und Mol­lea, In Maehly’s Footsteps.

107 Vgl. dazu die Liste bei D’Elia, Per una nuova edizione critica 66 f.

108 Aber im Gegensatz zu Pichlmayr, der in c. 3,4calceamento anstelle des über­lieferten cal­ciamento schreibt, hält diese Edition an der tradierten Form fest, da cal­ciamentum bei Schriftstellern aus allen Epochen (wie Suet. Aug. 73 cal­ci­a­mentis) belegt ist, vgl. ThLL s. v. calceamentum Sp. 129,32–34.

109 D’Elia, Per una nuova edizione critica 115 bemerkt in Bezug auf die Namen: „È notissimo che gli scribi medievali, e in particolare quelli di OP, di errori in nomi propri ne hanno veramente a iosa. Basterà citare un breve elenco di errori marchiani riscontrabili nel codice O, che pure abbiamo detto e riteniamo poziore.“

110 ThLL s. v.Alamanni Sp. 1477,69–79 weist darauf hin, dass Alemanni eine sehr alte Varia lectio ist, die schon bei Serv. Georg. 4,278 gefunden wird.

111 Opitz, Sallustius und Aurelius Victor 217–222. Wölfflin, Aurelius Victor 285–288 gibt eine Liste von Ausdrücken und Wendungen, die genaue Parallelen imCorpus Sallustianum haben.

112 La Penna, I flosculi sallustiani 384 hält den stilistischen Einfluss Sallusts allerdings für ziemlich begrenzt: „Ma la presenza del grande storico e scrittore non è molto diffusa né in­cide nel profondo; la si avverte ben poco nella sintassi; troppo diverso è il livello sti­lis­tico: direi … che non pochi sono gli ornamenti sallustiani, in parte facilmente visibili, in par­te da scoprire con ricerca sapiente, ma che non è sallustiana la stoffa; i flosculi sono pa­recchi, ma non fanno prato.“ Dieses Urteil teilt Dufraigne, Aurelius Victor li. Vgl. auch Bird, Sextus Aurelius Victor, 90–99.

113 Festy, Aurelius Victor 195–205 (zu Sallusts Einfluss) und 206–213 (zu Tacitus’ Ein­fluss). Mit Recht weist er S. 206 darauf hin, dass weder das Oeuvre Sal­lusts noch dasjenige Ta­citus’ vollständig erhalten ist, weshalb beim Vergleich dieser beiden Corpora mit denHis­toriae manche Einflüsse der beiden Vorbilder auf Victor aus Mangel an Parallelen übersehen werden können.

114 Manchmal auch kühn wie c. 3,17contemptui … haberetur, c. 10,10 re­li­que­rat ex­ter­nae militiae und c. 20,34 cui amori ac magisterio erat.

115 Festy, Aurelius Victor 199: Der Vergleich der beiden Corpora „montre qu’Aurélius Vic­tor connaît l’ensemble de l’œuvre de Salluste et partage en général son choix des mots. … Lorsque il s’écarte de Salluste, c’est pour se rapprocher de Ta­cite.“

116 Festy, Aurelius Victor 210 f. verwirft die Hypothese, dass Victor Tacitus nur aus der EKG kannte, da Tacitus auch in den Schlusskapiteln des Werks, wo Victor nicht mehr die EKG zur Verfügung hatte, als stilistisches Modell verwendet wur­de.

117 Festy, Aurelius Victor 213.

118 Pichlmayr, Zu den Caesares 14–16. Vgl. auch die kurze Zusammenfassung bei Schmidt, Aurelius Victor 1670.

119 Pichlmayr, Zu den Caesares 15. Als Beispiele für Inkonzinnität führt er u. a. c. 3,8 eg­re­gia ad populum, inter patres, cum militibus, c. 11,4 per patrem vel fratris studio und c. 40,28 ex auro aut argenteae an. Als Beispiele für die Litotes nennt er die Verwendung von haud (z. B. c. 1,1 haud difficulter, c. 6,1 haud secus nobilis und c. 26,1 haud incommode). Als Beispiel für die Paarung von Ge­gen­sät­zen erwähnt er u. a. c. 2,1 insontes noxios, suos pa­riter externosque, c. 9,12 bo­nis indocti ac prudentibus inertes und c. 24,9 boni malique, no­biles atque igno­bi­les.

120 Ebenso Wölfflin, Aurelius Victor 291 und Corbett, TheDe Caesaribus 256. Vgl. dazu auch H.-Sz. 168.

121 Mit Recht weist aber H.-Sz. 766 darauf hin, dass es in der Spätantike kaum mehr pu­ni­sche Einflüsse im Latein Afrikas gab.

122 Darauf hat auch Baehrens, Ad Sexti Aurelii 252 f. aufmerksam gemacht.

123 Bei Victor wird von den verbindenden Konjunktion que 336-mal (56%), ac 95-mal (16%), atque 91-mal (15%) und et 76-mal (13%) verwendet, vgl. Cardinali s. v.; damit ist Victor der Historiker, der que am häufigsten als verbindende Konjunktion gebraucht. Da­gegen kommen in der Epitome que 174-mal und et 153-mal, bei Sallust que 482-mal und et 851-mal und bei Tacitus que 3273-mal und et 5976-mal (62%) vor.

124 So Löfstedt, Syntactica 2,342; auch H.-Sz. 474–76 spricht vom Be­deu­tungs­schwund von que, gibt aber als Beispiele zusammengesetzte Wörter wie ideoque, cum­que, quique, utque, utinamque etc. an.

125 Vgl. dazu jeweils die Einträge im Komm. Ebenso bewahrt O an einigen Stellen que, das in P fehlt (c. 4,13 idcircoque, c. 5,5 inventoque, c. 11,5 multoque, 17,4 feroque etc., da­ge­gen hat c. 4,6 P passimque).

126 Vgl. auch die Beispiele bei Dufraigne, Aurelius Victor xlix f. Anm. 156.

127 Vgl. auch Kap. I. 2.

128 Vgl. dazu Dufraigne, Aurelius Victor xlv–l f. Er weist darauf hin xlv, dass das Werk „à la fois selon les normes d’une technique biographique (pour les 38 pre­miers chapitres), et celles d’une technique historiographique (pour les 4 der­niers)“. Zur Debatte His­to­ri­ographie – Biographie vgl. auch Schmidt, Au­re­lius Vic­tor 1669 f., der den Unterschied zwi­schen den c. 1–38 (biographisch) und 39–42 (hist. monographisch) mit den verschiedenen Vor­lagen erklärt.

Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat

O cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh.
P cod. Bruxellensis / Pulmannianus 9755–9763, 15. Jh.
{aaa} vom Editor getilgte Buchstaben
⟨aaa〉 vom Editor hinzugefügte Buchstaben
(aaa) vom Editor aufgelöste Abkürzungen
⟦aaa⟧ vom Schreiber oder anderer Hand getilgte Buchstaben
aaa unsicher erhaltene Buchstaben
[aaa] vom Editor in einer Lücke ergänzte Buchstaben
.... unleserliche Reste von Buchstaben
[ ̣ ̣ ̣] Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben
* vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens
Pa.c. Lesart in P vor der Korrektur (ante correctionem)
Pp.c. Lesart in P nach der Korrektur (post correctionem )
Pcorr. korrigierte Lesart in P (was vorher in P stand, ist unklar)
Pmarg. Lesart am Rand von P
add. addidit vel addiderunt
cf. confer
corr. correxit vel correctus, -a, -um
del. delevit
dub. dubitanter
fort. fortasse
in marg. in margine
litt. litterae
om. omisit vel omiserunt
s. l. supra lineam
s.c. scilicet
transpos. transposuit vel transposuerunt
ut vid. ut videtur

Aurelii Victoris historiae abbreviatae ab Augusto Octaviano {id est a

Aurelii  –  tertium suspectum

id  –  Livii del. D’Elia

fine Titi Livii} usque ad consulatum de­cimum Constantii Augusti et

Iuliani Caesaris tertium.

post tertium add. incipiunt foeliciter P

1 Aurelii  –  tertium suspectum1 id  –  Livii del. D’Elia3 post tertium add. incipiunt foeliciter P

1. (1) anno urbis septingentesimo fere vicesimoque duobus etiam,

5mos Romae incessit uni prorsus parendi. namque Octavianus patre Oc-

tavio atque adoptione magni avunculi Cae­sar ac mox procerum con­sulto

Cae­sar Rudoni : Caesaris OP | consultum Pa.c.

consultum Pa.c.

ob victoriam partium placide exercitam Augusti cognomento dic­tus, il-

lec­tis per dona militibus atque annonae curandae specie vulgo ceteros

per s. l. P

haud difficulter subegit. (2) eoque modo annis quattuor circiter et qua-

10dra­ginta actis morbo Nolae consumptus, adiectis imperio civium Raetis

Illyricoque ac pacata externarum gentium ferocia nisi Germa­niae, (3)

ac P : a O

quam­quam tertius post Numam victo Antonio Ianum clauserit, quod

iure Romano quiescentibus bellis accidebat. (4) mores viro civiles lepi-

civiles Schott : civilis OP

di­que flagrante haud modice luxuria ludorumque cupidine atque ad

que percultor, cum eloquentiae studio ac religionibus mire attine­re­tur.

(6) pater patriae ob clementiam ac tribunicia potestate perpetuo habitus.

ac OP : vocatus Freudenberg

ante habitus add. dignus Fuhr­mann | habuit Freudenberg

hinc­que uti deo Romae provinciisque omnibus per urbes celeberrimas

vivo mortuoque templa, sacerdotes et collegia sacravere. (7) felix adeo

20abs­que liberis tamen simulque coniugio, ut Indi, Scythae, Garamantes

iudei P

ac Bactri legatos mitterent orando foederi.


4 ante anno add. explicit prima pars huius operis O, finit prima pars huius operis incipit secunda aurelii victoris (victor Pa.c.) P4 duobus OP : secundo Gruter4 etiam OP : iterum Maehly6 Cae­sar Rudoni : Caesaris OP6 consultum Pa.c.7 patriam P, ut vid.7 exercitum O8 per s. l. P11 ac P : a O 13 civiles Schott : civilis OP15 in­temperantia Dacier : intemperantis OP : intemperantior Knecht16 attine­re­tur O : retineretur P17 ac OP : vocatus Freudenberg17 ante habitus add. dignus Fuhr­mann | habuit Freudenberg20 iudei P

2. (1) deinde Claudius Tiberius Nero in Augusti liberos e privigno

dein P

re­dac­tus arrogatione, ubi, quae metuebantur, satis tuta animadvertit,

arrogationem O | ubi quae Schott : ubique OP

ubi quae Schott : ubique OP

impe­rium complexus est, cuius nomen astu abnuebat. subdolus et oc-

obtinebat Pa.c.

25cultior hisque saepe simulando infensus, quae maxime cuperet, et in­si-

cupuret O

diose de­ditus, quae odio erant, ingenio ad repentina longe acriore. bonis


22 dein P23 arrogationem O23 ubi quae Schott : ubique OP24 obtinebat Pa.c.25 cupuret O


initiis deinde perniciosus quaesitissimis in omnem fere aetatem sexum-

que libidinibus atque atrocius puniens insontes noxios, suos pa­riter

noxios om. P

exter­nosque. (2) adhuc dum urbes et conventus exsecratur, Capreas in-

post conventus add. adhuc P

su­lam quaesiverat flagitiis obtentui. (3) quare solutis militiae artibus di-

quaesierat P

quare solutis Schott : qua resolutis O : quare solitis P : quare resolutis Maehly : quo resolutis D’Elia

5repta pleraque iuris Romani nihilque praeter Cappadocas, idque inter

ruris O

ex­ordia, in provinciam subactum remoto rege Archelao compressaque

ex­ordia Olivarius : exedra OP

provinciam Opitz : provincia OP

Gae­tulo­rum latrocinia, quae Tacfarinate duce passim proruperant. (4) si-

Tacfarinate Schott : de farnace OP

si­mul  –  cohortes om. P

mul Ma­robodus callide circumventus Suevorum rex. neque minus con-

Suevorum Dufraigne : suenorum O : sueborum Pichlmayr

tractas undique cohortes praetorias, quae dispersae proximis muni­cipiis

dispersas O

10seu Romae quaeque per domos habebantur, in castra apud urbem rede-

git, qua tenebantur, praefecturam appellans vel augens praetorio. nam

appellans vel del. D’Elia

ce­teros paritorum praesidesque Augustus instituerat.

apparitorum Gruter

1 deinde O : idem P : fine Gruter1 quaesitissimus O2 noxios om. P3 post conventus add. adhuc P4 quaesierat P4 quare solutis Schott : qua resolutis O : quare solitis P : quare resolutis Maehly : quo resolutis D’Elia5 ruris O6 ex­ordia Olivarius : exedra OP6 provinciam Opitz : provincia OP7 Tacfarinate Schott : de farnace OP7 si­mul  –  cohortes om. P8 Suevorum Dufraigne : suenorum O : sueborum Pichlmayr9 dispersas O11 appellans vel del. D’Elia12 apparitorum Gruter

que viginti, aevi octogesimum uno minus anno egisset, Gaius Caesar

annos P

15cog­no­mento Caligula aventibus cunctis deligitur maiorum gratiae

gratia D’Elia

parentisque. (2) namque per filiam proavus Augustus, genere materno

Agrippa, Drusus, Germanici pater e quo is oriebatur, avi erant. (3) quo-

ante Drusus add. paterno dub. Schott

avi Schott : avii O : anii P

rum modestia atque immaturo absque Octaviani interitu vulgus, simul

matris fratrumque, quos vario Tiberius exitio interceperat, per­mo­veban-

permovebatur Schott

20tur. (4) qua causa nitebantur omnes casum tantae familiae lenire adole-

qua  –  nitebantur om. Oa.c.

scentuli spe, tum quia natus in exercitu (unde cognomentum cal­cia-

mento militari quaesiverat) legionibus carus acceptusque habebatur. (5)

praeterea prudentissimus quisque similem fore suis credebat. quod

suis dub. Schott : sui OP

longe secus quasi naturae lege, quae crebro tamquam ex industria malos

25e bonis, agrestes ex doctioribus et ceteros huiuscemodi seu contra gig-

doctoribus O | gingit O

gingit O

nit. (6) quo demum exemplo sapientium plures caruisse liberis utilius

duxere. (7) ceterum in Caligula haudquaquam vero plurimum aberant,

haudquamquam O

quippe qui diu immania animi ita pudore ac parendi specie obtexerat,


13 febri an Pichlmayr : ferian OP : fere iam Pmarg. : del. Opitz14 annos P15 gratia D’Elia17 ante Drusus add. paterno dub. Schott17 avi Schott : avii O : anii P19 permovebatur Schott20 qua  –  nitebantur om. Oa.c.23 suis dub. Schott : sui OP25 doctoribus O25 gingit O27 haudquamquam O


uti merito vulgaretur neque meliores famulos neque atrociorem domi-

meliorem famulum dub. Schott

num illo fuisse. (8) denique nactus potestatem, uti talia ingenia recens

vidisse Oa.c.

recens OP : verti Gruter : deteri Pithou

solent, decem mensibus egregia ad populum, inter patres, cum militibus

gessit. delataque coniuratione quasi minus credens prae­di­cavit vix con-

5venire in eum, cuius vita nullius oneri aut incommodo esset. (9) sed

repente caesis primum vario facinore inno­centium paucioribus tamquam

inno­centium Schott : innocentum P : nocentium O

beluae hausto sanguine ingenium exeruit. itaque deinceps triennium

belua Maehly | exercuit P

exercuit P

con­sumptum, cum senatus atque optimi cuiusque multiplici clade terra-

multiplice O

rum orbis foedaretur. (10) quin etiam sororum stupro ac matrimoniis

sturpro O | post stupro add. turpis Damsté

post stupro add. turpis Damsté

10illu­dens nobilibus deorum habitu incedebat, cum Iovem se ob incestum,

ex choro autem Bacchanali Liberum assereret. (11) neque secus con-

choro Op.c.(cf. Epit. Caes. 3,5) : thoro Oa.c. P

trac­tis ad unum legionibus spe in Germaniam transgrediendi conchas

specie Schott

umbilicosque in ora maris Oceani legi iussit, (12) cum ipse nunc fluxo

cultu Venereoque interesset, nunc armatus spolia a se non ex homini-

Venereoque P : venereque O : venerioque Schott

15bus, sed caelestium capi dictitaret, scilicet quod huiuscemodi pisces

scilicet P : set O

Graecorum dicto, quis augendi omnia studium est, Nympharum lumina

post lumina add. nominari Freudenberg

accepisset. (13) his elatus dominum dici atque insigne regni nectere ca-

piti temptaverat. (14) qua causa auctore Chaerea moti, quibus Romana

virtus inerat, tanta pernicie rem publicam confosso eo levare. rela-

confosso SchottOP : confesso

levavere dub. Pichlmayr

rela­tumque Pichlmayr : praelatumque OP

20tumque excellens Bruti facinus eiecto Tarquinio foret, si per Quirites

torquinio O

modo militia exerceretur. (15) verum ubi cives desidia externos barba-

rosque in exercitum cogere libido incessit, corruptis moribus libertas

oppressa atque habendi auctum studium. (16) interim dum senatus de-

creto gentem Caesarum, etiam muliebri sexu, omnemque affinitatem ar-

25mati persequuntur, forte Vimius ortus Epiri, centurio e cohortibus, quae

uimius O : unius P : iunius dub. Festy

palatium per opportunos locos obsidebant, Titum Claudium occultan-

Titum P : titus O

claudius O

tem se repperit deformi latebra protractatoque eo exclamat apud socios,

reperit Schott

si sapiant, adesse principem. (17) et sane, quia vecors erat, mitissimus


1 meliorem famulum dub. Schott2 vidisse Oa.c.2 recens OP : verti Gruter : deteri Pithou3 decem Nickbakht : anni OP : anni primi primis vel prioribus Hertz3 patres Schott : partes OP4 prae­di­cavit dub. Schott : praedicaret OP : praedicarat Peteschenig6 inno­centium Schott : innocentum P : nocentium O7 belua Maehly7 exercuit P8 multiplice O9 sturpro O9 post stupro add. turpis Damsté11 choro Op.c.(cf. Epit. Caes. 3,5) : thoro Oa.c. P12 specie Schott14 Venereoque P : venereque O : venerioque Schott15 scilicet P : set O16 post lumina add. nominari Freudenberg19 confosso Schott : confesso OP19 levavere dub. Pichlmayr19 rela­tumque Pichlmayr : praelatumque OP20 torquinio O25 uimius O : unius P : iunius dub. Festy26 Titum P : titus O26 claudius O27 reperit Schott


videbatur imprudentibus. quae res adversum nefariam patrui Neronis

patrui Schott : patri Op.c.P : patris Oa.c.

mentem auxilio neque apud fratris filium Caligulam invidiae fuit; quin

fratres O | Caligulam Schott : caligula OP

Caligulam Schott : caligula OP

etiam militares plebisque animos conciliaverat, dum flagrante suorum

dominatione ipse contemptui miserabilior haberetur. (18) talia plerisque

5memorantibus repente eum nullo retractante, quae aderant, turbae

cum O

circumsistunt simulque affluebant reliqui militum et vulgi magna vis.

quod ubi patres accepere, mittunt ocius, si valerent, ausum comprimere.

ocius Pmarg. : hoc ius OP

ocius  –  comprimere OP : qui ocius ausum comprimeret Freudenberg

si valerent om. P

(19) sed postquam variis tetrisque seditionibus civitas cunctique ordines

lacerabantur, tamquam ex imperio omnes dedere se. (20) ita Romae

se P : set O

10regia potestas firmata proditumque apertius mortalium conatus vacuos a

a del. Klotz

fortuna cassosque esse.

cassos{que} Klotz

1 patrui Schott : patri Op.c.P : patris Oa.c.2 fratres O2 Caligulam Schott : caligula OP5 cum O7 ocius Pmarg. : hoc ius OP7 ocius  –  comprimere OP : qui ocius ausum comprimeret Freudenberg7 si valerent om. P9 se P : set O10 a del. Klotz11 cassos{que} Klotz

4. (1) igitur Claudius, quamquam ventri foede oboediens, vecors

iuxta atque immemor pavidusque animi et ignavior esset, pleraque per

for­midinem tamen egregie consultabat nobilitatis praecipue consiliis,

consiliis quae Schott : consiliisque OP

15quae metu colebatur, quippe stolidorum ingenia proinde agunt, uti mo-

ni­to­res sunt. (2) denique bonis auctoribus compressa per eum vitia ac

per Gal­liam druidarum famosae superstitiones, lata iura quam com­mo-

druidarum Schott : drysadarum (-sud- P) OP

superstitione O

dis­sima, curatum militiae officium, retenti fines seu dati imperio Ro­ma-

no, Mesopotamia per orientem, Rhenus Danubiusque ad septemtrio­nem

20et a me­ridie Mauri accessere provinciis demptis regibus post Iubam cae-

sa­que Musulamiorum manus. simul ultima occasus, Britan­niae partes

contusae, quam solam adiit Ostia profectus mari. nam cetera duces cura-

solum O | adiit Schott : adit OP

adiit Schott : adit OP

vere. (3) adhuc annonae egestas composita, quam Caligula invexerat,

induxerat P

dum ad­ac­tis toto orbe navigiis pervium mare theatris curri­bus­que

25damno publico efficere contendit. (4) neque secus censu novato cum se-

se­natu Schott : senatus OP

natu motis pluribus lascivum adolescentem, quem sibi probatum pa­rens

asseruerat, reti­nuisset, censorem et liberis patrem debere esse recte ad­ie-

aiecerat O

cerat. (5) ast ubi Messalinae coniugis simulque libertorum de­li­nimentis,

qui­bus se­met dediderat, in pravum abstractus, non illa modo ty­ranno-

30rum ad­missa, verum quae postremum genus mulierum atque ser­vile qui-

verum quae Schott : verumque OP

bat facere viro amenti dominoque. (6) namque uxor primo passim quasi

passimque P

14 consiliis quae Schott : consiliisque OP17 druidarum Schott : drysadarum (-sud- P) OP17 superstitione O21 Musulamiorum Op.c.marg. : musul*** Oa.c. : musalamiorum P22 solum O22 adiit Schott : adit OP23 induxerat P25 se­natu Schott : senatus OP27 aiecerat O30 verum quae Schott : verumque OP31 passimque P


iure adulteris utebatur, eoque exstincti cum suis plerique in­genio seu

minatur. (7) dehinc atrocius ac­censa {nobiliore quas} nobi­lio­res quas-

nobiliore quas del. Schott

que nuptas et virgines scortorum modo secum prostituerat coac­ti­que

5mares, uti adessent. (8) quod si qui talia horruerat, afficto crimine in

quis Epit. Caes. 4,5 | horruerant O

horruerant O

ipsum omnemque familiam saeviebatur. (9) namque Claudium, uti

supra docuimus, natura performidolosum iniecto metu sui agitabant ma-

xime coniurationis. quo commento liberti etiam, quos vellent, perditum

10sunt, eam quoque ignaro, quasi iubente tamen domino per satellites in-

interfecere Schott

ter­ficere. (11) et sane in id progressa mulier erat, uti animi ac pae­licum

gratia marito Ostiam profecto Romae nuptias cum altero frequen­taret. et

marito MommsenO : om. P : merito

hostiam O

adultero Arntzen

hinc notior, dum mirum videtur apud imperatorem virum alii viro

hinc P, ut vid. : huic O

OP : viro Opitz, duce Epit. Caes. 4,5

alii viro add. Shackleton Bailey

quam im­peratori nuptam esse. (12) ita liberti potestatem nacti summam

15stup­ris, exilio, caede, proscriptionibus omnia foedabant eoque herilem

stuporis O

stulti­tiam perpulere, uti senex fratris filiam in nuptias concupisceret.

(13) quae quamvis superiore absurdior haberetur idcircoque paria ex­ti-

absurdior OP : abstinentior Shack­leton Bailey : adulteriis sordidior Soverini

post haberetur add. cum adulterii conscia esset Shackleton Bailey

idcircoque O : idcirco P

mes­ceret, veneno coniugem interemit. (14) huius anno sexto, cum

quattuor­decim regnaret, octingentesimus urbis mire ce­le­bratus visusque

regnarit P

20apud Aegyptum Phoenix, quam volucrem ferunt anno quingentesimo ex

quinquagesimo P

Ara­bis memoratos locos advolare, atque in Aegaeo mari repente insula

repete O

in­gens emersit nocte, qua defectus lunae acciderat. (15) ceterum funus

ceterum O : tetrum P

uti quondam in Prisco Tarquinio diu occultatum, dum arte mulieris cor-

rupti custodes aegrum simulant atque ab eo man­da­tam interim privigno,

25quem paulo ante in liberos asciverat, curam rei publicae.


2 petisse pe­titos Damsté : peti a se petitos OP : peti se a petitis Schott3 nobiliore quas del. Schott5 quis Epit. Caes. 4,55 horruerant O9 coniventes Mommsen, duce Olivario : cohibentes OP : colludentes dub. Schott10 interfecere Schott12 marito Mommsen : merito O : om. P12 hostiam O12 adultero Arntzen13 hinc P, ut vid. : huic O13 OP : viro Opitz, duce Epit. Caes. 4,513 alii viro add. Shackleton Bailey15 stuporis O17 absurdior OP : abstinentior Shack­leton Bailey : adulteriis sordidior Soverini17 post haberetur add. cum adulterii conscia esset Shackleton Bailey17 idcircoque O : idcirco P19 regnarit P20 quinquagesimo P21 repete O22 ceterum O : tetrum P

5. (1) eo modo Lucius Domitius (nam id certe {lucius domicius ne-

ante eo modo add. de imperio neronis P

luciusq O

certe Schott : certi OP

lucius domicius nero del. Schott : lacunam statuit Dufraigne

ro} no­men Neroni patre Domitio erat) imperator factus est. (2) qui cum

longe adolescens dominatum parem annis vitrico gessisset, quinquen-

nium tamen tantus fuit augenda urbe maxime, uti merito Traianus saepe

troianus O | sae­pius P

sae­pius P


26 ante eo modo add. de imperio neronis P26 luciusq O26 certe Schott : certi OP26 lucius domicius nero del. Schott : lacunam statuit Dufraigne29 troianus O29 sae­pius P


testaretur procul differre cunctos principes Neronis quinquennio. quo

etiam Pontum in ius provinciae Polemonis permissu redegit, cuius gra-

permissu Schott, : permissum OP

tia Polemoniacus Pontus appellatur, itemque Cottias Alpes Cottio rege

mortuo. (3) quare satis compertum est neque aevum impedimento vir-

est om. P | aevum P : eum O

aevum P : eum O

5tuti esse et eam facile mutari corrupto per licentiam ingenio omissam-

et add. Scardino

que adolescentiae quasi legem perniciosius repeti. (4) namque eo dede-

core reliquum vitae egit, uti pigeat pudeatque memorare huiuscemodi

quem­piam, nedum rectorem gentium, fuisse. (5) qui dum psallere per

quem­quam P

coetus Grae­corum invento in certamen coronae coepisset, eo progressus

inventoque O | coepisset P : cepisset Op.c. : pisset Oa.c.

coepisset P : cepisset Op.c. : pisset Oa.c.

10est, uti ne­que suae neque aliorum pudicitiae parcens ad extremum

pudicie O

amictus nu­bentium virginum specie palam senatu dote data cunctis festa

data OP : dicta Freudenberg

post festa dub. sollemni add. Sylburg

more ce­le­brantibus in manum conveniret lecto ex omnibus prodigiosis.

(6) quod sane in eo levius aestimandum, (7) quippe noxiorum vinctis

in eo levius O : in eo narrantur scelera neronis laevius P

vinctis vel iunctis P : iuctis O

15sector marium maiore flagitio. (8) atque inter haec matrem etiam con­ta-

minavisse plu­res habent, dum ea quoque ardore dominandi scelere

dominandi ardore P

quolibet subici fi­lium cupit. (9) id ego quamquam scriptoribus diversa

firmantibus verum puto. (10) namque ubi mentem invaserint vitia,

nequa­quam verecundiae †externis societate humanius† datur, peccandi

nequam­quam O : nequam Maehly, qui post levius interpunxit

nequa­quam  –  consuetudo OP : nec quidquam verecundiae est et externis satiata immanius excitatur peccandi consuetudo Freudenberg

inverecundiae Walter : an verecundia?

externis societate humanius P : extenis societate humani O : externae societate immanius Olivarius : externa satietate humanis (humanius Den Boer) Arntzen : externis satiatae humanior vis Walter : externis societate humana ius Dufraigne : an externis affectis vel soluta societate humani iuris?

post externis add. expetitis Soverini

20consuetudo nova et eo dulciora affectans ad extremum in suos agit. (11)

agens P

quod his proditum magis, dum quasi quodam pro­gressu illa per alteros

adulteros Arntzen

ad patrui nuptias at­que alienorum cruciatibus mariti exitium, hic

partui O

paulatim ad sacerdotem Vestae, deinde se, postremo uterque in sui

sui OP : se Schott

scelus processerint. (12) ne­que blandimentis talibus tamen coalescere

talibus Schott : latibus OP

25potuere, sed eo praeceps dari: dum insidiantur invi­cem, mater praeversa

dati Schott

praeversa Pichlmayr : perversa OP : praeventa Freudenberg

interiit. (13) igitur cum omne ius fasque parricidio trivisset ac magis

ius om. O

2 permissu Schott, : permissum OP4 est om. P4 aevum P : eum O5 et add. Scardino8 quem­quam P9 inventoque O9 coepisset P : cepisset Op.c. : pisset Oa.c.10 pudicie O11 data OP : dicta Freudenberg11 post festa dub. sollemni add. Sylburg13 in eo levius O : in eo narrantur scelera neronis laevius P13 vinctis vel iunctis P : iuctis O14 ex­sector marium Pantinus : exactor parium OP : exactor marium Freudenberg : ex­sec­tor parium D’Elia16 dominandi ardore P19 nequam­quam O : nequam Maehly, qui post levius interpunxit19 nequa­quam  –  consuetudo OP : nec quidquam verecundiae est et externis satiata immanius excitatur peccandi consuetudo Freudenberg19 inverecundiae Walter : an verecundia?19 externis societate humanius P : extenis societate humani O : externae societate immanius Olivarius : externa satietate humanis (humanius Den Boer) Arntzen : externis satiatae humanior vis Walter : externis societate humana ius Dufraigne : an externis affectis vel soluta societate humani iuris?19 post externis add. expetitis Soverini20 agens P21 adulteros Arntzen22 partui O23 sui OP : se Schott24 talibus Schott : latibus OP25 dati Schott25 praeversa Pichlmayr : perversa OP : praeventa Freudenberg26 ius om. O


magisque in optimos saeviretur, con­iu­ra­vere plures varia sane

serviretur Oa.c.

tempestate ad liberandam rem publicam. (14) quis proditis caesisque

immanior urbem incendio, plebem feris vulgo missis, senatum pari

morte tollere decreverat, nova sede regno quae­sita maximeque incitante

morte OP : modo Schott : more Arntzen

5legato Parthorum, qui forte inter epulas aulicis, uti mos est, canentibus,

cum sibi citharistam poposcisset, re­sponso dato liberum esse, adiecerat

sumeret ipse quem vellet e suis, os­tentans, qui con­vivio aderant, quod

con­vivio aderant Schott : convivia oderant OP

liber sub imperio nullus haberetur. (15) ac ni Galba, qui Hispaniae

praesidebat, cognito mandatum sui exi­tium quam­quam senecta aetate

10imperio correpto subvenisset, tantum fa­cinus haud dubie patraretur. (16)

corrupto dub. Arntzen

verum eius adventu desertus undique nisi ab spa­done, quem quondam

exsectum formare in mulierem tenta­verat, semet ictu transegit, cum

trasiegit O

implorans percussorem diu ne ad mor­tem quidem meruisset cuiusquam

officium. (17) hic finis Caesarum genti fuit, quem fore prodigiorum

15multa de­nuntiavere praecipueque eorum praediis arescens lauri nemus

dicatum triumphantibus atque interitus gallinarum, quae adeo multae

albaeque erant aptioresque religionibus, ut his Romae habeatur hodie

locus.


1 serviretur Oa.c.4 morte OP : modo Schott : more Arntzen 7 con­vivio aderant Schott : convivia oderant OP10 corrupto dub. Arntzen12 trasiegit O17 albaeque  –  locus del. Jordan17 aptiores erant P17 eis Schott

6. (1) at Galba, haud secus nobilis e gente clarissima Sulpiciorum,

ante at Galba add. Galba P

at Schott : [ . ]t (a add. alt. man. Pmarg.) OP

20ubi Ro­mam ingressus est, quasi luxuriae aut etiam crudelitati auxilio

venti­ta­visset, rapere trahere vexare ac foedum in modum vastare cuncta

et pollu­ere. (2) quis rebus intestabilior (dum gravius offendunt, quos

mol­lius consultaturos spes erat), simul quia opes militum nimis pecu-

con­sul­turos P

niae cupidus attenuaverat, Othone auctore interficitur. qui praelatum ad-

25optione eius Pisonem impatientius dolens accensas cohortes arma­tas­que

in forum deduxerat. (3) quo cum lorica tectus Galba tumultum leni­turus

contenderet, ad lacum Curtium caesus est mense imperii ac die septimo.

contempneret O

Curtium Schott : ortium OP

caesus P : occisus O


19 ante at Galba add. Galba P19 at Schott : [ . ]t (a add. alt. man. Pmarg.) OP23 con­sul­turos P27 contempneret O27 Curtium Schott : ortium OP27 caesus P : occisus O

7. (1) igitur Salvius Otho, Neroni quondam criminose familiaris,

Otho Schott : othon OP | ante quondam add. quoque P

ante quondam add. quoque P

haud multo fine adolescentiae grandior potentiam invadit. (2) qua dies

qua O : qui Pcorr.

30fere quinque et nonaginta praecognitis moribus potitus, postquam a

nonaginta D’Elia OP: octoginta

praecognitis (pro- O) moribus OP

Vitellio, qui e Gallia descenderat, Veronensi proelio pulsus est, mortem

Cremonensi dub. Dufraigne

sibimet con­scivit.


28 Otho Schott : othon OP28 ante quondam add. quoque P29 qua O : qui Pcorr.30 nonaginta D’Elia : octoginta OP30 praecognitis (pro- O) moribus OP31 Cremonensi dub. Dufraigne


8. (1) ita ad Aulum Vitellium potestas delata, quae progressu fu-

nestior ta­li­bus initiis foret, si Vespasianus aliquamdiu Iudaeorum bello,

quod Nero­nis iussu susceperat, impensius attineretur. (2) is ubi gesta

per Gal­bam ipsumque oppressum accepit, simul quoniam legati Moe-

exspecatveris Moesici

5siae Pan­no­nici­que exercitus hortantium venerant, imperium capit. (3)

hortatum dub. Schott

namque milites praedicti, postquam Othonem praetoriis, Vitellium Ger-

mani­ci­anis legionibus factum comperere, aemuli ut inter se solent ne

comperere Schott : compè O : competer P | ut om. O

ut om. O

dis­simi­les viderentur, Vespasianum perpulere, in quem iam Syriacae

co­hortes ob egregia vitae consenserant. (4) quippe Vespasianus nova

10sena­tor fa­milia Reatinis maioribus industria rebusque pacis ac militiae

longe nobilis habebatur. (5) huius legatorum in Italiam transgressu

Italiam Schott : Italia OP

fusisque apud Cremonam suis Vitellius ab Sabino urbi praefecto,

Vespa­siani fratre, sestertium milies pepigerat arbitris militibus imperio

miles O

decedere. sed postquam mox circumventum se nuntio ratus est, quasi

15renovato fu­rore ipsum ceterosque adversae partis cum Capitolio, quod

cum O : non P

remedium saluti ceperant, cremavit. (6) ast ubi vera esse ac propinquare

saluti remedium P

hostes patefactum est, productus e tugurio, quo se abdiderat, ianitoris

in­iecto laqueo parricidarum more ad scalas Gemonias perque eas

pertractus. simul ictibus, quantum quisque valuerat, confosso corpore in

protractus O | confesso O

confesso O

20Tiberim de­icitur tyrannidis octavo mense annos natus quinquaginta et

septem amplius. (7) hi omnes, quos paucis attigi, praecipueque Caesa-

pauci O

post praecipueque add. nota quod omnes hi imperatores fuerunt litterati sed scelerati Pmarg.

rum gens adeo litteris culti atque eloquentia fuere, ut, ni cunctis vitiis

ni P : in O

absque Au­gusto nimii forent, tantae artes profecto texissent modica

flagitia. (8) quis rebus quamquam satis constet praestare mores, tamen

25bono cuique, praesertim summae rectori, utroque, si queat, iuxta opus,

bono om. P

summo O

post summae add. rei Opitz

sin aliter, vitae proposito immensum progrediente elegantiae satis atque

aliter O : autem P

proposito O : propositum Pa.c. : proposito Pp.c., ut vid.

immensum Pa.c. : in mensum O : in immensum Pp.c., ut vid.

progrediente P : pregrediente O : regrediente Mommsen

elegantiam Closs

satis P : saltem O


4 exspecatveris Moesici5 hortatum dub. Schott6 ante praetoriis add. praedictum P6 germicianis P7 comperere Schott : compè O : competer P7 ut om. O11 Italiam Schott : Italia OP13 miles O15 cum O : non P16 saluti remedium P18 Gemonias Schott: gemonas OP19 protractus O19 confesso O20 quinquaginta et septem D’Elia : septuaginta et quinque OP21 pauci O21 post praecipueque add. nota quod omnes hi imperatores fuerunt litterati sed scelerati Pmarg.22 ni P : in O25 bono om. P25 summo O25 post summae add. rei Opitz26 aliter O : autem P26 proposito O : propositum Pa.c. : proposito Pp.c., ut vid.26 immensum Pa.c. : in mensum O : in immensum Pp.c., ut vid.26 progrediente P : pregrediente O : regrediente Mommsen26 elegantiam Closs26 satis P : saltem O27 auctoritatis su­mat eruditione D’Elia : auctoritatis su­mat eruditionem OP : eruditionis sumat auctoritatem Pichlmayr


9. (1) hoc item ex genere Vespasianus, sanctus omnia, facundiae

haud egens promendis, quae senserat, exsanguem diu fessumque terra-

haud P : aut O

rum or­bem brevi refecit. (2) namque primum satellites tyrannidis, nisi

qui forte atrocius longe processerant, flectere potius maluit quam ex-

5cruciatos delere prudentissime ratus nefaria ministeria a pluribus metu

curari. (3) deinde coniurationum multas scelere inulto abscedere patie-

dein P | inulto P, ut vid. : multo O

inulto P, ut vid. : multo O

batur, comi­ter uti erat stultitiae coarguens, qui ignorarent, quanta moles

comi­ter OP : humaniter Pmarg. | arguens P

arguens P

molestia­que imperio inesset. (4) simul divinis deditus, quorum vera

deditus Schott : deditos OP

plerisque negotiis compererat, successores fidebat liberos Titum ac Do-

10mitianum fore. (5) praeterea legibus aequissimis monendoque, quodque

monendo P

vehemen­tius est, vitae specie vitiorum plura aboleverat. (6) infirmus

abolerat O

tamen, uti qui­dam prave putant, adversum pecuniam, cum satis constet

aerarii inopia ac labe urbium novas eum neque aliquamdiu post habitas

ac labe OP : et clade Epit. Caes. 9,7 | postea P

postea P

vecti­ga­lium pensiones exquisivisse. (7) namque Romae Capitolium,

15quod con­fla­gravisse supra (c. 8,5) memoravimus, aedes Pacis, Claudii

conflagrasse P

monu­menta, amphi­theatri tanta vis multaque alia ac forum coepta seu

vis OP : an moles?

multaque alia Maehly : multaeque aliae OP

ac om. O

seu O : ac P

patrata. (8) ad­huc per omnes terras, qua ius Romanum est, renovatae

ius Romanum P : vis romanorum O

urbes cultu egre­gio viaeque operibus maximis munitae et cavati montes

per Flami­niam prono transgressui. (9) quae tot tantaque brevi confecta

20intactis cul­to­ribus prudentiam magis quam avaritiam probavere. simul

censu more veterum exercito senatu motus probrosior quisque ac lectis

undi­que optimis viris mille gentes compositae, cum ducentas aegerrime

mille gentes P : nulla gente O

rep­pe­risset exstinctis saevitia tyrannorum plerisque. (10) at bello rex

ac P

bello OP : metu solo Epit. Caes. 9,12 : sine bello dub. Cohn

Parthorum Vologaesus in pacem coactus atque in provincia Syria, cui

provinciam Schott | syriae P

syriae P

25Palaestinae nomen, Iudaeique annitente filio Tito, quem transgrediens

in Italiam reliquerat externae militiae moxque victorem praefectura

prae­torio extulerat. (11) unde etiam is honos, ingens a principio, tu­mi-

honos is P

dior atque alter ab Augusto imperio fuit. (12) verum hac tempestate

dum honorum honestas despectatur mixtique bonis indocti ac prudenti-

mixtisque Pa.c.

2 haud P : aut O3 brevi refecit Schott : prebire fecit OP6 dein P6 inulto P, ut vid. : multo O7 comi­ter OP : humaniter Pmarg.7 arguens P8 deditus Schott : deditos OP10 monendo P11 abolerat O13 ac labe OP : et clade Epit. Caes. 9,713 postea P15 conflagrasse P16 vis OP : an moles?16 multaque alia Maehly : multaeque aliae OP16 ac om. O16 seu O : ac P17 ius Romanum P : vis romanorum O19 transgressui O : transgressu Pp.c. : progressus Pa.c.22 mille gentes P : nulla gente O23 ac P23 bello OP : metu solo Epit. Caes. 9,12 : sine bello dub. Cohn24 provinciam Schott24 syriae P27 honos is P29 mixtisque Pa.c.


miseris ac subiectum pessimo cuique et annonae specie rapax.

ac add. Dufraigne

1 insolensque miseris Mommsen : insolensque misericors O : insolens per misi…. P : insolens per iniurias Schott2 ac add. Dufraigne

10. (1) ceterum Titus postquam imperium adeptus est, incredibile

post incredibile add. est P

quan­tum, quem imitabatur, anteierit, praesertim litteris clementiaque ac

5mu­neribus. (2) denique cum concessa per priores principes firmari ab

dehinc Damsté | dum P

dum P

insequentibus mos esset, simul imperium cepit, talia possidentibus edic-

to sponte cavit prospexitque. (3) neque minus sancte facilis in tuendis,

qui forte in se coniuravissent, adeo ut, cum amplissimi ordinis duo ab-

coniurassent P

nuere cogitatum scelus nequirent patresque censuissent de confessis

10suppli­cium sumendum, deductos in spectaculum se utrimque assidere

deductos Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 OP: deductus

utrimque Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : utrūque O : utrun­que P

iusserit petitoque ex industria gladiatoris, quorum pugnae visebantur,

iussit P | gladiatorum Opitz

gladiatorum Opitz

gladio quasi ad explorandam aciem uni atque alteri committeret. (4)

committeret Arntzen : commictere O : committere P

quis perculsis et constantiam mirantibus, „videtisne“, inquit, „potestates

fato dari frustraque tentari facinus potiundi spe vel amittendi metu?“ (5)

15ita biennio post ac menses fere novem, amphitheatri perfecto opere, lau-

biennium Schott

profecto P

lau­tusque OP : ludisque dub. Arntzen : Lautiisque vel Lautibusque Lipsius : lautūsque Klebs : an ante lau­tusque lacuna statuenda?

tus­que veneno interiit, anno aevi quadragesimo, cum eius pater septua-

ge­simo obisset, imperator decennii. (6) huius sane mors adeo provinciis

obiisset P | provincie Oa.c.

provincie Oa.c.

luctui fuit, uti generis humani delicias appellantes orbatum orbem defle-

rent.


3 post incredibile add. est P5 dehinc Damsté5 dum P8 coniurassent P10 deductos Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : deductus OP10 utrimque Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : utrūque O : utrun­que P11 iussit P11 gladiatorum Opitz12 committeret Arntzen : commictere O : committere P15 biennium Schott15 profecto P15 lau­tusque OP : ludisque dub. Arntzen : Lautiisque vel Lautibusque Lipsius : lautūsque Klebs : an ante lau­tusque lacuna statuenda?17 obiisset P17 provincie Oa.c.

2011. (1) igitur Domitianus fratris atque imperatoris optimi nece, pri-

ante igitur add. de domitiano imperatore P

vato sce­lere publicoque, amentior, simul maculosae adolescentiae, prae-

das cae­dem supplicia agere occepit. (2) maior libidinum flagitio ac plus

hoc cepit O | maiorum O

maiorum O

quam superbe utens patribus, quippe qui se dominum deumque dici coe-

dicere O

gerit. quod confestim ab insequentibus remotum validius multo post­hac

multoque O | post­hac P : post hanc O

post­hac P : post hanc O

25deinceps retulere. (3) sed Domitianus primo clementiam simulans ne­que

rettulere Pichlmayr

adeo iners domi belloque tolerantior videbatur. (4) idcircoque Da­cis et

datis O

Cat­torum manu devictis Septembrem Octobremque menses Ger­manici

captorum O | Ger­manici Schott : germanicis OP

Ger­manici Schott : germanicis OP

su­periorem, e suo nomine alterum appellaverat. multaque operum in-

appellaverant O | opera P

opera P


20 ante igitur add. de domitiano imperatore P22 hoc cepit O22 maiorum O23 dicere O24 multoque O24 post­hac P : post hanc O25 rettulere Pichlmayr26 datis O27 captorum O27 Ger­manici Schott : germanicis OP28 appellaverant O28 opera P


choata per patrem vel fratris studio atque in primis Capito­lium absolvit.

(5) dehinc atrox caedibus bonorum, segnisque ridicule re­mo­tis procul

om­nibus muscarum agmina persequebatur, postquam ad li­bi­dinem mi-

nus virium erat, cuius foedum exercitium Graecorum lingua clinopalen

5vo­cabat. (6) hincque iocorum pleraque; nam percunctanti cuidam, quis-

percontanti Pichlmayr

quisquamne P

piam­ne in palatio esset, responsum: „ne musca quidem, nisi forte apud

palaestram“. (7) is ergo magis magisque saevitia nimius eo­que sus­pec-

tior etiam suis, libertorum consilio uxore non ignara, quae amo­rem his-

trionis viro praetulerat, poenas luit quinto et quadragesimo vitae anno,

anno vitae Pa.c.

10dominationis circiter quintodecimo. (8) at senatus gladia­to­ris more fu-

nus ferri radendumque nomen decrevit. (9) quo moti milites, quibus pri-

efferri D’Elia

vatae commoditates dispendio publico largius procedunt, auc­to­res necis

ad sup­plicium petere more suo seditiosius coeperunt. (10) qui vix aegre-

seditiosius P : sedicio suis O

que per prudentes cohibiti tandem in gratiam optimatum con­venere.

15(11) ne­que minus per se bellum moliebantur, quod his con­versum im­pe-

per se OP : Persae Arntzen | moliebantur bellum P

moliebantur bellum P

rium mae­sti­tiae erat ob amissionem praedarum per dona munifica. (12)

omissionem P

hac­te­nus Romae seu per Italiam orti imperium rexere, hinc advenae

hettenus O

quoque, nescio an ut in Prisco Tarquinio longe meliores. (13) at mihi

nescio quoque Pa.c. | tartquinio O | at P : ac O

tartquinio O

at P : ac O

quidem au­dienti multa legentique plane compertum urbem Romam ex-

20ternorum virtute atque insitivis artibus praecipue crevisse.


2 segnisque OP : stylisque Torrentius, e Suet. Domit. 3,14 exercitium Schott : exercitum OP5 percontanti Pichlmayr5 quisquamne P9 anno vitae Pa.c.11 efferri D’Elia13 seditiosius P : sedicio suis O15 per se OP : Persae Arntzen15 moliebantur bellum P16 omissionem P17 hettenus O18 nescio quoque Pa.c.18 tartquinio O18 at P : ac O

12. (1) quid enim Nerva Cretensi prudentius maximeque mode­ra-

ante quid add. de nerva imperatore P

Cretensi OP : Narniensi Schott

metu, imperium arbitrio legionum cepisset, ubi perspexit nisi a su­perio-

prospexit P | superioribus om. O

superioribus om. O

ribus robus­tioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto

robustioribus O

25ac de­cimo semet eo abdicavit dedicato prius foro, quod appellatur Per-

Per­vium OP : Nervium Faber

vium, quo aedes Minervae eminentior consurgit et magnificentior. (3) id

eminentior om. O

consurgit et magnificentior P : et magnificentior consurgit O

id OP : ita D’Elia

cum sem­per egregium sit metiri, quantum queas, neque ambitione prae-

ceps agi, tum in imperio, cuius adeo cupidi mortales sunt, ut id vel ul-

agi Schott : agit OP

21 ante quid add. de nerva imperatore P21 Cretensi OP : Narniensi Schott22 tyranni se fecit Weyman : tyrannide fecit OP : tyranni defugit Walter : tyranni desedit Arntzen : tyranni decessit Pichlmayr : tyranni secessit dub. Festy23 prospexit P23 superioribus om. O24 robustioribus O25 Per­vium OP : Nervium Faber26 eminentior om. O26 consurgit et magnificentior P : et magnificentior consurgit O26 id OP : ita D’Elia28 agi Schott : agit OP


tima se­nec­tus avide petat. (4) huc accedit, quod suffecti virtute, quantus

con­silio esset, magis magisque patefecit.

patefecit Schott : prefecit O : perfecit P

2 patefecit Schott : prefecit O : perfecit P

13. (1) namque Ulpium Traianum Italica urbe Hispaniae ortum,

ante namque add. de traiano imperatore P

Italica P : ytalia O : Italicae D’Elia

amplis­simi ordinis tamen atque etiam consulari loco, arrogatum accepit

etiam om. P

post accepit add. et Schott, partemque imperii ei Court

5 de­dit. (2) hoc aegre clarior domi seu militiae reperietur. (3) quippe

de­dit del. Opitz | hoc Schott : haec P : hec O | militia O

hoc Schott : haec P : hec O

militia O

pri­mus aut solus etiam vires Romanas trans Istrum propagavit domitis

Eu­phratem amnes inclitos sunt, contusae {cui} bello atque imperati ob-

concussae P | post contusae graviter interpunxit Dufraigne

cui del. Schott

post bello lacunam statuit non deleto cui Dufraigne, duce Schott

imperati Schott : imperanti OP

10sides Persarum regi nomine Osdroe; et inter ea iter conditum per feras

Osdroe Scardino : Cosdroe P : cosoroe O

gentes, quo facile ab usque Pontico mari in Galliam permeatur. (4) cas-

tra suspectioribus aut opportunis locis exstructa ponsque Danubio impo-

aut O : atque P

situs ac deductae coloniarum pleraeque. (5) adhuc Romae a Domi­tiano

coepta forum atque alia multa plus quam magnifice coluit orna­vit­que et

cepta P | fora P

fora P

15annonae perpetuo mire consultum reperto firmatoque pistorum collegio,

perpetuae Schott

simul noscendis ocius, quae ubique e re publica gerebantur, ad­mota

noscendi socius OP : dist. Puteanus

e re publica Schott : erepta OP

media publici cursus. (6) quod equidem munus satis utile in pes­tem

orbis Romani vertit posterorum avaritia insolentiaque, nisi quod his

posteriorum P | his P : in hijs O

his P : in hijs O

annis suffectae vires Illyrico sunt praefecto medente Anatolio. (7) adeo

profecto P | adeo om. P

adeo om. P

20boni malive in re publica nihil est, quod in diversum traduci nequeat

malique P

mo­ribus praesidentium. (8) aequus, clemens, patientissimus atque in

ami­cos perfidelis, quippe qui Surae familiari opus sacraverit, quae

Surae Schott : sua re O : curae P

post quae add. aquae Maehly

Suranae sunt. (9) usque eo innocentiae fidens, uti praefectum praetorio

Subura­num nomine, cum insigne potestatis, uti mos erat, pugionem

25daret, cre­bro monuerit: „tibi istum ad munimentum mei committo, si

recte agam; sin aliter, in me magis“, quod moderatorem omnium vel

errare minus fas sit. (10) quin etiam vinolentiam, quo vitio uti Nerva


3 ante namque add. de traiano imperatore P3 Italica P : ytalia O : Italicae D’Elia4 etiam om. P4 post accepit add. et Schott, partemque imperii ei Court5 de­dit del. Opitz5 hoc Schott : haec P : hec O5 militia O7 satisque OP : sacisque vel iazygisque Schott : aliisque Mommsen : ca­pillatis­que vel sarmatisque dub. Pichlmayr : hirsutisque Dufraigne : Scythisque Festy7 de cibalo P8 Sardonios OP : Sardonio Frise : Dardaniis, Dardanis vel Sarmatis, Sauromatis Schott : Sarmizegetusa …donios dub. Mommsen9 concussae P | post contusae graviter interpunxit Dufraigne9 cui del. Schott 9 post bello lacunam statuit non deleto cui Dufraigne, duce Schott9 imperati Schott : imperanti OP10 Osdroe Scardino : Cosdroe P : cosoroe O12 aut O : atque P14 cepta P14 fora P15 perpetuae Schott16 noscendi socius OP : dist. Puteanus16 e re publica Schott : erepta OP18 posteriorum P18 his P : in hijs O19 profecto P19 adeo om. P20 malique P22 Surae Schott : sua re O : curae P22 post quae add. aquae Maehly


angebatur, pru­dentia molliverat, curari vetans iussa post longiores

agebatur O

epulas. (11) his vir­tutibus acto imperio annos prope viginti, cum terrae

motu gravi apud Antiochiam ceteraque Syriae extremis afficeretur,

apud  –  afficeretur OP Dacier aerumnis afficerentur Freudenberg: Antiochia ceteraque Syriae extrema afficerentur : Antiochia ceteraque Syriae extremis

post Syriae add. bona Asiae parte concussa, reliqua bellorum calamitatibus Sylburg

extremius Gruter

rogatu patrum Italiam repetens morbo periit grandaeva aetate, ascito

Italiam Freudenberg : militiam OP

5prius ad imperium Ha­dri­ano civi propinquoque (12) (abhinc divisa

cive Schott

abhinc  –  sint post simulaverat dub. transpos. Damsté

nomina Caesarum atque Augusti inductumque in rem publicam, uti duo

seu plures summae poten­tiae dissimiles cognomento ac potestate dispari

sint), (13) quamquam alii Plotinae, Traiani coniugis, favore imperium

assecutum putent, quae viri testamento heredem regni institutum

ante testamento add. e (ve Oa.c.) O

10simulaverat.

simularat P

1 agebatur O3 apud  –  afficeretur OP : Antiochia ceteraque Syriae extrema afficerentur Dacier : Antiochia ceteraque Syriae extremis aerumnis afficerentur Freudenberg3 post Syriae add. bona Asiae parte concussa, reliqua bellorum calamitatibus Sylburg3 extremius Gruter4 Italiam Freudenberg : militiam OP5 cive Schott5 abhinc  –  sint post simulaverat dub. transpos. Damsté9 ante testamento add. e (ve Oa.c.) O10 simularat P

14. (1) igitur Aelius Hadrianus eloquio togaeque studiis accommo­da-

ante igitur add. de elio hadriano imperatore P

andrianus O

tior pace ad orientem composita Romam regreditur. (2) ibi Graecorum

more seu Pompilii Numae caerimonias, leges, gymnasia doctoresque

modo O

curare occepit, (3) adeo quidem, ut etiam ludum ingenuarum artium,

15quod Athenaeum vocant, constitueret (4) atque initia Cereris Liberae-

que, quae Eleusinia dicuntur, Atheniensium modo Roma percoleret. (5)

eleusina Oa.c.P

dicuntur dub. Schott : dicitur OP

an Romae?

de­inde, uti solet tranquillis rebus, remissior rus proprium Tibur secessit

permissa urbe Lucio Aelio Caesari. (6) ipse, uti beatis locupletibus mos,

caesare Pa.c.. | ubi O

ubi O

palatia exstruere, curare epulas signa tabulas pictas. postremo omnia

20satis anxie prospicere, quae luxus lasciviaeque essent. (7) hinc orti ru-

mores mali iniecisse stupra puberibus atque Antinoi flagravisse famoso

stupra om. Oa.c.

ministerio neque alia de causa urbem conditam eius nomine aut locasse

ephebo statuas. (8) quae quidem alii pia volunt religiosaque; quippe

Hadriano cupiente fatum producere, cum voluntarium ad vicem magi

magi P : mai O

25po­pos­cissent, cunctis retractantibus Antinoum obiecisse se referunt

se referunt Schott : se ferunt Petschenig

hinc­que in eum officia supra dicta. (9) nos rem in medio relinquemus

quam­quam in remisso ingenio suspectam aestimantes societatem aevi

longe imparilis. (10) interim Aelio Caesare mortuo, cum ipse animo pa-

rum valeret idcircoque despectui haberetur, ad creandum Caesarem

credendum O

11 ante igitur add. de elio hadriano imperatore P11 andrianus O13 modo O15 Liberae­que quae Schott : liberae quaeque OP : liberi quaeque D’Elia16 eleusina Oa.c.P16 dicuntur dub. Schott : dicitur OP16 an Romae?18 caesare Pa.c..18 ubi O21 stupra om. Oa.c.24 magi P : mai O25 se referunt Schott : se ferunt Petschenig29 credendum O


patres convocat. (11) quibus propere accurrentibus forte Antoninum

Antoninum Schott : antonium (anth- O) OP

con­spexit senis soceri aut genitoris anxios gressus levantem manu. quo

mire oblectatus adoptatum legibus Caesarem iubet statimque ab eo se-

natus, cui ludibrio fuerat, magnam partem necari. (12) neque multo post

5apud Baias tabe interiit, anno imperii absque mense vicesimo secundo,

senecta viridiore. (13) at patres ne principis oratu quidem ad divi ho­no-

adivi O

rem eidem deferendum flectebantur. tantum amissos sui ordinis tot

amissos dub. Schott : admissos OP | post ordinis add. sui O

post ordinis add. sui O

viros maerebant. (14) sed postquam subito prodiere, quorum exitium

viros tot O | merebatur O

merebatur O

do­lori erat, quique suos complexi censent, quod abnuerant.


1 Antoninum Schott : antonium (anth- O) OP6 adivi O7 amissos dub. Schott : admissos OP7 post ordinis add. sui O8 viros tot O8 merebatur O

la­bes commaculavit. (2) vir veterrimae familiae, e Lanuvino municipio,

maculavit P | lavinio O

lavinio O

se­na­tor urbis. (3) adeo aequalis probisque moribus, uti plane docuerit

neque iugi pace ac longo otio absoluta ingenia corrumpi eoque demum

fortunatas urbes fore, si regna sapientiae sint. (4) denique annos, quibus

se O | annis P

annis P

15publica egit, viginti idem mansit celebrato magnifice urbis nongente­si-

urbis om. Oa.c.

mo, nisi forte triumphorum expertem socordiae videtur. (5) quod longe

secus est, cum maius haud dubie sit neque quemquam turbare ausum

composita neque ipsum ostentandi sui bellum fecisse quietis gentibus.

(6) quin etiam maribus frustratus filiae viro rei publicae consultavit.

viro OP : viri virtute Freudenberg

10 at Aelio D’Elia : athelio O : attelio P : Aurelio Schott10 Antonino P : anthonio O11 maculavit P11 lavinio O14 se O14 annis P15 urbis om. Oa.c.19 viro OP : viri virtute Freudenberg

2016. (1) namque M. Boionium, qui Aurelius Antoninus habetur, eo-

m. P : in O

dem oppido, pari nobilitate, philosophandi vero eloquentiaeque studiis

longe praestantem, in familiam atque imperium ascivit. (2) cuius divina

omnia domi militiaeque facta consultaque. quae imprudentia regendae

quae del. D’Elia

con­iu­gis attaminavit, quae in tantum petulantiae proruperat, uti

prorumperat O

uti Campaniae sedens D’Elia : uti campania s. OP : ut in Campania s. Schott : ut in Campaniam secedens dub. Schott : uti Campaniam secedens Arntzen : uti Campaniam foedans Damsté

25Campaniae sedens amoena litorum obsideret ad legendos ex nauticis,

quia plerum­que nudi agunt, flagitiis aptiores. (3) igitur Aurelius socero

apud Lorios anno vitae post quintum et septuagesimum mortuo con-

festim fratrem Lucium Verum in societatem potentiae accepit. (4) eius

ductu Persae, cum primum superavissent, ad extremum triumpho

ducto O | primo O

primo O

30cessere rege Volo­gaeso. (5) Lucius paucis diebus moritur hincque mate-

vologeseo O

ries fingendi dolo consanguinei circumventum. (6) quem ferunt, cum


20 m. P : in O23 quae del. D’Elia24 prorumperat O24 uti Campaniae sedens D’Elia : uti campania s. OP : ut in Campania s. Schott : ut in Campaniam secedens dub. Schott : uti Campaniam secedens Arntzen : uti Campaniam foedans Damsté29 ducto O29 primo O30 vologeseo O


invidia gestarum re­rum angeretur, fraudem inter cenam exercuisse. (7)

namque lita ve­ne­no cultri parte vulvae frustum, quod de industria solum

frustrum O

erat, eo praecidit consumptoque uno, uti mos est inter familiares, alte-

uti om. Oa.c.

rum, qua virus con­ti­gerat, germano porrexit. (8) haec in tanto viro

5credere nisi animi ad sce­lus proni non queunt, (9) quippe cum Lucium

satis constet Altini, Ve­netiae urbe, morbo consumptum tantumque

morbo om. P

Marco sapientiae leni­tu­dinis innocentiae ac litterarum fuisse, ut is

Marco­mannos cum filio Commodo, quem Caesarem suffecerat,

marcomanno O

petiturus philosophorum turba obtestantium circumfunderetur, ne

ne O : nisi P

10expeditioni aut pugnae se prius com­mitteret, quam sectarum ardua ac

ac perocculta O : et occulta P

perocculta expla­navisset. (10) ita in­certa belli in eius salute doctrinae

studiis metue­bantur. tantumque illo imperante floruere artes bonae, ut

metiebantur Freudenberg

illam gloriam etiam temporum putem. (11) legum ambigua mire

distincta vadimonio­rumque sollemni remoto de­nuntiandae litis

remoti P

15opperiendaeque ad diem commode ius introductum. (12) data cunctis

opperiendaeque Scardino : operiendaeque OP

promiscue civitas Romana multaeque urbes conditae deductae repositae

promiscue Schott : promissi OP

ornataeque atque in primis Poenorum Carthago, quam ignis foede

consumpserat, Asiaeque Ephesus ac Bithyniae Nico­media constratae

terrae motu, aeque ac nostra aetate Nicomedia Cereali consule. (13)

20triumphi acti ex nationibus, quae rege Marco­maro ab usque urbe

regi P

Marco­maro Op.c.P : mamaro Oa.c. : Marcomanno Gruter : Marcomano dub. Dufraigne

Pannoniae, cui Carnunto nomen est, ad media Gallorum pro­tendebantur.

Carnunto dub. Dufraigne : carnuto OP

Gallorum Schott : callorum OP

(14) ita anno imperii octavo decimo­que aevi validior Ven­dobonae

interiit maximo gemitu mortalium om­nium. (15) denique, quae seiuncti

qui P | seiuncti in OP : seiunctim Faber

seiuncti in OP : seiunctim Faber

in aliis, patres ac vulgus soli omnia decrevere, templa co­lumnas

25sacerdotes.


2 frustrum O3 uti om. Oa.c.6 morbo om. P8 marcomanno O9 ne O : nisi P10 ac perocculta O : et occulta P11 in­certa  –  studiis OP : incerta belli eius saluti doctrina studiosis Baehrens : inter incerta belli in eius salutem doctrina studiis metuebatur Rossbach11 in om. P11 salute OP : saluti et Dacier12 metiebantur Freudenberg14 remoti P15 opperiendaeque Scardino : operiendaeque OP16 promiscue Schott : promissi OP19 Nicomedia Cereali Pp.c. : nicomede a cereali OPa.c.20 regi P20 Marco­maro Op.c.P : mamaro Oa.c. : Marcomanno Gruter : Marcomano dub. Dufraigne21 Carnunto dub. Dufraigne : carnuto OP21 Gallorum Schott : callorum OP23 qui P23 seiuncti in OP : seiunctim Faber

17. (1) at filius saeva a principio dominatione detestabilior habeba-

at filius Schott : T filius OP

tur, praecipue per maiorum controversam memoriam. quae posteris us-

que eo gravis est, ut absque communi in impios odio quasi corruptores

generis exsecrabiliores sint. (2) bello plane impiger, quo in Quados

30prospere gesto Septembrem mensem Commodum appellaverat. (3)


26 at filius Schott : T filius OP


moenia Romana potentia vix digna lavandi usui instituit. (4) immiti

romae O

prorsus feroque ingenio, adeo quidem, uti gladiatores specie de-

fero P | ut P

ut P

beis uterentur. (5) cumque eo modo plures confecisset, forte eum

uterentur Maehly : uteretur OP

5Scaeva nomine audacia ac robore corporis pugnandique arte pervigens

Scaeva Schott : seva O : saeva P

ab studio tali deterruit. qui spreto gladio, quem inutilem cernebat, suf­fi-

cere utrique ait, quo armabatur ipse. (6) eo metu, ne inter congressum,

uti solet, extorto pugione conficeretur, Scaevam removit atque ad alios

Scaevam Schott : scenam O : saevam P

formidolosior in feras beluasque ferociam convertit. (7) quis rebus cum

reus P

10in­satiabilem sanguinis cuncti horrescerent, coniuravere {ne} in eum,

in­satiabilem Schott : instabilem OP

ne del. Dacier : ire dub. Schott

ma­xime proximus quisque; quippe adeo dominationi fidus nemo ipsi-

que satellites, dum incestam mentem pronamque in saevitiam cavent, a

pra­vam­que dub. Schott

in – tutius om. P

in saevitiam Mommsen : insevit iam O

qui­bus eorum potentia sustentatur, quoquomodo subruere tutius putant

et Commodum quidem primo occultatius veneno petivere anno regni

15tertio fere atque decimo. (8) cuius vis frustrata per cibum, quo se casu

terto P | cuius vis Schott : cuuis OP

cuius vis Schott : cuuis OP

re­ple­verat. cum tamen alvi dolorem causaretur, auctore medico, prin-

cipe fac­tionis, in palaestram perrexit. (9) ibi per ministrum ungendi

ibi vel ubi Schott : cibi OP

(nam forte is quoque e consilio erat) faucibus quasi arte exercitii

bracchiorum nodo validius pressis exspiravit. (10) quo cognito senatus,

20qui ob festa Ianuariarum frequens primo luci convenerat, simul plebes

ianuariorum P, ut vid.

hostem deorum atque hominum radendumque nomen sanxere.

confestimque praefecto urbi Aulo Helvio Pertinaci imperium defertur.

Aulo OP : Publio dub. Festy

1 romae O2 fero P2 ut P3 obiecti mucronibus Maehly : obiecti m veronibus O : obiectum veronibus P : obiectus mucronibus Olivarius : obiecto mucronibus Corbett4 uterentur Maehly : uteretur OP5 Scaeva Schott : seva O : saeva P8 Scaevam Schott : scenam O : saevam P9 reus P10 in­satiabilem Schott : instabilem OP10 ne del. Dacier : ire dub. Schott11 proximus quisque; quippe Gruner : proximus quippe OP : proximi quippe vel proximus quisque dub. Schott11 dominationi adeo P12 pra­vam­que dub. Schott12 in – tutius om. P12 in saevitiam Mommsen : insevit iam O13 potentia sustentatur Mommsen : potentiam sustentantur O : dub. del. Dufraigne15 terto P15 cuius vis Schott : cuuis OP17 ibi vel ubi Schott : cibi OP19 bracchiorum Olivarius : pacchiorum OP : Tusciarum dub. Schott 19 modo O20 ianuariorum P, ut vid.22 Aulo OP : Publio dub. Festy

18. (1) hic doctrinae omnis ac moribus antiquissimis, immodice par-

cus, Curios aequaverat Fabriciosque. (2) eum milites, quis exhausto iam

cum O

25perditoque orbe satis videtur nihil, impulsore Didio foede iugulavere

octogesimo imperii die.


24 cum O

19. (1) at Didius an Salvius Iulianus fretus praetorianis, quos in so­ci-

e­tatem promissis magnificentioribus perpulerat, ex praefectura vigi­lum


27 an Salvius O : Ansalvius P : Salvius Sylburg : del. Cameron


ad insignia dominatus processit. (2) genus ei pernobile iurisque urbani

nobile O

praestans scientia, quippe qui primus edictum, quod varie inconditeque

a praetoribus promebatur, in ordinem composuerit. (3) hincque satis

com­pertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbe-

imbecillam O

5cillem esse, cum praeceptor et asper quidem rectius vivendi in faci­nus

processerit, quod novo supplicio plectendum ediderat. (4) neque cupito

erat Dacier | tamen cupito P

tamen cupito P

tamen potitus diu. namque eum acceptis illico, quae acciderant, Septi-

septimus O

mius Severus, qui forte Syriae legatus in extremis terris bellum gerebat,

imperator creatus pontem proxime Mulvium acie devicit. missique, qui

milvium P

10fugientem insequerentur, apud palatium Romae obtruncavere.

Romae (vel prone) dub. Schott : prome OP : prompte Walter

1 nobile O4 imbecillam O6 erat Dacier6 tamen cupito P7 septimus O9 milvium P10 Romae (vel prone) dub. Schott : prome OP : prompte Walter

20. (1) igitur Septimius Pertinacis nece, simul flagitiorum odio, do-

lore atque ira commotior cohortes praetorias statim militia exemit

commotior Schott : commodior OP

cunctisque partium caesis Helvium senatus consulto inter divos refert.

Salvii nomen atque eius scripta factave aboleri iubet. (2) quod unum

iuvet O

15effici nequivit: tantum gratia doctarum artium valet, ut scriptoribus ne

saevi mores quidem ad memoriam officiant. (3) quin etiam mors huius-

ce­modi ipsis gloriae, exsecrationi auctoribus est, (4) cum omnes prae-

exsecrationibus O | auctoribus dub. Schott : actoribus OP

auctoribus dub. Schott : actoribus OP

cipueque posteri sic habent illa ingenia nisi publico latrocinio ac per

dementiam opprimi non potuisse. (5) quo bonis omnibus ac mihi fiden-

20dum magis, qui rure ortus tenui atque indocto patre in haec tempora vi-

tenui atque O : tenuique P | hac O

hac O

tam praestiti studiis tantis honestiorem. (6) quod equidem gentis nostrae

tantum Casaubonus

reor, quae fato quodam bonorum parce fecunda, quos eduxerit tamen,

quo P

facto O

parce Wölfflin : parte OP : partu Schott : parum Casaubonus

quem­que ad sua celsos habet. velut Severum ipsum, quo praeclarior in

quem­que OP : quandoque Freudenberg | celsa suos P

celsa suos P

re publica fuit nemo. quem quamquam exacta aetate mortuum iustitio

quem Schott : qui OP | quamquam dub. del. Boer

quamquam dub. del. Boer

25elo­quioque lugendum sanxere statuentes illum {iustum} nasci aut e­mori

elo­quioque Corbett : elo­cioque O : elotioque P : elogioque Schott

statuentes dub. Schott : struentes P : struente O

iustum del. Festy : aut Salmasius

ante nasci add. aut Dacier, aut non Maehly

aut OP : at Klotz

minime convenisse, (7) scilicet quod corrigendis moribus ni­mium,

postquam ad veterum innocentiam quasi mentium sanitatem perve-

nerant, clementem habuere. (8) ita honestas, quae principio anxia habe-

tur, ubi contigerit, voluptati luxuriaeque est. Pescennium Nigrum apud

voluptatis O

12 commotior Schott : commodior OP14 iuvet O17 exsecrationibus O17 auctoribus dub. Schott : actoribus OP20 tenui atque O : tenuique P20 hac O21 tantum Casaubonus22 quo P22 facto O22 parce Wölfflin : parte OP : partu Schott : parum Casaubonus23 quem­que OP : quandoque Freudenberg23 celsa suos P24 quem Schott : qui OP24 quamquam dub. del. Boer25 elo­quioque Corbett : elo­cioque O : elotioque P : elogioque Schott 25 statuentes dub. Schott : struentes P : struente O25 iustum del. Festy : aut Salmasius25 ante nasci add. aut Dacier, aut non Maehly25 aut OP : at Klotz29 voluptatis O


Cyzicenos, Clodium Albinum Lugduni victos coegit mori. (9) quorum

prior Aegyptum dux obtinens bellum moverat spe dominationis, alter,

Perti­nacis auctor occidendi, cum eo metu in Britannos, quam pro-

vinciam a Commodo meruerat, tramittere niteretur, in Gallia invaserat

nitebatur P

5imperium. (10) horum infinita caede crudelior habitus et cognomento

horum partium Shackleton Bailey : multorum Bird

Per­tinax, quamquam ob vitae parsimoniam similem ipsum magis asci­v-

isse plures putent; nobis mens ad credendum prona acerbitati impo­si-

mens Schott : metus OP

tum. (11) nam cum quidam hostium, quem tamen, uti bellis civilibus

solet, condicio loci ad Albinum detulerat, causa exposita novissime con-

belloci Oa.c.

10clu­sisset, „quid, quaeso, faceres, si tu esses?“ ille respondit, „ea per-

post tu add. hic Dacier

que huiuscemodi dissensiones, quamvis studiosius coeptas, fortunae

incre­pent magisque in protegendis quam ad perdendos cives verum cor-

increpuit P | perdendum P

perdendum P

rumpi patiantur. (13) at iste delendarum cupidus factionum, quo dein-

15ceps mitius ageret, necessitudinem facti ulcisci maluit, ne paulatim spe

veniae in labem publicam per coniurationes procederetur, ad quas vitio

temporum animos pronos intelligebat. neque ego abnuo ea delictorum,

quae grassari immodice coeperint, plus paene quam severe excidenda

esse. (14) felix ac prudens, armis praecipue adeo, ut nullo congressu

20nisi victor discesserit auxeritque imperium subacto Persarum rege no-

de­cesserit O | nominis P

nominis P

mine Abgaro. (15) neque minus Arabas, simul ut adortus est, in dicio-

Abgaro Casaubonus : aggaro OP

ut adortus Scardino : adortus ut OP

dictionem O

nem redegit provinciae modo. (16) Adiabena quoque, ni terrarum

ni P : in O | terram O

terram O

macies despectaretur, in tributarios concessisset. (17) ob haec tanta Ara-

bi­cum, Adiabenicum et Parthici cognomento patres dixere. (18) his

25maiora aggressus Britanniam, quoad ea utilis erat, pulsis hostibus muro

munivit per transversam insulam ducto utrimque ad finem Oceani. (19)

minivit O

per transversam insulam Schott : per transversa inter insulam OP

quin etiam Tripoli, cuius Lepti oppido oriebatur, bellicosae gentes sub-

Leptis D’Elia

4 nitebatur P5 horum partium Shackleton Bailey : multorum Bird7 mens Schott : metus OP9 belloci Oa.c.10 post tu add. hic Dacier11 nihil bonis, cum sanctique OP : n. b. c. sancti quique vel quoque Gruter : nihil; boni sanctique vel nihli bonis; cum ⟨boni⟩ sanctique Damsté : nihil bonis; cum    sanctique Dufraigne : n. b.; cum honesti vel probi sanctique dub. Dufraigne : nihil, cum boni sanctique Casaubonus12 studiosius coeptas (cap- O) OP : studio susceptas Schott13 increpuit P13 perdendum P17 animos pronos animos pronos Casaubonus, duce Schott : ante animos transpos. pronosPichlmayr : animatos vel animosos Gruter17 intendebant dub. Schott17 ea delictorum Schott : eadem lictorum (litt- O) OP20 de­cesserit O20 nominis P21 Abgaro Casaubonus : aggaro OP21 ut adortus Scardino : adortus ut OP21 dictionem O22 ni P : in O22 terram O26 minivit O26 per transversam insulam Schott : per transversa inter insulam OP27 Leptis D’Elia


mo­tae procul. (20) quae factu ardua facilius eo patrabantur, quo impla-

procul quae Schott : proculque OP

eo om. O

implacabilior dub. Schott

ca­bilis delictis strenuum quemque praemiis extollebat. (21) denique ne

praemii O

parva latrocinia quidem impunita patiebatur in suos animadvertens

advertens O

magis, quod vitio ducum aut etiam per factionem fieri vir experiens

5intel­li­geret. (22) philosophiae, declamandi, cunctis postremo liberalium

post liberalium add. artium Maehly

de­ditus studiis; idemque ab se gesta ornatu et fide paribus composuit.

abs O

gesta Casaubonus : texta OP

paribus mirum : an pari vel paria?

(23) legum conditor longe aequabilium. huic tanto domi forisque uxoris

probra summam gloriae dempsere, quam adeo famose complexus est,

amplexus P

uti cognita libidine ac ream coniurationis retentaverit. (24) quod cum in-

libidine Schott : libide vel livide OP

retentaverit Mommsen duce Schott, qui retentarit scripsit : retentavit P : temptaverit O

10fi­mo turpe, tum potentibus et illi magis, cui non privati neque singuli

neque P : net O

aut flagitiosi, verum imperia et exercitus atque ipsa vitia concessere.

atque P : aut O

ipsa vitia OP : saevitia dub. Arntzen : ipsa vita Casaubonus

(25) nam cum pedibus aeger bellum moraretur idque milites anxie

nam OP : iam Casaubonus

anxie ferrent Schott : anxii efferrent OP

ferrent eiusque filium Bassianum, qui Caesar una aderat, Augustum fe-

cissent, in tribunal se ferri, adesse omnes imperatoremque ac tribunos,

adesse P : desse Oa.c. : addesse Op.c.

15centuriones et cohortes, quibus auctoribus acciderat, sisti reorum modo

eorum P

iussit. (26) quo metu cum stratus humi victor tantorum exercitus veniam

cum post victor transpos. P

tantorum OP : factorum Olivarius : tantorum populorum Freudenberg

pre­caretur, „sentitisne“, inquit, pulsans manu caput, „caput potius

quam pedes im­perare?“ (27) neque multo post in Britanniae municipio,

pedes Op.c.P : caput Oa.c. | in om. O

in om. O

cui Eboraci no­men, annis regni duodeviginti morbo exstinctus est. (28)

commodante, uti re­bus artis solet, dum tentat aut exquirit varia

melioraque, imperium con­scendit. (29) ibi graviora expertus, laborem,

conscendit imperium P

curas, metum et incerta prorsus omnia, quasi testis vitae mortalium,

„cuncta“, inquit, „fui, con­ducit nihil“. (30) funus, quod liberi Geta

25Bassianusque Romam de­tu­le­rant, mire celebratum illatumque Marci

sepulcro; quem adeo perco­lu­erat, ut eius gratia Commodum inter

quem add. Schott

divos referri suaserit fratrem ap­pel­lans Bassianoque Antonini

vocabulum addiderit, quod ex illo post multos dubiosque eventus


1 procul quae Schott : proculque OP1 eo om. O1 implacabilior dub. Schott2 praemii O3 advertens O4 per factionem Schott : perfectionem OP : praefectorum dub. Schott5 post liberalium add. artium Maehly6 abs O6 gesta Casaubonus : texta OP6 paribus mirum : an pari vel paria?8 amplexus P9 libidine Schott : libide vel livide OP9 retentaverit Mommsen duce Schott, qui retentarit scripsit : retentavit P : temptaverit O10 neque P : net O11 atque P : aut O11 ipsa vitia OP : saevitia dub. Arntzen : ipsa vita Casaubonus12 nam OP : iam Casaubonus12 anxie ferrent Schott : anxii efferrent OP14 adesse P : desse Oa.c. : addesse Op.c.15 eorum P16 cum post victor transpos. P16 tantorum OP : factorum Olivarius : tantorum populorum Freudenberg17 post manu add. caput Casaubonus18 pedes Op.c.P : caput Oa.c.18 in om. O20 medie O : mediae P : in aede Schott : enim ex Olivarius20 deinde P22 conscendit imperium P26 quem add. Schott


auspicia honorum cepisset patrocinio fisci. (31) deinde laborantibus

proinde Casaubonus

deinde laborantibus OP : delirantibus dub. Schott

secundarum initia earumque auctores memo­riae sunt. (32) at posteri,

post secundarum add. rerum Opitz, duce Maehly

quasi bellum inter se mandatis accepissent, confestim secessere. ita

Geta, cui nomen paterno ab avo erat, cum eius modestiore ingenio frater

5angeretur, obsessus interiit. (33) quae victoria Papiniani exitio foedior

papinia in O

facta, ut sane putant memoriae curiosi, quippe quem ferunt illo temporis

quam celerrime componeret, dolore Getae dixisse haudquaquam pari

haudquaquam Schott : haud quanquam OP

facilitate velari parricidium, qua fieret, id­circoque morte affectum. (34)

10sed haec improbe absurda sunt, cum con­stet satis praefecturam praetorio

gessisse neque incondite illum virum tantam contumeliam imponere

neque P : net O | ante incondite add. non Casaubonus

ante incondite add. non Casaubonus

potuisse, cui amori ac magisterio erat.

amori ac magisterio OP : memoriae magister non Freuden-berg

ministerio dub. Arntzen | post magisterio add. Getae Casaubonus


1 proinde Casaubonus1 deinde laborantibus OP : delirantibus dub. Schott 2 post secundarum add. rerum Opitz, duce Maehly5 papinia in O7 destinanda Gruter, duce Schott : destinando OP8 haudquaquam Schott : haud quanquam OP9 id­circoque morte D’Elia : iccirco morteque O : iccirco morte P11 neque P : net O11 ante incondite add. non Casaubonus12 amori ac magisterio OP : memoriae magister non Freuden-berg12 ministerio dub. Arntzen | post magisterio add. Getae Casaubonus

21. (1) ceterum Antoninus incognita munerum specie plebem Roma-

plebem O : urbem P

nam adliciens, quod indumenta in talos demissa largiretur, Caracalla

15dic­tus, cum pari modo vestes Antoninianas nomine suo daret. (2) Ala-

vestes Schott : vesti OP : vestis Dacier

Antoninianas dub. Schott : anthonias O : antonianas P : Antoniniae Dacier

nomine suo O : nomini suo P : nomen e suo Casaubonus

mannos, gentem populosam mirifice ex equo pugnantem, prope Moe-

ex equo mirifice P

num amnem devicit. patiens, communis tranquillusque. pari fortuna et

tranquillisque O

eo­dem matrimonio, quo pater. (3) namque Iuliam novercam, cuius faci-

nora supra (c. 20,23) memoravi, forma captus coniugem affectavit, cum

20illa facti­o­sior aspectui adolescentis, praesentiae quasi ignara, semet

dedisset in­tecto corpore asserentique, „vellem, si liceret, uti“,

in­tecto Schott : intellecto OP

petulantius multo (quippe quae pudorem velamento exuerat)

respondisset, „libet? plane li­cet“. (4) Aegypti sacra per eum deportata

post plane add. non Pmarg.

Romam atque aucta urbs magno accessu viae novae et ad lavandum

post viae add. et O

25absoluta opera cultus pulchri. (5) quibus confectis cum Syriam

pulchri cultus P | publici Maehly

publici Maehly

circumgrederetur, apud Edessam anno po­tentiae sexto moritur. (6)

circumgrederetur Schott : circum crederetur OP

corporis reliqua luctu publico relata Romam atque inter Antoninos

luctus Oa.c.

funerata sunt.


13 plebem O : urbem P14 adliciens Casaubonus : adiciens O : adijciens P : adiens dub. Schott : adficiens Gruter15 vestes Schott : vesti OP : vestis Dacier15 Antoninianas dub. Schott : anthonias O : antonianas P : Antoniniae Dacier15 nomine suo O : nomini suo P : nomen e suo Casaubonus16 ex equo mirifice P17 tranquillisque O21 in­tecto Schott : intellecto OP23 post plane add. non Pmarg.24 post viae add. et O25 pulchri cultus P25 publici Maehly26 circumgrederetur Schott : circum crederetur OP27 luctus Oa.c.


22. (1) dehinc Opilius Macrinus, qui praefecturam praetorio gerebat,

im­pe­rator eiusdemque filius Diadumenus nomine Caesar a legionibus

eiusque P | exspectaveris Diadumenianus

exspectaveris Diadumenianus

ap­pellantur. (2) quibus eo quod ingens amissi principis desiderium erat,

eo del. Gruner

a­do­lescentem Antoninum vocavere. (3) horum nihil praeter saevos at-

anthonium O

5que inciviles animos interim reperimus. (4) qua gratia mensibus fere

repperimus P | ferme P

ferme P

quat­tuor ac decem vix retento imperio, per quos creati fuerant, interfecti

sunt.


2 eiusque P2 exspectaveris Diadumenianus3 eo del. Gruner4 anthonium O5 repperimus P5 ferme P

23. (1) accitusque Marcus Antoninus Bassiano genitus, qui patre

mor­tuo in Solis sacerdotium, quem Heliogabalum Syri vocant, tam-

10quam asylum insidiarum metu confugerat hincque Heliogabalus dictus.

translatoque Romam dei simulacro in palatii penetralibus altaria con­sti-

altaria O : palatia P

tuit. (2) hoc impurius ne improbae quidem aut petulantes mulieres fu-

ere, quippe orbe toto obscenissimos perquirebat visendis tractandisve

urbe tota Gruter

visendis tractandisve OP : visendos tractandosve Gruter : fin­gendis trac­tandis­que Olivarius

arti­bus libidinum ferendarum. (3) haec cum augerentur in dies ac magis

partibus vel artubus Pithou

ferendarum OP : ferarum Schott : non ferendarum Olivarius : nefandarum Dacier

angerentur O

15magis­que Alexandri, quem comperta Opilii nece Caesarem nobilitas

pompilii P

nun­cupaverat, amor cumularetur, in castris praetoriis tricesimo regni

mense oppressus est.


11 altaria O : palatia P13 urbe tota Gruter13 visendis tractandisve OP : visendos tractandosve Gruter : fin­gendis trac­tandis­que Olivarius14 partibus vel artubus Pithou14 ferendarum OP : ferarum Schott : non ferendarum Olivarius : nefandarum Dacier14 angerentur O15 pompilii P

24. (1) statimque Aurelio Alexandro Syriae urbe orto, cui duplex

ante statimque add. de alexandro mammee P

urbe dub. add. Schott

Caesarea et Arcae nomen est, militibus quoque annitentibus Augusti

Caesareae Opitz

Arcae Opitz : arthe O : archae Pa.c. : orchae Pp.c. : Arca Sylburg : Arce Mommsen

20potentia delata. (2) qui quamquam adolescens, ingenio supra aevum

aevum P : eum O

tamen, confestim apparatu magno bellum adversum Xerxen, Persarum

regem, movet. quo fuso fugatoque in Galliam maturrime contendit,

maturrime om. O

quae Germanorum di­reptionibus tentabatur. (3) ibi tumultuantes

legionum plerasque con­stan­tissime abiecit, quod in praesens gloriae,

25mox exitio datum est. (4) nam cum tantae severitatis vim milites

inhorrescunt (unde etiam Severi cog­nomentum accesserat), agentem

casu cum paucis vico Britanniae, cui vocabulum Sicilia, trucidavere. (5)

cui O : in P

18 ante statimque add. de alexandro mammee P18 urbe dub. add. Schott19 Caesareae Opitz19 Arcae Opitz : arthe O : archae Pa.c. : orchae Pp.c. : Arca Sylburg : Arce Mommsen20 aevum P : eum O22 maturrime om. O27 cui O : in P28 celebrio OP : et celeberrimum Dacier : celebreque Arntzen : celebrius Dufraigne : celebratione Bird : Serapium vel Isium et Serapium Olivarius : an in palatio?28 matris{que} Dacier


nomine Mamaea erat, plus quam pius. (6) adhuc Domitium Ulpianum,

nomine P : nomen O : del. Dacier

quem Heliogabalus praetorianis praefecerat, eodem honore retinens

praetorianus P

Pauloque inter exordia patriae red­dito, iuris auctoribus, quantus erga

oxordia O

pariter Dacier

redito O

quantus  –  esset OP : quanto studio erga optimos et quanto studio aequi esset Shackleton Bailey

optimos atque aequi studio esset, edocuit. (7) neque ultra annos

atque del. Sylburg | studiosos dub. Schott | docuit O

studiosos dub. Schott

docuit O

5tredecim imperio functus rem publicam reliquit firmatam undique. (8)

quae iam tum a Romulo ad Septimium certatim evolans Bassiani

evolant O

consiliis tamquam in summo constitit. (9) quo ne confestim laberetur,

Alexandri fuit. abhinc dum dominandi suis quam subigendi externos

cupientiores sunt atque inter se armantur ma­gis, Romanum statum quasi

10abrupto praecipitavere immissique in im­perium promiscue boni

mali bonique O

malique, nobiles atque ignobiles, ac barbariae multi. (10) quippe, ubi

barbari dub. Schott

passim confusaque omnia neque suo feruntur modo, quique fas putant

passim OP : sparsa Sylburg

uti per turbam rapere aliena officia, quae regere nequeunt, et scientiam

bonarum artium foede corrumpunt. (11) ita fortunae vis licentiam nacta

15perniciosa libidine mortales agit. quae diu quidem virtute uti muro

prohibita, postquam paene omnes flagitiis subacti sunt, etiam infimis

infimis Arntzen : infirmis OP

genere institutoque publica permisit.


1 nomine P : nomen O : del. Dacier2 praetorianus P3 oxordia O3 pariter Dacier3 redito O3 quantus  –  esset OP : quanto studio erga optimos et quanto studio aequi esset Shackleton Bailey4 atque del. Sylburg4 studiosos dub. Schott4 docuit O6 evolant O10 mali bonique O11 barbari dub. Schott12 passim OP : sparsa Sylburg13 scientiam Arntzen : scientia OP : inscientia Gruter : inscitia Walter16 infimis Arntzen : infirmis OP

25. (1) namque Gaius Iulius Maximinus praesidens Trebellicae

primus e militaribus, litterarum fere rudis potentiam cepit suffragiis

20legionum. (2) quod tamen etiam patres, dum periculosum aestimant

aestimant D’Elia : extimant OP : existimant Schott

inermes ar­mato resistere, approbaverunt. filiusque eius pari nomine

patri O

Gaius Iulius Maximinus Caesar factus est.

iulus O | Iulius Maximinus Caesar dub. del. Schott

Iulius Maximinus Caesar dub. del. Schott


18 Trebellicae mirum : rei bellicae Faber : Triballis Isauriae dub. Schott20 aestimant D’Elia : extimant OP : existimant Schott21 patri O22 iulus O22 Iulius Maximinus Caesar dub. del. Schott

26. (1) quis biennium summae potitis, haud incommode proelio

summis Schott | post summae add. Opitzpotestatis

potitus OPa.c.

haud P : aut O

gesto contra Germanos, repente Antonius Gordianus Africae proconsul

Antoninus P

25ab ex­ercitu princeps apud Thysdri oppidum absens fit. (2) quo ut accitus

Thysdri D’Elia, duce Sylburg : thydri OP

per­venit, tamquam ea re creatus foret, seditione excipitur. qua lenita

facile Carthaginem petit. (3) ibi cum avertendis prodigiis, quorum metu

haud inaniter angebatur, rem divinam solitis ageret, repente hostia par-

inane P

23 summis Schott | post summae add. potestatis Opitz23 potitus OPa.c.23 haud P : aut O24 Antoninus P25 Thysdri D’Elia, duce Sylburg : thydri OP26 ea re Schott : tare O : care P : vane Fontaine : del. Knecht26 linita P28 inane P


tum edidit. (4) id haruspices atque ipse maxime (nam huius scientiae

usu im­modice prudens erat) ita accepere illum quidem destinatum neci,

immodices Oa.c. | accipere O | quidem O : quoque P

accipere O

quidem O : quoque P

verum liberis pariturum imperium, progressique coniectu longius filii

libero Dacier | filii O : liberi P

filii O : liberi P

quo­que exitum denuntiavere, mitem atque innoxium praefantes fore ut

5illud pecus nec diuturnum tamen subiectumque insidiis. (5) interim

Romae comperto Gordiani interitu, hortante Domitio, urbi praefectus

re­li­quique iudices vulgo caeduntur per cohortes praetorias. (6) quippe

reliqui per O | praetorias cohortes P

praetorias cohortes P

Gordianus, postquam delatum sibi imperium cognovit, praemia amplum

imperium sibi O

in modum ostentans Romam legatos ac litteras destinaverat. quibus ne-

ac  –  frus­tratos om. Oa.c.

10cato eo frus­tratos se milites angebantur, genus hominum pecuniae cupi-

dius fidum­que ac bonum solo quaestu. (7) at senatus metuens, ne nullis

rectoribus specie captae urbis atrociora acciderent, primo potestatum

vices, mox conscriptis iunioribus Clodium Pupienum, Caecilium Balbi-

Pupienum Schott : cupienum OP | Caelium Schott

Caelium Schott

num Caesares constituit.


2 immodices Oa.c.2 accipere O2 quidem O : quoque P3 libero Dacier3 filii O : liberi P7 reliqui per O7 praetorias cohortes P8 imperium sibi O9 ac  –  frus­tratos om. Oa.c.13 Pupienum Schott : cupienum OP13 Caelium Schott

1527. (1) iisdemque per Africam diebus milites Gordianum, Gordiani

iisdemque Schott : hisdemque OP

fi­lium, qui forte contubernio patris praetextatus ac deinceps praefectus

prae­torio intererat, Augustum creavere; neque sane factum nobilitas

asper­nata. (2) denique accito eo inter implana urbis atque ipso sinu

prae­toriae manus acie deletae per gladiatorum familias tironumque

20exercitum. (3) dum haec Romae geruntur, Iulii Maximini, quos forte ea

tempestate Thracia retinebat, acceptis quae evenerant, Italiam propere

retinebatur O

pe­tunt. (4) eos Pupienus Aquileiae obsidione confecit, postquam proelio

Aquileiae Schott : aquilae OP

victos reliqui paulatim deseruerant. (5) horum imperio ad biennium per

huiuscemodi moras annus quaesitus. (6) neque multo post tumultu mili-

25tarium Clodio Caecilioque Romae intra palatium caesis Gordianus solus

Caelioque Dacier

regnum obtinuit. (7) eoque anno lustri certamine, quod Nero Romam in-

duxerat, aucto firmatoque in Persas profectus est, cum prius Iani aedes,

quas Marcus clauserat, patentes more veterum fecisset. (8) ibi gesto in-

signiter bello Marci Philippi praefecti praetorio insidiis periit sexennio

30imperii.


15 iisdemque Schott : hisdemque OP21 retinebatur O22 Aquileiae Schott : aquilae OP25 Caelioque Dacier26 invexerat P

28. (1) igitur Marcus Iulius Philippus, Arabs Trachonites, sumpto in

ante igitur add. de philippo augusto P | arbs O

arbs O

con­sortium Philippo filio, rebus ad Orientem compositis conditoque

apud Arabiam Philippopoli oppido Romam venere. exstructoque trans

Philippopolis D’Elia | romamam O

romamam O


31 ante igitur add. de philippo augusto P31 arbs O33 Philippopolis D’Elia33 romamam O


Tiberim lacu, quod eam partem aquae penuria fatigabat, annum urbis

mille­simum ludis omnium generum celebrant. (2) et quoniam nomen

ad­monuit, nostra quoque aetate post mille centesimus consule Philippo

centesimus Schott : centesimo OP

ex­cessit nullis, ut solet, sollemnibus frequentatus: adeo in dies cura mi-

5nima Romanae urbis. (3) quod equidem denuntiatum ferunt illo tempore

pro­di­giis portentisque. ex quis unum memorare brevi libet. (4) nam cum

quibus O

ponti­ficum lege hostiae mactarentur, suis utero maris feminarum geni­ta-

lia apparuere. (5) id haruspices solutionem posterorum portendere vitia-

que fore potiora interpretati. (6) quod frustratum iri aestimans imperator

aestimans P .: existimans O : destinans Damsté

10Philippus, tum quia forte praeteriens filii similem pro meritorio ephe-

merito P

bum conspexerat, usum virilis scorti removendum honestissime consul-

tavit. (7) verumtamen manet, quippe condicione loci mutata peioribus

vitium tamen dub. Damsté

flagitiis agitatur, dum avidius periculosa quibusque prohibentur morta-

agitabatur O | mortales prohibentur Pa.c.

mortales prohibentur Pa.c.

les petunt. (8) huc accedit, quod longe aliud Etruscorum artes cecin­e-

15rant, quae bonis parte plurima iacentibus mollissimum quemque beatum

fore asserebant. (9) eos ego ignorasse verum plane puto. etenim quam-

ego eos O

vis rerum omnium prospero successu, pudore amisso tamen, fortunatus

esse quis potest, cum eodem retento cetera tolerabilia sint? (10) his actis

quis esse P | retentu O | sunt P

retentu O

sunt P

filio urbi relicto ipse quamquam debili per aetatem corpore adversum

ubi O

20De­cium profectus Veronae cadit pulso amissoque exercitu. (11) quis

Romae compertis apud castra praetoria filius interficitur. annos po-

tentiae quinque egere.


3 centesimus Schott : centesimo OP6 quibus O9 aestimans P .: existimans O : destinans Damsté10 merito P12 vitium tamen dub. Damsté13 agitabatur O13 mortales prohibentur Pa.c.16 ego eos O18 quis esse P18 retentu O18 sunt P19 ubi O

29. (1) at Decius, Sirmiensium vico ortus, militiae gradu ad impe-

ante at Decius add. de decio P

at Decius Pmarg. : decius (a Omarg.) OP

rium conspiraverat, laetiorque hostium nece filium Etruscum nomine

Etruscum Schott : etruscium OP

25Caesarem fecit. statimque eo in Illyrios praemisso Romae aliquantum

facit Schott | in om. O

in om. O

moratur moenium gratia, quae instituit, dedicandorum. (2) et interea ad

eum Io­tapiani, qui Alexandri tumens stirpe per Syriam temptans nova

mili­tum arbitrio occubuerat, ora, uti mos est, inopinato deferuntur

simul­que per eos dies Lucio Prisco, qui Macedonas praesidatu regebat,

Lucio OP : iulio Petersen

30delata domi­natio Gothorum concursu, postquam direptis Thraciae

pleris­que illo pervenerant. (3) qua causa Decio quam potuit maturrime

Roma digresso Iulius Valens cupientissimo vulgo imperium capit.

rome O | caput O

caput O


23 ante at Decius add. de decio P23 at Decius Pmarg. : decius (a Omarg.) OP24 Etruscum Schott : etruscium OP25 facit Schott25 in om. O27 Io­tapiani Schott : iotapiam P : iopatiam O : iothapinni Omarg. 29 Lucio OP : iulio Petersen32 rome O32 caput O


verum utrique mox caesi, cum Priscum nobilitas hostem patriae cen­su-

sensuisset O

isset. (4) Decii bar­baros trans Danubium persectantes Bruti fraude

Bruti OP : Abruti Gruter : Abryti Dufraigne

cecidere exacto regni biennio. (5) sed Deciorum mortem plerique

occidere P | eorum dub. Damsté

eorum dub. Damsté

illustrem ferunt. namque filium audacius congredientem cecidisse in

5acie, patrem autem, cum perculsi milites ad solandum imperatorem

aciem O

multa praefarentur, strenue dixisse detrimentum unius militis parum vi-

an profarentur? | parvum Schott

parvum Schott

deri sibi. ita refecto bello, cum impigre decertaret, interisse pari modo.

interiisse P

1 sensuisset O2 Bruti OP : Abruti Gruter : Abryti Dufraigne3 occidere P3 eorum dub. Damsté5 aciem O6 an profarentur?6 parvum Schott7 interiisse P

30. (1) haec ubi patres comperere, Gallo Hostilianoque Augusta

hostialinoque O

imperia, Volusianum Gallo editum Caesarem decernunt. (2) deinde pes-

volusiano O | dein P

dein P

10ti­len­tia oritur. qua atrocius saeviente Hostilianus interiit, Gallo Volu-

sianoque favor quaesitus, quod anxie studioseque tenuissimi cuiusque

exsequias curarent.


8 hostialinoque O9 volusiano O9 dein P

31. (1) igitur his Romae morantibus Aemilius Aemilianus summam

po­testatum corruptis militibus arripuit. (2) ad quem expugnandum

potestatem Schott

15profecti Interamnae ab suis caeduntur spe praemii maioris ab Aemilio,

a O

cui nullo labore seu detrimento victoria obveniebat, simul quia

immodici per luxum lasciviamque officia benevolentiae corruperant. (3)

his sane omnibus biennium profecit. nam Aemilianus quoque tres

his P : is O

biennio P

profecit OP : praefuit dub. Schott : suffecit Sylburg : processit Pichlmayr

menses usus modesto imperio morbo absumptus est, cum proceres

assumptus O | eum O

eum O

20primo hostem, deinde exstinctis superioribus pro fortuna, uti solet,

dein P

Augustum appella­vissent.


14 potestatem Schott15 a O18 his P : is O18 biennio P18 profecit OP : praefuit dub. Schott : suffecit Sylburg : processit Pichlmayr19 assumptus O19 eum O20 dein P

32. (1) at milites, qui contracti undique apud Raetias ob instans

contracti Schott : contractu OP

bellum morabantur, Licinio Valeriano imperium deferunt. (2) qui quam-

Licinio O : illicinio P : ilico Licinio Opitz

quam genere satis claro, tamen, uti mos etiam tum erat, militiam seque-

tum etiam P | sequebantur P

sequebantur P

25ba­tur. (3) eius filium Gallienum senatus Caesarem creat, statimque

Tiberis ad­ulta aestate diluvii facie inundavit. (4) prudentes perniciosum

aetate P

rei pu­blicae cecinere adolescentis fluxo ingenio, quia Etruria accitus

venerat, unde amnis praedictus. quod equidem confestim evenit. (5)

ampanis O

nam cum eius pater bellum per Mesopotamiam anceps diuturnumque

30in­struit, Per­sarum regis, cui nomen Sapor erat, dolo circumventus foede

laniatus interiit imperii anno sexto, senecta robustiore.

imperio Oa.c.

sexto anno O

senecta O : aetate P


22 contracti Schott : contractu OP23 Licinio O : illicinio P : ilico Licinio Opitz24 tum etiam P24 sequebantur P26 aetate P28 ampanis O29 pater bellum O : pater dolo erat circumventus bellum P31 imperio Oa.c.31 sexto anno O31 senecta O : aetate P


33. (1) sub idem tempus Licinius Gallienus cum a Gallia Germanos

stre­nue arceret, in Illyricum properans descendit. (2) ibi Ingenuum,

quem curantem Pannonios comperta Valeriani clade imperandi cupido

pannonos P

in­cesserat, Mursiae devicit moxque Regalianum, qui receptis militibus,

musie O

5quos Mursina labes reliquos fecerat, bellum duplicaverat. (3) his pros-

Mursina Schott : mausina OP

pere ac supra vota cedentibus more hominum secundis solutior rem Ro-

solutior rem P : soluciorem O

manam quasi naufragio dedit cum Salonino filio, cui honorem Caesaris

solonino O

contulerat, adeo uti Thraciam Gothi libere pergressi Macedonas Achae-

atheosque O

os­que et Asiae finitima occuparent, Mesopotamiam Parthi, Orienti

Francorum gentes direpta Gallia Hispaniam possiderent vastato ac pae-

direp O | possiderunt P

possiderunt P

ne direpto Tarraconensium oppido nactisque in tempore navigiis pars in

direpto dub. del. Festy

nanctisque O

in tempore OP : emporiis Damsté

parsin P : dist. Putenaus : persin O : per sinus Olivarius

usque Africam permearet. et amissa trans Istrum, quae Traianus quae-

permearent Puteanus | quaesierat P

quaesierat P

siv­erat. (4) ita quasi ventis undique saevientibus, parvis maxima ima

ventis Schott : venti sunt OP

15sum­mis orbe toto miscebantur. (5) simulque Romam pestilentia grassa-

Romae Sylburg

grassa­ba­tur OP : populabatur vel vastabat Sylburg

ba­tur, quae saepe curis gravioribus atque animi desperatione oritur. (6)

animi OP : annonae Walter

inter haec ipse popinas ganeasque obiens lenonum ac vinari­o­rum ami-

citiis haerebat, expositus Saloninae coniugi atque amori fla­gi­ti­oso filiae

Attali Germanorum regis, Pipae nomine. (7) qua causa etiam civiles

20mo­tus longe atrociores orti. (8) namque primus omnium Postu­mus, qui

forte barbaris per Galliam praesidebat, imperium ereptum ierat. explosa-

expulsaque Rudoni

que Germanorum multitudine Laeliani bello excipitur. quo non minus

fe­li­citer fuso suorum tumultu periit, quod flagitantibus Mo­gontiacorum

magunciacorum P

di­reptiones, quia Laelianum iuverant, abnuisset. (9) igitur eo occiso Ma-

25rius, ferri quondam opifex neque etiam tum militiae satis clarus, regnum

capit. (10) proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus imperia ac

virtutum omnium decus ludibrio essent. (11) hinc denique ioculariter

dictum nequaquam mirum videri, si rem Romanam Marius re­ficere con-

nequamquam O

2 Ingenuum dub. Schott ex Eutr. 9,8,1 : ingebum OP3 pannonos P4 musie O5 Mursina Schott : mausina OP6 solutior rem P : soluciorem O7 solonino O8 atheosque O10 vis tunc aeque Sylburg : vi tunc aeque OP : vi tunc equi Olivarius : vis turmaeque Maehly : Rhaetiam atque Arntzen : Rhaetiam vel Vindeliciam atque Freudenberg11 direp O11 possiderunt P12 direpto dub. del. Festy12 nanctisque O12 in tempore OP : emporiis Damsté12 parsin P : dist. Putenaus : persin O : per sinus Olivarius13 permearent Puteanus13 quaesierat P14 ventis Schott : venti sunt OP15 Romae Sylburg15 grassa­ba­tur OP : populabatur vel vastabat Sylburg16 animi OP : annonae Walter17 vinari­o­rum OP : mimorum dub. Schott21 expulsaque Rudoni22 Laeliani Gruner : leliani OP : Lolliani Schott : L. Aeliani Arntzen22 belli P23 magunciacorum P28 nequamquam O


tenderet, quam Marius eiusdem artis auctor stirpis­que ac no­minis soli-

davisset. (12) hoc iugulato post biduum Victorinus deligitur, belli scien-

tia Postumo par, verum libidine praecipiti. qua cohi­bita in exordio post

par postumo O

biennii imperium constupratis vi plerisque, ubi Atti­ciani coniugem con-

5cupivit facinusque ab ea viro patefactum est, accen­sis furtim militibus

per seditionem Agrippinae occiditur. (13) tantum actu­ariorum, quorum

loco Atticianus habebatur, in exercitu factiones vigent, ut arduum peten-

potentibus O

tibus malitia patraretur: genus hominum prae­ser­tim hac tempestate, ne-

militia patrocinaretur Freudenberg

quam, venale, callidum, seditiosum, habendi cu­pidum atque ad patran-

10das fraudes velandasque quasi ab natura factum, annonae dominans

eoque utilia curantibus et fortunis aratorum infes­tum, prudens in tem-

infostum P

pore his largiendi, quorum vecordia damnoque opes contraxerit. (14) in-

terim Victoria amisso Victorino filio, legionibus grandi pecunia com-

probantibus Tetricum imperatorem facit, qui familia nobili praesidatu

15Aquitanos tuebatur, filioque eius Tetrico Caesarea in­signia im-

partiuntur. (15) at Romae Gallienus pacata omnia ignaris publici mali

im­probe sua­debat, crebro etiam, uti rebus ex voluntate gestis so­let,

per­suadebat dub. Schott

ludos ac festa tri­umphorum, quo promptius simulata confirmarentur, ex-

ercens. (16) sed post­quam periculum propinquabat, tandem urbe e­gre-

20ditur. (17) namque Aure­olus, cum per Raetias legionibus praeesset, ex-

Aure­olus Schott : hauriolus O : auriolus P

ci­tus, uti mos est, so­cordia tam ignavi ducis sumpto imperio Romam

secordiam O

contendebat. (18) eum Gallienus apud pontem, cui ex eo Aureoli nomen

Aureoli Schott : aurili O : aureli P | nomine O

nomine O

est, fusum acie Me­diolanum coegit. (19) quam urbem dum machina­tio-

cogit dub. Schott

cum P

machina­tio­ni­bus P : machinatu ibus O

ni­bus omnis generis op­pugnat, ab suis interiit. (20) quippe Aureolus ubi

Aureolus Schott : aurilius O : aurelius P

25sol­vendi obsidii spem inanem vidit, ducum Gallieni tribunorumque no-

videt O

mina quasi desti­nata ab eo ad necem astu composuit litterasque e muro,

litterasque  –  abiecit om. Oa.c.

quam occultis­sime potuit, abiecit. quae forte a memoratis reper­tae me-

tum suspicio­nem­que iniecere mandati exitii, verum eas effluxisse incu-

ria ministrorum. (21) qua causa Aureliani consilio, cuius gratia in exer-

qua causa Schott : quo causa OP : quo casu dub. Schott

Heracliani Dacier

30citu atque honos praestabant, simulata proruptione hostium nullis, uti re

tre­pida ac repentina solet, tectum stipatoribus tabernaculo educunt nocte


1 Marius  –  stirpis­que OP : {Marius eiusdem artis} stirpis{que} Shackleton Bailey3 par postumo O7 potentibus O8 militia patrocinaretur Freudenberg11 infostum P16 ignaris publici mali P : publici mali ignarus O : publici mali ignaris D’Elia17 per­suadebat dub. Schott20 Aure­olus Schott : hauriolus O : auriolus P21 secordiam O22 Aureoli Schott : aurili O : aureli P22 nomine O23 cogit dub. Schott23 cum P23 machina­tio­ni­bus P : machinatu ibus O24 Aureolus Schott : aurilius O : aurelius P25 videt O26 litterasque  –  abiecit om. Oa.c.29 qua causa Schott : quo causa OP : quo casu dub. Schott29 Heracliani Dacier


in­tem­pesta. teloque traicitur, cuiusnam per tenebras incertum. (22) ita

auctoris necis errore an quia bono publico acciderat, inulta cae­des fuit.

necis del. Shackleton Bailey

necis errore Gruter : necis nec rore OP : necisne errore Schott : necis errore ne Olivarius

(23) quamquam eo prolapsi mores sunt, uti suo quam rei pub­li­cae

magis­que potentiae quam gloriae studio plures agant. (24) hinc quo­que

5re­rum vis ac nominum corrupta, dum plerumque potior flagitio, ubi

armis superaverit, tyrannidem amotam vocat damno publico oppressos.

vocaverit P | oppressis Maehly

oppressis Maehly

(25) quin etiam aliquanti pari libidine in caelestium numerum referuntur

aegre exsequiis digni. (26) quis ni fides gestarum rerum obstitisset, quae

ni P : in O

ne­que honestos praemiis memoriae frustrari sinit neque improbis aeter-

frustrati sunt O

10nam illustremque famam procedere, nequaquam peteretur virtus, cum

nequaquam Mommsen : nequamquam O : ne cuiquam P : nequiquam Schott

pateretur OPa.c.

ve­rum illud atque unicum decus pessimo cuique gratia tribueretur

demp­tum impie bonis. (27) denique Gallienum subacti a Claudio patres,

quod eius arbitrio imperium cepisset, divum dixere. (28) nam cum pro-

fluvio sanguinis vulnere tam gravi mortem sibi adesse intelligeret, in-

15signia imperii ad Claudium destinaverat honore tribunatus Ticini reti-

nen­tem praesidiariam manum. (29) quod sane extortum, cum neque

neque P : net O

Gallieni flagitia, dum urbes erunt, occultari queant, et, quisque pessimus

flagitia O : exitia al’flagicia P | erant P

erant P

erit, par similisque semper ipsi habebitur. (30) adeo principes aut optimi

aut O : atque P

mor­talium vitae decore quam quaesitis nominibus atque compositis,

20quan­tum coniciatur, caelum adeunt seu fama hominum dei celebrantur

modo. (31) at senatus comperto tali exitio satellites propinquosque per

scalas Gemonias praeceps agendos decrevit; patronoque fisci in curiam

patronique Dacier

pari clamore Terram matrem, deos quoque inferos precaretur, sedes im-

25pias uti Gallieno darent. (32) ac ni Claudius confestim recepta Medio-

at O | ni Pichlmayr : nisi OP

ni Pichlmayr : nisi OP

lani urbe tamquam postulato exercitus parcendum, qui forte eorum su-

pererant, praecepisset, nobilitas plebesque atrocius grassarentur. (33) et

patres quidem praeter commune Romani orbis malum stimulabant

malum orbis P | stimulabat Schott

stimulabat Schott

proprii ordinis contumelia, (34) quia primus ipse metu socordiae suae,

30ne im­perium ad optimos nobilium transferretur, senatum militia vetuit

et adire exercitum. (35) huic novem annorum potentia fuit.

et O : etiam P

1 intemperata P, ut vid.2 necis del. Shackleton Bailey2 necis errore Gruter : necis nec rore OP : necisne errore Schott : necis errore ne Olivarius6 vocaverit P6 oppressis Maehly8 ni P : in O9 frustrati sunt O10 nequaquam Mommsen : nequamquam O : ne cuiquam P : nequiquam Schott10 pateretur OPa.c.16 neque P : net O17 flagitia O : exitia al’flagicia P17 erant P18 aut O : atque P20 coniciatur OP : conicitur Schott : conici datur Heraeus20 se O22 patronique Dacier23 per­ducto Olivarius : perduci OP : perducti Dacier25 at O25 ni Pichlmayr : nisi OP28 malum orbis P28 stimulabat Schott31 et O : etiam P


34. (1) sed Claudii imperium milites, quos fere contra ingenium per-

di­tae res subigunt recta consulere, ubi afflicta omnia perspexere, avide

subigunt Schott : subiungunt OP

ap­pro­bant extolluntque, viri laborum patientis aequique ac prorsus de-

deditique P

diti rei publicae, (2) quippe ut longo intervallo Deciorum morem re­no-

5va­verit. (3) nam cum pellere Gothos cuperet, quos diuturnitas nimis va-

cupuret O

lidos ac prope incolas effecerat, proditum ex libris Sibyllinis est primum

ordinis amplissimi victoriae vovendum. (4) cumque is, qui esse vide­ba-

tur, semet obtulisset, sibi potius id muneris competere ostendit, qui re-

vera senatus atque omnium princeps erat. (5) ita nullo exercitus de­tri-

princeps om. O | nulla O

nulla O

10mento fusi barbari summotique, postquam imperator vitam rei publicae

dono dedit. (6) adeo bonis salus civium ac longa sui memoria cariora

sunt. quae non gloriae modo, verum etiam ratione quadam posterorum

felicitati proficiunt. (7) hoc siquidem Constantius et Constantinus atque

15seu lasciviae. (8) quo aegra asperiorque victoria fuit, dum, uti mos sub-

ditis est, studio impune peccandi remissa imperia promptius quam utilia

erat P

defendunt.


2 subigunt Schott : subiungunt OP3 deditique P5 cupuret O9 princeps om. O9 nulla O14 nostri corporisque O hic videtur defectus in exemplari in marg. ab alt. man. addito : nostri +corporisque P16 erat P

35. (1) ceterum Aurelianus successu tanto vehementior confestim,

quasi belli reliquiae superessent, in Persas progressus est. (2) quis de­le-

quamvis Damsté

20tis Ita­liam repetivit, cuius urbes Alamannorum vexationibus afflige­ban-

tur. (3) simul Germanis Gallia demotis Tetrici, de quo supra (c. 33,14)

dimotis O

memora­vi­mus, caesae legiones proditore ipso duce. (4) namque

proditore Schott : prodite O : prodito P | nam P

nam P

Tetricus, cum Faustini praesidis dolo corruptis militibus plerumque

peteretur, Aure­liani per litteras praesidium imploraverat eique

25adventanti producta ad spe­ciem acie inter pugnam se dedit. (5) ita, uti

ut O

rectore nullo solet, tur­bati ordines oppressi sunt, ipse post celsum

biennii imperium in trium­phum ductus Lucaniae correcturam filioque

imperii P

veniam atque honorem se­na­torum co­optavit. (6) neque secus intra

co­optavit OP : ab eo obtinuit Opitz | inter O

inter O

urbem monetae opifices deleti, qui, cum auctore Felicissimo rationali

autore O

30nummariam notam corrosissent, poenae metu bellum fecerant usque eo

poenae Schott : pene OP

grave, uti per Caelium montem con­gressi septem fere bellatorum milia

per Caelium P : percelum O | milia bellatorum P

milia bellatorum P

confecerint. (7) his tot tantisque prospere gestis fanum Soli magnificum

propere O | ante Soli transpos. Romae P

ante Soli transpos. Romae P


19 quamvis Damsté21 dimotis O22 proditore Schott : prodite O : prodito P22 nam P25 ut O27 imperii P28 co­optavit OP : ab eo obtinuit Opitz28 inter O29 autore O30 poenae Schott : pene OP31 per Caelium P : percelum O31 milia bellatorum P32 propere O32 ante Soli transpos. Romae P


Romae constituit donariis or­nans opulentis, ac ne unquam, quae per

Romae om. Oa.c. | epulentis O

epulentis O

Gallienum evenerant, acci­de­rent, muris urbem quam validissimis

laxiore ambitu circum­saepsit. simulque usus porcinae carnis, quo plebi

Romanae affatim cederet, pru­denter munificeque prospectavit

5deletaeque fiscales et quadruplatorum, quae urbem miserabiliter

delecteque O

affecerant, calumniae consumptis igni tabulis mo­nu­mentisque

huiuscemodi negotiorum atque ad Graeciae morem decreta abolitione;

huiusmodi O | gratiae P

gratiae P

inter quae avaritiam, peculatum provinciarumque prae­datores contra

inter quae Schott : interque OP

avariciae P

pro­vin­cia­rum P

morem militarium, quorum e numero erat, immane quantum sectabatur.

10(8) qua causa ministri scelere, cui secretorum offi­cium crediderat,

circumventus apud Caenofrurium interiit, cum ille praedae conscientia

apud P : ad O | praedae OP : pretii vel praemii Klotz

praedae OP : pretii vel praemii Klotz

delictique scripta callide composita tribunis quasi per gratiam

prodidisset, quibus interfici iubebantur. illique eo metu ac­censi facinus

patravere. (9) interea milites amisso principe legatos statim Romam

omisso P

15destinant, uti suopte arbitratu patres imperatorem delige­rent. (10)

suapte O | arbitratu OP : ingenio Dufraigne | delegerent O

arbitratu OP : ingenio Dufraigne

delegerent O

quibus hoc ipsorum potissimum convenire munus respon­den­tibus

convenire dub. del. Schott

rursum legiones ad eos reiciunt. (11) ita utrimque pudore ac modestia

certabatur, rara in hominibus virtute, rebus praesertim huius­cemodi, ac

decertabatur Pa.c.

huius­cemodi O : hnioi P

prope ignota militibus. (12) tantum ille vir severitate atque incorruptis

20artibus potuit, ut eius necis auctoribus exitio, pra­vis metui simulque

post eius add. exitus Walter

necis Oa.c., ut vid. : neces Op.c.P | post necis add. nuntius Freudenberg

autoribus O

simulque D’Elia : simulata OP : simul ac Dufraigne : simul et Schott : stimulo Arntzen : simulatu (i. e. simulatui) Pichlmayr : stimulatu (i. e. stimulatui) Walter : firmitati Maehly : simulque simulationi Freudenberg

dubiis, optimo cuique desiderio, nemini insolentiae aut osten­ta­tioni

esset, atque etiam soli quasi Romulo interregni species obvenit, longe

quasi soli O | species P : septies Oa.c. : sp ties Op.c.

species P : septies Oa.c. : sp ties Op.c.

vero gloriosior. (13) quod factum praecipue edocuit cuncta in se or­bis

vere O | docuit Schott | se om. P

docuit Schott

se om. P

modo verti nihilque accidere, quod rursum naturae vis ferre nequeat

nequeat Schott : neque OP

25aevi spatio, (14) adhuc virtutibus principum res attolli fa­cile vel afflictas

easque firmiores praeceps vitiis dari.


1 Romae om. Oa.c.1 epulentis O5 delecteque O7 huiusmodi O7 gratiae P8 inter quae Schott : interque OP8 avariciae P8 pro­vin­cia­rum P9 sectabatur OPp.c. : spectabatur Pa.c. : suspectabatur Gruter : per­spec­ta­ba­tur Opitz11 apud P : ad O11 praedae OP : pretii vel praemii Klotz14 omisso P15 suapte O15 arbitratu OP : ingenio Dufraigne15 delegerent O16 convenire dub. del. Schott18 decertabatur Pa.c.18 huius­cemodi O : hnioi P20 post eius add. exitus Walter20 necis Oa.c., ut vid. : neces Op.c.P | post necis add. nuntius Freudenberg20 autoribus O20 simulque D’Elia : simulata OP : simul ac Dufraigne : simul et Schott : stimulo Arntzen : simulatu (i. e. simulatui) Pichlmayr : stimulatu (i. e. stimulatui) Walter : firmitati Maehly : simulque simulationi Freudenberg22 quasi soli O22 species P : septies Oa.c. : sp ties Op.c.23 vere O23 docuit Schott23 se om. P24 nequeat Schott : neque OP

36. (1) igitur tandem senatus mense circiter post Aureliani interitum

mense om. Oa.c.

sexto Tacitum, e consularibus mitem sane virum, imperatorem creat,


27 mense om. Oa.c.


cunctis fere laetioribus, quod militari ferocia legendi ius principis pro-

ceres recepissent. (2) quae tamen laetitia brevis neque exitu tolerabili

tolerabilis Oa.c.

fuit. namque Tacito confestim a ducentesima regni luce Tyanae mor­tuo,

cum tamen prius auctores Aureliani necis maximeque Mucaporem du-

autores O

5cem, quod ipsius ictu occiderat, excruciavisset, Florianus, eiusdem fra-

iptu O

ter, nullo senatus seu militum consulto imperium invaserat.


1 militari ferocia OP : a militari ferocia Arntzen : a mitiore ferocia Walter : an militari ferocia lenita?2 tolerabilis Oa.c.4 autores O5 iptu O

37. (1) qui uno mense aut altero vix retentata dominatione apud Tar-

sum ab suis interficitur, (2) postquam Probum in Illyrico factum acce-

a O | illyricum P

illyricum P

pere, ingenti belli scientia exercitandisque varie militibus ac duranda

ingentem O

10iuven­tute prope Hannibalem alterum. (3) namque ut ille oleis Africae

ut ille Pp.c. : utile OPa.c. | oleis Schott : olei OP

oleis Schott : olei OP

plera­que per legiones, quarum otium rei publicae atque ductoribus

ductoribus Schott : doctoribus OP

suspec­tum rebatur, eodem modo hic Galliam Pannoniasque et Moe­so-

rum colles vinetis replevit, postea sane quam barbarorum attritae gentes

sunt, quae nostris principibus suorum scelere interfectis irruperant,

nam utrique do­minatum tentaverant sumpta, cui duces praeerant, manu.

qua causa re­ceptis omnibus pacatisque dixisse proditur brevi milites

frustra fore. (4) hinc denique magis irritati paulo cis sextum annum

fore O : fieri al’fore P

apud Sirmium truci­davere, cum ad siccandam lacunis ac fossa urbem

20ipsi patriam adigeren­tur, quae palustri solo hiemalibus aquis cor­rumpi-

patrem Oa.c.

tur. (5) abhinc militaris potentia convaluit ac senatui imperium creandi-

at O

que ius principis ereptum ad nostram memoriam, incertum, an ipso cu-

eius O

piente per desidiam an metu seu dissensionum odio. (6) quippe amissa

amisso P

Gallieni edicto refici militia potuit concedentibus modeste legionibus

25Ta­cito regnante, neque Florianus temere invasisset aut iudicio mani­pu-

manipularum O

la­rium cuiquam, bono licet, imperium daretur amplissimo ac tanto or-

dine in castris degente. (7) ve­rum dum oblectantur otio simulque divitiis

pavent, quarum usum afflu­entiamque aeternitate maius putant, muni-

magis Schott

vere militaribus et paene barbaris viam in se ac posteros dominandi.


8 a O8 illyricum P9 ingentem O10 ut ille Pp.c. : utile OPa.c.10 oleis Schott : olei OP11 ductoribus Schott : doctoribus OP15 post Bonoso lacunam statuit Dufraigne : add. cum Gruner, Proculoque cum Syme, pulso dub. Dufraigne18 fore O : fieri al’fore P20 patrem Oa.c.21 at O22 eius O 23 amisso P25 manipularum O28 magis Schott

3038. (1) igitur Carus praefectura pollens praetorii Augusto habitu

post Carus add. creatus Freudenberg | praetorio Opitz

praetorio Opitz

induitur liberis Caesaribus Carino Numerianoque. (2) et quoniam

cognita Probi morte barbarorum quique opportune invaserant, misso ad

opportuna Schott

30 post Carus add. creatus Freudenberg30 praetorio Opitz32 opportuna Schott


munimentum Galliae maiore filio Numeriani comitatu in

Mesopotamiam protinus pergit, quod ea Persarum quasi sollemni bello

pergit protinus P

subest. (3) ubi fusis hosti­bus, dum gloriae inconsulte avidior

Ctesiphonta urbem Parthiae in­clitam transgreditur, fulminis tactu

Ctesiphonta Schott : thesiphonta OP

5conflagravit. (4) id quidam iure ei accidisse referunt. nam cum oracula

docuissent adusque oppidum me­moratum perveniri victoria licere,

perveni O

longius delatus poenas luit. (5) pro­inde arduum fatalia devertere eoque

lugit O | devertere P : diὐter O

devertere P : diὐter O

futuri notio superflua. (6) at Nume­rianus amisso patre simul confectum

aestimans bellum, cum exercitum reductaret, Apri praefecti praetorio

Apri Schott : apri O : a P

10soceri insidiis exstinguitur. (7) quis casum detulit adolescentis oculorum

dolor. (8) denique diu facinus occultatum, dum clausum lectica cadaver

specie aegri, ne vento ob­tunderetur acies, gestabatur.

aegri, ne Schott : egre OP

2 pergit protinus P4 Ctesiphonta Schott : thesiphonta OP6 perveni O7 lugit O7 devertere P : diὐter O8 superflua Schott : perflua OP8 numerarius P9 Apri Schott : apri O : a P12 aegri, ne Schott : egre OP

39. (1) sed postquam odore tabescentium membrorum scelus prodi-

honore O

tum est, ducum consilio tribunorumque Valerius Diocletianus domesti-

15cos regens ob sapientiam deligitur, magnus vir, his moribus tamen, (2)

diligitur O

quippe qui primus ex auro veste quaesita serici ac purpurae gemma­rum-

post purpurae add. usum contempserit Shackleton Bailey

que vim plantis concupiverit. (3) quae quamquam plus quam civilia tu-

planctis O | con­culcaverit Shackleton Bailey | tumidi O

con­culcaverit Shackleton Bailey

tumidi O

mi­di­que et affluentis animi, levia tamen prae ceteris. (4) namque se

primus omnium Caligulam post Domitianumque dominum palam dici

prius O

20passus et adorari se appellarique uti deum. (5) quis rebus, quantum in-

ge­nium est, compertum habeo humillimos quosque, maxime ubi alta ac-

cesserint, superbia atque ambitione immodicos esse. (6) hinc Marius

in modicos O

patrum memoria, hinc iste nostra communem habitum supergressi, dum

ani­mus potentiae expers tamquam inedia refecti insatiabilis est. (7) quo

media O

25mihi mirum videtur nobilitati plerosque superbiam dare, quae gentis pa-

post nobilitati add. vitio Courtney

qua egentis OP : dist. Schott

triciae memor molestiarum, quis agitatur, remedio eminere paululum

plus iuris habet. (8) verum haec in Valerio obducta ceteris bonis.

plus iuris Scardino : pluris OP : iuris Maehly

eoque ipso, quod dominum dici passus, parentem egit. satisque constat

pru­dentem virum edocere voluisse atrocitatem rerum magis quam nomi-

docere O | nomen O

nomen O

30num officere. (9) interim Carinus eorum, quae acciderant, certior spe

efficere P

faci­lius erumpentes motus sedatum iri Illyricum propere Italiae circuitu

erumpentes Schott : erumpentis OP | metus P

metus P


13 honore O15 diligitur O16 post purpurae add. usum contempserit Shackleton Bailey17 planctis O17 con­culcaverit Shackleton Bailey17 tumidi O19 prius O22 in modicos O24 media O25 post nobilitati add. vitio Courtney25 qua egentis OP : dist. Schott27 plus iuris Scardino : pluris OP : iuris Maehly29 docere O29 nomen O30 efficere P31 erumpentes Schott : erumpentis OP31 metus P


petit. (10) ibi Iulianum pulsa eius acie obtruncat. namque is cum Vene-

libi P

tos correctura ageret, Cari morte cognita imperium avens eripere adven-

correctura Schott : correptura OP

tanti hosti obviam processerat. (11) at Carinus ubi Moesiam contigit,

processit P | Moesiam Dacier : mesam O : maesam P

Moesiam Dacier : mesam O : maesam P

ilico Margum iuxta Diocletiano congressus, dum victos avide premeret,

Margum Dacier : Marcum OP : Murgum Schott

5suorum ictu interiit, quod libidine impatiens militarium multas affecta-

libidinis dub. Schott

impotens dub. Damsté

multas O : mulctas P : nuptias vel mulieres Schott an mulieres multas?

affecta­bat Schott : affectabant OP : assectabatur dub. Schott

bat, quarum infestiores viri iram tamen doloremque in eventum belli

dis­tulerant. (12) quo prosperius cedente metu, ne huiuscemodi ingenium

magis magisque victoria insolesceret, sese ulti sunt. is finis Caro liberis-

que, Narbone patria, impe­rium biennii fuere. (13) igitur Valerius prima

imperio Pichlmayr

fuere mirum : fecere Walter : an ante fuere lacuna statuenda?

10ad exercitum contione cum educto gladio solem intuens obtestaretur

contione Schott : conditione OP

igna­rum cladis Numeriani neque imperii cupientem se fuisse, Aprum

proxime astantem ictu transegit, cuius dolo, uti supra (c. 38,6)

docuimus, adoles­cens bonus facundusque et gener occiderat. (14)

ceteris venia data re­tentique hostium fere omnes ac maxime vir insignis

vetentique O | hostium del. Shackleton Bailey

hostium del. Shackleton Bailey

15nomine Aristobulus prae­fectus praetorio per officia sua. (15) quae res

Aristobulus Schott : aristobolus OP

post memoriam hu­mani nova atque inopinabilis fuit, civili bello

fortunis, fama, dignitate spoliatum neminem, cum pie admodum

mansueteque geri laetemur exilio, proscriptioni atque etiam suppliciis et

caedibus modum fieri. (16) quid ea memorem, ascivisse consortio

20multos externosque tuendi prola­tandive gratia iuris Romani? (17)

namque ubi comperit Carini discessu Ae­li­a­num Amandumque per

Ae­li­a­num Dacier : helianum OP

Galliam excita manu agrestium ac latro­num, quos Bagaudas incolae

Bagaudas Schott : bagauda OP

vocant, populatis late agris plerasque ur­bium temptare, statim

Maximianum statim P

Maximianum fidum amicitia quamquam semi­agrestem, militiae tamen

an militia?

25atque ingenio bonum imperatorem iubet. (18) huic postea cultu numinis

Herculio cognomentum accessit, uti Valerio Iovium. unde etiam

Herculio O : Herculei P : Herculii D’Elia

militaribus auxiliis longe in exercitum praestantibus nomen impositum.

in OP : inter Opitz

(19) sed Herculius in Galliam profectus fusis hosti­bus aut acceptis


1 libi P2 correctura Schott : correptura OP3 processit P3 Moesiam Dacier : mesam O : maesam P4 Margum Dacier : Marcum OP : Murgum Schott5 libidinis dub. Schott5 impotens dub. Damsté5 multas O : mulctas P : nuptias vel mulieres Schott an mulieres multas?5 affecta­bat Schott : affectabant OP : assectabatur dub. Schott9 imperio Pichlmayr9 fuere mirum : fecere Walter : an ante fuere lacuna statuenda?10 contione Schott : conditione OP14 vetentique O14 hostium del. Shackleton Bailey 15 Aristobulus Schott : aristobolus OP16 hu­mani P : humanum O : humanam Schott : humani generis Opitz21 Ae­li­a­num Dacier : helianum OP22 Bagaudas Schott : bagauda OP23 Maximianum statim P24 an militia?26 Herculio O : Herculei P : Herculii D’Elia27 in OP : inter Opitz


quieta omnia brevi patraverat. (20) quo bello Carausius, Menapiae civis,

Menapiae mirum : Monapiae Janssens

civitatis Freudenberg

factis promptioribus enituit. eoque eum, simul quia gu­bernandi (quo

officio adolescentiam mercede exercuerat) gnarus habe­batur, parandae

classi ac propulsandis Germanis maria infestantibus prae­fecere. (21)

5hoc elatior, cum barbarorum multos opprimeret neque prae­dae omnia in

cum OP : quia Gruter

barbarorum vel non parum Schott : barum OP : barbarorum parum Gruter : pa­ro­num Arntzen : cumbarum Damsté : barbarum Pichlmayr

multas Damsté

aerarium referret, Herculii metu, a quo se caedi iussum compererat,

errarium O | se caedi Schott : secedi O : caedi P

se caedi Schott : secedi O : caedi P

Britanniam hausto imperio capessivit. (22) eodem tempore Orientem

Persae, Africam Iulianus ac nationes Quinque­gentanae graviter

Quinque­gen­tia­nae vel Quinque­genta­neae Festy

quatiebant. (23) adhuc apud Aegypti Alexandriam Achilleus nomine

10dominationis insignia induerat. (24) his de causis Iu­lium Constantium,

Galerium Maximianum, cui cognomen Armentario erat, creatos

galierum O | maximanum O

maximanum O

Caesares in affinitatem vocant. (25) prior Herculii privig­nam, alter

herculei O

Diocletiano editam sortiuntur diremptis prioribus coniugiis, ut in

direptis O

Nerone Tiberio ac Iulia filia Augustus quondam fecerat. (26) his sa­ne

15omnibus Illyricum patria fuit, qui, quamquam humanitatis parum, ru­ris

humanitate Freudenberg | post humanitatis add. artibus Opitz

post parum add. habuere Dacier

iuris Sylburg

tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi rei publicae fuere. (27)

quare constat sanctos prudentesque sensu mali promptius fieri con­tra-

que expertes aerumnarum, dum opibus suis cunctos aestimant, mi­nus

consulere. (28) sed horum concordia maxime edocuit virtuti in­genium

horum om. Oa.c. | maxime concordia O

maxime concordia O

20usumque bonae militiae, quanta his Aureliani Probique instituto fuit,

paene sat esse. (29) denique Valerium ut parentem seu dei magni suspi-

ciebant modo. quod quale quantumque sit, ab urbis con­di­tione ad

conditore P

nostram aetatem propinquorum facinoribus patefactum est. (30) et quo-

niam bellorum moles, de qua supra memoravimus, acrius urgebat, quasi

25par­tito imperio cuncta, quae trans Alpes Galliae sunt, Constantio com-

sunt om. O

missa, Africa Italiaque Herculio, Illyrici ora adusque Ponti fretum

Galerio. cetera Valerius retentavit. (31) hinc denique parti Italiae in­vec-

tum tributorum ingens malum. nam cum omnis eadem functione mode-

moderataque P

1 Menapiae mirum : Monapiae Janssens1 civitatis Freudenberg5 cum OP : quia Gruter5 barbarorum vel non parum Schott : barum OP : barbarorum parum Gruter : pa­ro­num Arntzen : cumbarum Damsté : barbarum Pichlmayr5 multas Damsté6 errarium O6 se caedi Schott : secedi O : caedi P8 Quinque­gen­tia­nae vel Quinque­genta­neae Festy11 galierum O11 maximanum O12 herculei O13 direptis O15 humanitate Freudenberg | post humanitatis add. artibus Opitz15 post parum add. habuere Dacier15 iuris Sylburg16 miseriis OP : infulis dub. Gruter : ministeriis Sylburg : mysteriis Damsté19 horum om. Oa.c.19 maxime concordia O20 instituto Schott : institutio OP : institutione dub. Schott22 conditore P24 quasi par­tito OP : quadripartito Freudenberg : quadrifariam Maehly25 sunt om. O28 moderataque P


rateque ageretur, quo exercitus atque imperator, qui semper aut maxima

ageretur Rudoni : ageret OP : adigeret Freudenberg

atque P : ac O

parte aderant, ali possent, pensionibus inducta lex nova. (32) quae sane

illo­rum temporum modestia tolerabilis in perniciem processit his tem-

pestatibus. (33) interim Iovio Alexandriam profecto provincia credita

5Maximiano Caesari, uti relictis finibus in Mesopotamiam progrederetur

ad arcendos Persarum impetus. (34) a quis primo graviter vexatus con-

tracto confestim exercitu e veteranis ac tironibus per Armeniam in hos-

tes contendit. quae ferme sola seu facilior vincendi via est. (35) denique

ibi­dem Narseum regem in dicionem subegit, simul liberos coniugesque

10et aulam regiam. (36) adeo victor, ut, ni Valerius, cuius nutu omnia ge-

re­bantur, incertum qua causa abnuisset, Romani fasces in provinciam

novam ferrentur. (37) verum pars terrarum tamen nobis utilior quaesita.

nobilis O

quae cum acrius reposcuntur, bellum recens susceptum est grave admo-

dum perniciosumque. (38) at in Aegypto Achilleus facili negotio pulsus

15poenas luit. (39) per Africam pari modo gestae res solique Carausio re-

lugit O | pari modo post gestae res transpos. P

pari modo post gestae res transpos. P

missum insulae imperium, postquam iussis ac munimento incolarum

iuxis O | monimento Pa.c.

monimento Pa.c.

contra gentes bellicosas opportunior habitus. (40) quem sane sexennio

post Allectus nomine dolo circumvenit. (41) qui cum eius permissu

summae rei praeesset, flagitiorum et ob ea mortis formidine per scelus

martis Pa.c.

20im­perium extorserat. (42) quo usum brevi Constantius Asclepiodoto,

ascleopodoto O

qui praetorianis praefectus praeerat, cum parte classis ac legionum prae-

misso delevit. (43) et interea caesi Marcomanni Carporumque natio

trans­lata omnis in nostrum solum, cuius   fere pars iam tum ab Au­re-

post cuius lacunam statuit Scardino

fere OP : fusa vel caesa Arntzen

iam OP : media vel altera Gruter

eureliano O

liano erat. (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus

25aequissi­mis ac remoto pestilenti frumentariorum genere, quorum nunc

ac del. Shackleton Bailey

agentes re­rum simillimi sunt. qui cum ad explorandum an­nuntian-

dumque, ecqui forte in provinciis motus exsisterent, instituti viderentur,

ecqui Schott : hec qui O : haec qui P

compo­si­tis nefarie criminationibus, iniecto passim metu, praecipue re-

mo­tissimo cuique, cuncta foede diripiebant. (45) simul annona urbis ac

30sti­pen­diariorum salus anxie solliciteque habita honestiorumque

stipendariorum O | sollicitaque O

sollicitaque O

provectu et contra sup­pliciis flagitiosi cuiusque virtutum studia

post et add. e P

augebantur. ve­terri­mae re­ligiones castissime curatae, ac mirum in

modum adhuc novis cul­tis­que pulchre moenibus Romana culmina et

novis adhuc P

1 ageretur Rudoni : ageret OP : adigeret Freudenberg1 atque P : ac O12 nobilis O15 lugit O15 pari modo post gestae res transpos. P16 iuxis O16 monimento Pa.c.19 martis Pa.c.20 ascleopodoto O23 post cuius lacunam statuit Scardino23 fere OP : fusa vel caesa Arntzen23 iam OP : media vel altera Gruter23 eureliano O25 ac del. Shackleton Bailey27 ecqui Schott : hec qui O : haec qui P30 stipendariorum O30 sollicitaque O31 post et add. e P33 novis adhuc P


ceterae urbes ornatae, maxime Carthago, Mediolanum, Nicomedia. (46)

neque tamen, cum haec age­rent, extra vitia fuere. quippe Herculius

libidine tanta agebatur, ut ne ab obsidum corporibus quidem animi

obsidium O

labem comprimeret. Valerio parum honesta in amicos fides erat

5discordiarum sane metu, dum enuntia­tionibus posse agitari quietem

consortii putat. (47) hinc etiam quasi truncatae vires urbis imminuto

praetoriarum cohortium atque in armis vulgi numero. quo quidem

inermis Schott

plures volunt imperium posuisse. (48) nam­que imminentium scrutator,

ubi fato intestinas clades et quasi fragorem quendam impendere

10comperit status Romani, celebrato regni vicesimo anno valentior curam

celebrato Schott : celebrator OP

regni vicesimo anno OP : aut regni anno vicesimo aut vicesimo regni anno Opitz

rei publicae abiecit, cum in sententiam Herculium aegerrime

traduxisset, cui anno minus potentia fuerat. et quam­quam aliis alia

minor vel minus aeque Dacier

aestimantibus veri gratia corrupta sit, nobis tamen ex­cellenti natura

excellentis naturae dub. Schott

videtur ad communem vitam spreto ambitu descendisse.


3 obsidium O7 inermis Schott10 celebrato Schott : celebrator OP10 regni vicesimo anno OP : aut regni anno vicesimo aut vicesimo regni anno Opitz12 minor vel minus aeque Dacier13 excellentis naturae dub. Schott

1540. (1) igitur Constantio atque Armentario his succedentibus Severus

armentarioque P

Maximinusque Illyriorum indigenae Caesares, prior Italiam, posterior in

Illyriorum O : Illyriciorum P : Illyricorum Schott

prior Italiam, posterior (posterior­que P) in quae OP : priori Italiam, posteriori quae Schott

quae Iovius obtinuerat destinantur. (2) quod tolerare nequiens Con-

costantius P

stantinus, cuius iam tum a puero ingens potensque animus ardore im-

peritandi agitabatur, fugae commento, cum ad frustrandos inse­quentes

20publica iumenta, quaqua iter egerat, interficeret, in Britanniam pervenit.

nam is a Galerio religionis specie ad vicem obsidis tenebatur. (3) et

ad vicem Schott : adducem O : ad ducem P

forte iisdem diebus ibidem Constantium patrem vel parentem vitae ul-

iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP

patrem vel del. Havet, vel parentem del. Cameron

tima urgebant. (4) quo mortuo cunctis, qui aderant, annitentibus impe-

rium capit. (5) interim Romae vulgus turmaeque praetoriae Maxentium

25retractante diu patre Herculio imperatorem confirmant. (6) quod ubi

Armentarius accepit, Severum Caesarem, qui casu ad urbem erat, arma

erat om. Oa.c.

in hostem propere ferre iubet. (7) is circum muros cum ageret, desertus

ferre propere P

a suis, quos praemiorum illecebris Maxentius traduxerat, fugiens ob-

oppressusque Damsté

sessusque Ravennae obiit. (8) hoc acrior Galerius ascito in consilium

30Iovio Licinium vetere cognitum amicitia Augustum creat. eoque ad mu-

lucinium O | augustum creat O : cesarem creat augustum P

augustum creat O : cesarem creat augustum P


15 armentarioque P16 Illyriorum O : Illyriciorum P : Illyricorum Schott16 prior Italiam, posterior (posterior­que P) in quae OP : priori Italiam, posteriori quae Schott17 costantius P21 ad vicem Schott : adducem O : ad ducem P22 iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP22 patrem vel del. Havet, vel parentem del. Cameron23 urgebant OPp.c. : agebant Pa.c. : perurgebant Havet26 erat om. Oa.c.27 ferre propere P28 oppressusque Damsté30 lucinium O30 augustum creat O : cesarem creat augustum P


nimentum Illyrici ac Thraciae relicto Romam contendit. (9) ibi cum

obsidione distineretur militibus eadem qua superiores via attentatis,

destineretur O

metu, ne desereretur, Italia decessit. pauloque post vulnere pestilenti

con­sumptus est, cum agrum satis rei publicae commodantem caesis im-

5manibus silvis atque emisso in Danubium lacu Pelsone apud Pannonios

Pelsonis Mommsen | pennonis O

pennonis O

fecisset, (10) cuius gratia provinciam uxoris nomine Valeriam appella-

vit. (11) huic quinquennii imperium, Constantio annuum fuit, cum sane

annuum Schott : annum OP

uterque potentiam Caesarum annos tredecim gessissent. (12) adeo miri

naturae beneficiis, ut ea si a doctis pectoribus proficiscerentur neque in-

ante beneficiis add. officiis vel P

10sulsitate offenderent, haud dubie praecipua haberentur. (13) quare com-

pertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim principibus

necessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam

horrida despectui sint contraque ea Persarum regi Cyro aeternam glo-

sunt O | tiro O

tiro O

riam paraverint. (14) at memoria mea Constantinum, quamquam ceteris

paraverint P : paruerint O : an pepererint?

Constantium Faber

15promptum virtutibus, adusque astra votis omnium subvexere. (15) qui

comptum Arntzen

profecto si munificentiae atque ambitioni modum hisque artibus sta-

tuisset, quis praecipue adulta ingenia gloriae studio progressa longius in

gloriae vel gloriarum Schott : gloriam OP

contrarium labuntur, haud multum abesset deo. (16) is ubi vastari urbem

atque Italiam comperit pulsosque seu redemptos exercitus et impera­to-

20res duos, composita pace per Gallias Maxentium petit. (17) ea tem-

pestate apud Poenos Alexander pro praefecto gerens dominatui stolide

incubuerat, cum ipse debili aetate, agrestibus ac Pannonicis parentibus

post aetate add. esset Freudenberg

vecordior, milites tumultuarie quaesiti, armorum vix medium haberetur.

post milites add. ti­ro­nes Freudenberg

tumultuarieque P

haberent Freudenberg

(18) denique eum a tyranno missi paucissimis cohortibus Rufius Volu-

eum Schott : cum OP

25sianus praefectus praetorio ac militares duces levi certamine confecere.

(19) quo victo Maxentius Carthaginem, terrarum decus, simul Africae

pulchriora vastari diripi incendique iusserat, ferus inhumanusque ac li-

bidine multo tetrior. (20) adhuc pavidus et imbellis atque in desidiam

multa Pichlmayr

foede pronus usque eo, ut flagrante per Italiam bello fusisque apud Ve-

30ronam suis nihilo segnius solita curaret neque patris exitio moveretur.

sequius Schott

(21) namque Herculius natura impotentior, simul filii segnitiem me-

tuens inconsulte imperium repetiverat. (22) cumque specie officii dolis


2 destineretur O5 Pelsonis Mommsen5 pennonis O7 annuum Schott : annum OP 9 ante beneficiis add. officiis vel P13 sunt O13 tiro O14 paraverint P : paruerint O : an pepererint?14 Constantium Faber15 comptum Arntzen17 gloriae vel gloriarum Schott : gloriam OP22 post aetate add. esset Freudenberg23 post milites add. ti­ro­nes Freudenberg23 tumultuarieque P23 haberent Freudenberg24 eum Schott : cum OP 28 multa Pichlmayr30 sequius Schott31 segnitiem Mommsen : segnitie (segnicie P) OP : segnitiae Schott


compositis Constantinum generum tentaret acerbe, iure interierat. (23)

post tentaret levius interpunxit Dacier

acerbe iure OP : acerbe Nixon : acerbius vel servili more Damsté

post iure add. tandem P, tamen Schott

interierat  –  dies om. Oa.c.

sed Maxentius atrocior in dies tandem urbe in Saxa rubra milia ferme

novem aegerrime progressus, dum caesa acie fugiens semet Romam re-

aegerrime post Romam transpos. Damsté

ciperet, insidiis, quas hosti apud pontem Mulvium locaverat, in trans-

hostis Damsté | Milvium Arntzen : Mulvium OP

Milvium Arntzen : Mulvium OP

5gressu Tiberis interceptus est tyrannidis anno sexto. (24) huius nece in-

Tiberis Sylburg : tiberi OP

credibile quantum laetitia gaudioque senatus ac plebes exsultaverint.

plebs O

quos in tantum afflictaverat, uti praetorianis caedem vulgi quondam an-

post praetorianis add. uti praetorianis O

nuerit primusque instituto pessimo munerum specie patres aratoresque

oratoresque O

pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret. (25) quorum odio praetoriae

10legiones ac subsidia factionibus aptiora quam urbi Romae sublata pe­ni-

aptiora Schott : optiora OP

tus, simul arma atque usus indumenti militaris. (26) adhuc cuncta opera,

quae magnifice construxerat, urbis fanum atque basilicam Flavii meritis

patres sacravere. (27) a quo etiam post Circus maximus excultus miri-

fice atque ad lavandum institutum opus ceteris haud multo dispar. (28)

15statuae locatae locis quam celeberrimis, quarum plures ex auro aut

argen­teae sunt. tum per Africam sacerdotium decretum Flaviae genti,

Cirtae­que oppido, quod obsidione Alexandri conciderat, reposito ex­or-

ceciderat P

natoque nomen Constantina inditum. (29) adeo acceptius praestantius-

que tyran­norum depulsoribus nihil est, quorum gratia eo demum auctior

20erit, si modesti ipsi atque abstinentes sint. (30) quippe humanae mentes

ipsi om. Pichlmayr

frustratae boni spe asperius offenduntur, cum mutato rectore flagitioso

frustrati O

aerumnarum vis manet.

vis Schott : vi OP

1 post tentaret levius interpunxit Dacier1 acerbe iure OP : acerbe Nixon : acerbius vel servili more Damsté1 post iure add. tandem P, tamen Schott1 interierat  –  dies om. Oa.c.3 aegerrime post Romam transpos. Damsté4 hostis Damsté4 Milvium Arntzen : Mulvium OP5 Tiberis Sylburg : tiberi OP6 plebs O7 post praetorianis add. uti praetorianis O8 oratoresque O10 aptiora Schott : optiora OP15 statuae locatae locis Freudenberg : statutae statuae locis Walter15 saluberrimis Pa.c.17 ceciderat P20 ipsi om. Pichlmayr21 frustrati O22 vis Schott : vi OP

41. (1) dum haec in Italia geruntur, Maximinus ad Orientem post bi-

Italiam P

ennii Augustum imperium fusus fugatusque a Licinio apud Tarsum

25perit. (2) ita potestas orbis Romani duobus quaesita, qui quamvis per

Flavii so­ro­rem nuptam Licinio connexi inter se erant, ob diversos mores

tamen anxie triennium congruere quivere. (3) namque illi praeter mo-

post illi add. lautitia Brakman

mo­dum Schott : admodum OP : ambitionis modum D’Elia : ante modum lacunam statuit Dufraigne

dum magna cetera, huic parsimonia, et ea quidem agrestis, tantummodo

ante magna add. pauca Syl-burg

magna cetera OP : magnificentia dub. Schott : magna lautitia dub. Baehrens

post cetera add. magnificentia Maehly


23 Italiam P27 post illi add. lautitia Brakman27 mo­dum Schott : admodum OP : ambitionis modum D’Elia : ante modum lacunam statuit Dufraigne28 ante magna add. pauca Syl-burg28 magna cetera OP : magnificentia dub. Schott : magna lautitia dub. Baehrens28 post cetera add. magnificentia Maehly


inerat. (4) denique Constantinus cunctos hostes honore ac fortunis

hostes Schott : hostis OP

manentibus texit recepitque, eo pius, ut etiam vetus tae­ter­rimumque

veterrimumque P

supplicium pati­bulorum et cruribus suffringendis primus re­moverit. (5)

suffrigendis O

hinc pro con­ditore seu deo habitus. Licinio ne insontium qui­dem ac

qui­dem om. Oa.c.

5nobilium philosophorum servili more cruciatus adhibiti mo­dum fecere.

post nobilium add. quidem O

(6) quo sane variis proeliis pulso, cum eum prorsus oppri­mere arduum

videre­tur, simul affinitatis gratia refectum consortium ascitique imperio

refecti P | consortio Schott

consortio Schott

Caesarum communes liberi Crispus Constantinusque Flavio geniti, Lici-

nia­nus Licinio. (7) quod equidem vix diuturnum neque his, qui assu­me-

10bantur, felix fore defectu solis foedato iisdem mensibus die patefactum.

defectu Schott : defectus OP

iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP

(8) itaque sexennio post rupta pace apud Thracas Licinius pulsus Chal-

ce­dona concessit. (9) ibi ad auxilium sui Mar­tiniano in imperium co-

in om. O | co­optato Schott : coactato O : coaptato P

co­optato Schott : coactato O : coaptato P

optato una oppressus est. (10) eo modo res pub­lica unius arbitrio geri

coepit liberis Caesarum nomina diversa re­ten­tantibus. namque ea tem-

diverse dub.Dacier

15pestate imperatori nostro Constantio insigne Caesaris datum. (11) quo-

rum cum natu grandior, incertum qua causa, patris iudicio occi­disset,

repente Calocaerus, magister pecoris came­lo­rum, Cyprum insulam

specie regni demens ca­pessiverat. (12) quo ex­cru­ciato, ut fas erat,

servili aut latronum more, con­denda urbe formandis­que religionibus in-

20gentem animum avocavit, simul novando militiae ordine. (13) et interea

novando Dacier : novande O : novandae P

Gotho­rum Sarmatarumque stratae gentes, filiusque cunctorum minor,

filius O | minorum O

minorum O

Con­stans nomine, Caesar fit. (14) cuius gratia rei publicae

permixtionem fore ostentorum mira prodidere. quippe ea nocte, quae

post nocte add. que O

commissi imperii diem sequebatur, igni continuo caeli facies

25conflagravit. (15) abhinc con­sumpto fere biennio fratris filium, cui e

ex P

patre Dalmatio nomen fuit, Caesarem iussit assistentibus valide

assistentibus P : absistentibus O : obsistentibus Mommsen

militaribus. (16) ita anno imperii tricesimo secundoque, cum totum

orbem tredecim tenuisset, sexaginta natus atque amplius duo, in Persas

tendens, a quis bellum erumpere oc­ce­perat, rure proximo Nicomediae,

irrumpere P | acceperat P

acceperat P


1 hostes Schott : hostis OP2 veterrimumque P3 suffrigendis O4 qui­dem om. Oa.c.5 post nobilium add. quidem O7 refecti P7 consortio Schott10 defectu Schott : defectus OP10 iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP12 in om. O12 co­optato Schott : coactato O : coaptato P14 diverse dub.Dacier 18 ca­pessiverat Schott : capissierat O : compesciverat Pa.c. : capesciverat Pp.c.19 con­denda  –  avocavit OP : condendae urbi formandis­que religionibus in­gentem animum advocavit Dacier19 formidandisque P20 novando Dacier : novande O : novandae P21 filius O21 minorum O23 post nocte add. que O25 ex P26 assistentibus P : absistentibus O : obsistentibus Mommsen29 irrumpere P29 acceperat P


Achyronam vocant, excessit, cum id taetrum sidus regnis, quod

exspectaveris Achyronem vel Achyrona | voca P

voca P

crinitum vocant, portendisset. (17) funus re­latum in urbem sui nominis.

quod sane populus Romanus aegerrime tulit, quippe cuius armis,

legibus clementi imperio quasi novatam urbem Ro­mam arbitrarentur.

roman P | arbitraretur P

arbitraretur P

5(18) pons per Danubium ductus, castra castellaque pluri­bus locis

commode posita. (19) remotae olei frumentique adventi­ciae

posita P : composita O

praebitiones, quibus Tripolis ac Nicaea acer­bius angebantur. (20) quo-

probitiones O | augebantur O | quores P

augebantur O

quores P

rum superiores Severi imperio gratantes civi obtulerant, verteratque

10Marcus Boionius afflixerat multa, quod Hippar­chum praestanti ingenio

boionios P | mulcta P

mulcta P

indi­genam fuisse ignoravissent. fiscales molestiae severius pressae,

cuncta­que divino ritui paria viderentur, ni parum dignis ad publica

ritu O | ni parum P : imparum O

ni parum P : imparum O

aditum concessisset. (21) quae quamquam saepius accidere, tamen in

editum O | ante saepius add. haud Dacier

ante saepius add. haud Dacier

summo ingenio atque optimis rei publicae moribus, quamvis parva vitia,

15elucent magis eoque notantur facile. quin etiam acrius saepe officiunt,

eoque P : eo quod O

cum ob auctoris decus in virtutes potissimum accipiuntur atque ad imi-

tandum invitamento sunt. (22) igitur confestim Dalmatius, incertum quo

suasore, interficitur. statimque triennio post minimum maximumque

fatali bello Constanti­nus cadit. (23) qua Constans victoria tumidior,

20simul per aetatem cautus parum atque animi vehemens, adhuc ministro-

ante simul add. per Oa.c.

rum pravitate exsecrabilis ac praeceps in avaritiam despectumque mili-

ac O : atque P

ta­rium, anno post triumphum decimo Magnentii scelere circum­ventus

est externarum sane gentium compressis motibus. (24) quarum obsides,

pretio quaesitos pueros venustiores, quod cultius habuerat, libi­dine

25huiusce­modi arsisse pro certo habetur. (25) quae tamen vitia uti­nam

huiusmodi P | uti­nam P : ut O

uti­nam P : ut O

mansissent! namque Magnentii, utpote gentis barbarae, diro atroci­que

atroque P

in­genio, simul his, quae post accidere, adeo exstincta omnia sunt, ut

illud imperium haud iniuria desideraretur; (26) tum quia Vetranio

littera­rum prorsus expers et ingenio stolidior idcircoque agresti vecordia

30pess­imus, cum per Illyrios peditum magisterio milites curaret, domi­na-


1 exspectaveris Achyronem vel Achyrona1 voca P4 roman P4 arbitraretur P6 posita P : composita O7 probitiones O7 augebantur O7 quores P9 muneribus OP : muneris Schott : muneris huius Ca­saubonus : munerantibus Damsté : an muneris vel munerum oneribus?10 boionios P10 mulcta P11 fuisse ignoravissent OP : fustibus vel fustigatum necavissent Ca­sau­bo­nus : fuste ignominiavissent Gruter11 repressae Schott12 ritu O12 ni parum P : imparum O13 editum O13 ante saepius add. haud Dacier15 eoque P : eo quod O20 ante simul add. per Oa.c.21 ac O : atque P25 huiusmodi P25 uti­nam P : ut O26 atroque P


tionem ortus Moesiae superioris locis squalidioribus improbe occupav-

erat.

42. (1) eum Constantius cis mensem decimum facundiae vi deiectum

facundi aevi OP : dist. Schott

deiectum O : derectum Pa.c. : directum Pp.c.

im­perio in privatum otium removit. (2) quae gloria post natum im-

5perium soli processit eloquio clementiaque. (3) nam cum magna parte

nam  –  convenissent om. Oa.c.

utrim­que exercitus convenissent, habita ad speciem iudicii contione,

quod fere vix aut multo sanguine obtinendum erat, eloquentia patravit.

ferro dub. Damsté | vi dub. Arntzen | paravit dub. Arntzen

vi dub. Arntzen

paravit dub. Arntzen

(4) quae res satis edocuit non modo domi, verum militiae quoque di-

cendi copiam praestare. qua demum vel ardua proclivius eo con­fi­ciun-

praestare Schott : restare OP : resistere Dacier

proclius Oa.c.

10tur, si modestia atque integritate superet. (5) quod maxime cognitum e

nostro principe. quem tamen, quo minus statim in hostes alios ad Ita-

tamen om. Oa.c.

liam contenderet, hiems aspera clausaeque Alpes tardavere. (6) interim

Ro­mae corrupto vulgo, simul Magnentii odio Nepotianus materna stirpe

potentianus P | materne O

materne O

Flavio propinquus caeso urbi praefecto armataque gladiatorum manu

15imperator fit. (7) cuius stolidum ingenium adeo plebi Romanae

patribus­que exitio fuit, uti passim domus fora viae templaque cruore aut

aut OP : ac Schott : atque vel et Opitz

cada­veribus opplerentur bustorum modo, (8) neque per eum tantum, ve-

rum etiam advolantibus Magnentianis, qui tricesimo die triduo minus

Magnentianis Schott : magnianis OP

hostem perculerant. (9) sed iam antea, cum externi motus suspectaren-

20tur, Magnentius fratri Decentio Gallias, Constantius Gallo, cuius nomen

manentius O

suo mutaverat, Orientem Caesaribus commiserant. (10) ipsi inter se

commiserant  –  acrio­ri­bus om. Oa.c.

acrio­ri­bus proeliis per triennium congressi. ad extremum Constantius

fugien­tem in Galliam persecutus vario ambos supplicio semet adegit

varios Oa.c.

inter­ficere. (11) et interea Iudaeorum seditio, qui Patricium nefarie in

25regni speciem sustulerant, oppressa. (12) neque multo post ob saevitiam

speciem Dacier : specie OP

atque animum trucem Gallus Augusti iussu interiit. (13) ita longo inter-

vallo annum fere post septuagesimum relata ad unum cura rei publicae.

(14) quae recens quieta a civili trepidatione Silvano in imperium coacto

in om. O

ten­tari rursus occeperat. (15) is namque Silvanus, in Gallia ortus

30barbaris pa­renti­bus, ordine militiae, simul a Magnentio ad Constantium

barbaris P : ban iris O

trans­gressu pedestre {ad} magisterium adolescentior meruerat. (16) e

ad del. Sylburg

meruerat OP : pervenerat retento ad ante magisterium Sylburg


3 facundi aevi OP : dist. Schott3 deiectum O : derectum Pa.c. : directum Pp.c.5 nam  –  convenissent om. Oa.c.7 ferro dub. Damsté7 vi dub. Arntzen7 paravit dub. Arntzen9 praestare Schott : restare OP : resistere Dacier9 proclius Oa.c.11 tamen om. Oa.c.13 potentianus P13 materne O16 aut OP : ac Schott : atque vel et Opitz 18 Magnentianis Schott : magnianis OP20 manentius O21 commiserant  –  acrio­ri­bus om. Oa.c.23 varios Oa.c.25 speciem Dacier : specie OP28 in om. O30 barbaris P : ban iris O31 ad del. Sylburg31 meruerat OP : pervenerat retento ad ante magisterium Sylburg


quo cum altius per metum seu dementiam conscendisset, legionum, a

quis prae­si­dium speraverat, tumultu octavum circa ac vicesimum diem

octavium O

trucidatus est. (17) qua causa ne quid apud Gallos natura praecipites

novaretur prae­sertim Germanis pleraque earum partium populantibus,

5Iulianum Caesarem cognatione acceptum sibi Transalpinis praefecit

Caesarem om. Oa.c.

isque na­tiones feras brevi subegit captis famosis regibus. (18) quae

quam­quam in eius fortuna, principis tamen et consilio accidere. (19)

in del. Gruter : vi Freinsheim

post eius add. sorte Damsté

post tamen add. auspicio Sylburg

quod adeo praestat, ut Tiberius Galeriusque subiecti aliis egregia plera-

plera­que Schott : plereque O : pleraeque P

que, suo autem ductu atque auspicio minus paria experti sint. (20) at

ducto O | sint Sylburg : sunt OP

sint Sylburg : sunt OP

10Iulius Con­stantius, annos tres atque viginti Augustum imperium regens,

cum externis motibus, modo civilibus exercetur, aegre ab armis abest.

dum Arntzen | ante externis add. modo Sylburg

ante externis add. modo Sylburg

(21) quis tyrannide tantorum depulsa sustentatoque interim Persarum

im­petu, genti Sarmatarum magno decore considens apud eos regem

dedit. (22) quod Gnaeum Pompeium in Tigrane restituendo vixque pau-

restituisse P | ante vixque add. fecisse O

ante vixque add. fecisse O

15cos maiorum fecisse comperimus. (23) placidus clemensque pro neg-

otio, litterarum ad elegantiam prudens atque ornandi genere leni iocun-

litterarumque O | orandi Schott

orandi Schott

do­que, laboris patiens ac destinandi sagittas mire promptus, cibi, somni,

sagiptas O

ante cibi add. parcus Walter

somni Rudoni : omnis OP

libidinis atque omnium cupidinum victor, cultu genitoris satis pius sui-

que nimis custos, gnarus vita bonorum principum rei publicae quietem

principem P

20regi. (24) haec tanta tamque inclita tenue studium probandis provincia-

rum ac militiae rectoribus, simul ministrorum parte maxima absurdi

mores, adhuc neglectus boni cuiusque foedavere. (25) atque uti verum

ab­sol­vam brevi, ut imperatore ipso praeclarius, ita apparitorum pleris-

clarius dub. Schott

que ma­gis atrox nihil.


2 octavium O5 Caesarem om. Oa.c.7 in del. Gruter : vi Freinsheim7 post eius add. sorte Damsté7 post tamen add. auspicio Sylburg8 plera­que Schott : plereque O : pleraeque P9 ducto O9 sint Sylburg : sunt OP11 dum Arntzen11 ante externis add. modo Sylburg14 restituisse P 14 ante vixque add. fecisse O16 litterarumque O16 orandi Schott17 sagiptas O17 ante cibi add. parcus Walter17 somni Rudoni : omnis OP19 principem P23 clarius dub. Schott

Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat

O cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh.
P cod. Bruxellensis / Pulmannianus 9755–9763, 15. Jh.
{aaa} vom Editor getilgte Buchstaben
⟨aaa〉 vom Editor hinzugefügte Buchstaben
(aaa) vom Editor aufgelöste Abkürzungen
⟦aaa⟧ vom Schreiber oder anderer Hand getilgte Buchstaben
aaa unsicher erhaltene Buchstaben
[aaa] vom Editor in einer Lücke ergänzte Buchstaben
.... unleserliche Reste von Buchstaben
[ ̣ ̣ ̣] Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben
* vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens
Pa.c. Lesart in P vor der Korrektur (ante correctionem)
Pp.c. Lesart in P nach der Korrektur (post correctionem )
Pcorr. korrigierte Lesart in P (was vorher in P stand, ist unklar)
Pmarg. Lesart am Rand von P
add. addidit vel addiderunt
cf. confer
corr. correxit vel correctus, -a, -um
del. delevit
dub. dubitanter
fort. fortasse
in marg. in margine
litt. litterae
om. omisit vel omiserunt
s. l. supra lineam
s.c. scilicet
transpos. transposuit vel transposuerunt
ut vid. ut videtur

Abkürzungen


I. Standardwerke

AE

L’Année épigraphique

BHAC

Bonner Historia Augusta Colloquium

CAH

Cambridge Ancient History

CCL

Corpus Christianorum, Series Latina

CFHB

Corpus Fontium Historiae Byzantinae

Chron. min.

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora saec. IV. V. VI. VII, 3 Bde. (= MGH AA 9. 11. 13) Berlin 1892–1898

CIL

Corpus Inscriptionum Latinarum

CSEL

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum

CSHB

Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae

DNP

Der Neue Pauly

EKG

Enmannsche Kaisergeschichte

GCS

Die Griechischen Christlichen Schriftsteller

H.-Sz.

J. B. Hofmann / A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik (HdbAW 2,2,2) München 1972

HdbAW

Handbuch der Altertumswissenschaft

K.-H.

R. Kühner / F. Holzweissig, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Erster Teil: Elementar-, Formen- und Wortlehre, Hannover 21912 (ND Darmstadt 1994)

K.-St.

R. Kühner / C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Zweiter Teil: Satzlehre 1/2, Hannover 21914 (mit Zusätzen und Berichtigungen zur 4. und 5. Aufl. von A. Thierfelder im ND Darmstadt 1997)

KFHist

Kleine und fragmentarische Historiker der Spätantike

Lampe

G. W. H. Lampe (ed.), A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961.

LCL

Loeb Classical Library

LTUR

Lexicon Topographicum Urbis Romae

MGHAA

Monumenta Germaniae Historica. Auctores antiquissimi

OLD

Oxford Latin Dictionary

PG

Patrologia Graeca

PIR2

Prosopographia Imperii Romani (2. Auflage)

PLRE

Prosopography of the Later Roman Empire

RAC

Reallexikon für Antike und Christentum

RE

Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft

SC

Sources chrétiennes

Stotz

P. Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters (HdbAW 2,5) München 1996–2004

ThLL

Thesaurus Linguae Latinae

II. Quellen

Amm. = Ammianus Marcellinus, Res gestae

W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Römische Geschichte, 4 Bde. (SQAW 21), Darmstadt 1968–1971.

W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt (BT), 2 Bde., Leipzig 1978 (ND 2011).

Arnob. nat. = Arnobius, Adversus nationes

C. Marchesi (Hg.), Arnobius, Adversus nationes libri VII, Turin ²1953.

Arus. gramm. = Arusianus Messius, opus grammaticum

A. Di Stefano (Hg.), Arusiani Messi exempla elocutionum, Hildes- heim 2011.

Aug. = Augustinus von Hippo

c. Gaud. = contra Gaudentium Donatistarum episcopum

M. Petschenig (Hg.), Augustinus, De unico baptismo et al. (CSEL 53), Wien u. a. 1910, 201–274.

in evang. Ioh. = in Iohannis evangelium tractatus

R. Willems (Hg.), in Iohannis evangelium tractatus CXXIV (CCL 36), Turnhout ²1990.

soliloq. = soliloquia

W. Hörmann (Hg.), Augustinus, soliloquia (CSEL 89), Wien 1986, 3–98.

Aur. Vict. Caes. = Aurelius Victor, Historiae abbreviatae

A. Schott (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae, Antwer- pen 1579, 97–165.

F. Sylburg (Hg.), Historiae Romanae scriptores Latini minores, no- tae in Aurelii Victoris Imperatores Romani, Frankfurt 1588, 724– 34 (Text von Schott mit Anmerkungen).

Gruter (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae Breviarium, J. Gruteri notae, Leiden 1611, 329–40 (Text von Schott mit An- merkungen).

A. Dacier (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae, Paris 1681, 107–82 (Text von Schott mit Anmerkungen).

S. Pitiscus (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae Brevia- rium, Utrecht 1696, 279–434 (Text von Schott mit Anmerkungen).

J. Arntzen (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae cum no- tis integris, Amsterdam 1733, 307–444 (Text von Schott mit An- merkungen).

J. F. Gruner (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historia Romana, cum ani- madversionibus criticis atque historicis, Coburg 1757.

Chr. Harlesius (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historia Romana, 2 Bde. London 1829 (auf der Grundlage von Arntzen).

A. Forbiger (Hg.), Sextus Aurelius Victor, 2 Bde., Stuttgart 1866 (dt. Übersetzung).

F. Pichlmayr / R. Gruendel (Hgg.), Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus (BT), Leipzig 1970, 77–129.

P. Dufraigne (Hg.), Aurelius Victor, Livre des Césars (CUF), Paris 1975

H. W. Bird (Hg.), Liber de Caesaribus of Sextus Aurelius Victor (TTH 17), Liverpool 1994

M. Fuhrmann / K. Groß-Albenhausen (Hgg.), S. Aurelius Victor, Die römischen Kaiser, lateinisch - deutsch, Düsseldorf ³2009.

A. Dubois / Y. Germain (Hgg.), Aurelius Victor, Œuvres complètes, traduites du latin, Clermont-Ferrand 2003.

N. Zugravu (Hg.), Sextus Aurelius Victor, Liber des Caesaribus, editio bilinguis, Iași 2006.

Auson. ord. = D. Magnus Ausonius, Ordo urbium nobilium

R. P. Green (Hg.), The Works of Ausonius (OCT), Oxford 1991.

Cael. Aur. acut. = Caelius Aurelianus, celeres vel acutae passiones

G. Bendz / I. Pape (Hgg.), Akute Krankheiten, Buch I–III; Chroni- sche Krankheiten, Buch I–V, lateinisch-deutsch, Corp. medicorum Latinorum VI 1, Berlin 1990, 22–422.

Cass. Dio = Cassius Dio

U. P. Boissevain (Hg.), Cassii Dionis Cocceiani historiarum Roma- narum quae supersunt, 3 Bde., Berlin 1895–1901.

Chron. min. = Chronica minora

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora (MGH AA 9; 11; 13), 3 Bde., Berlin 1892–8 (ND München 1981).

Chron. Pasch. = Chronicon Paschale

L. Dindorf (Hg.), Chronicon Paschale, ad exemplar Vaticanum (CSHB 7), 2 Bde., Bonn 1832.

Chrys. proph. obscurit. = Johannes Chrysostomos, De prophetiarum obscuritate

J. P. Migne (Hg.), Joannis Chrysostomi, Opera omnia quae exstant (PG 56), Paris 1862, 163–192.

Cod. Theod. = Codex Theodosianus

Th. Mommsen / P. M. Meyer (Hgg.), Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, 2 Bde., Berlin 1905.

Coll. Mos. = Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

R. M. Frakes (Hg.), Compiling the Collatio legum Mosaicarum et Romanarum in Late Antiquity, Oxford 2011, 157–201.

Cons. Const. = Consularia Constantinopolitana

M. Becker u. a. (Hgg.), Consularia Constantinopolitana und ver- wandte Quellen (KFHist G 1–4), Paderborn 2016, 30–57.

Curios. urb. = Curiosum urbis Romae

A. Nordh (Hg.), Libellus de regionibus urbis Romae, Lund 1949.

Dem. Const. = Demegoria Constantii

H. Schenkl u. a. (Hgg.), Themistii orationes quae supersunt, vol. 3 (BT), Leipzig 1974, 121–8.

Edict. Diocl. = Preisedikt des Diocletian

S. Lauffer (Hg.), Diokletians Preisedikt, Berlin 1971.

Epit. Caes. = Epitome de Caesaribus (Ps. Aurelius Victor)

F. Pichlmayr / R. Gruendel (Hgg.), Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, Leipzig 1970, 131–76.

M. Festy (Hg.), Pseudo-Aurélius Victor, Abrégé des Césars (CUF), Paris 1999.

Eus. = Eusebius von Caesarea

h. e. = historia ecclesiastica (Kirchengeschichte)

E. Schwartz / Th. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke II/1–3, Historia ecclesiastica (GCS 9,1–3), Leipzig 1903–9.

laus Const. = De laudibus Constantini (Tricennatsrede an Konstantin)

I. A. Heikel (Hg.), Eusebius, Werke I (GCS 7), Leipzig 1902, 193– 260

vit. Const. = vita Constantini

F. Winkelmann u. a. (Hgg.), Eusèbe de Césarée, Vie de Constantin, Paris 2013.

Eutr. = Eutropius, Breviarium

B. Bleckmann / J. Gross (Hgg.), Breviarium ab urbe condita (KFHist B 3), Paderborn 2018.

Fest. = Sextus Pompeius Festus

W. M. Lindsay (Hg.), Epitoma operis de verborum significatu Verrii Flacci (fragmenta quae exstant) (BT), Leipzig 1913,114–518.

Firm. math. = Iulius Firmicus Maternus Siculus, Mathesis

P. Monat (Hg.), Firmicus Maternus, Mathesis, 3 Bde., Paris 1992– 1997.

Flor. epit. = Florus, Epitome

H. Malcovati (Hg.), L. Annaei Flori quae exstant, Rom ²1972, 5– 208

Gell. = Aulus Gellius, noctes Atticae

P. K. Marshall (Hg.), A. Gelli noctes Atticae (OCT), 2 Bde., Oxford ²1990.

Gloss.L II. = Glossaria bilingua

J. Kramer (Hg.), Glossaria bilingua in papyris et membranis re- perta, Bonn 1983.

Greg. M. epist. = Gregorius Magnus, registrum epistularum

D. Norberg (Hg.), registrum epistularum (CCL 140; 140A), 2 Bde., Turnhout 1982.

Hier. = Hieronymus

chron. = Chronik

R. Helm (Hg.), Eusebius, Werke 7. Die Chronik des Hieronymus (GCS 47), Berlin ²1956.

Hil. in psalm. = Hilarius v. Poitiers, Tractatuum in psalmos quae extant

J. Doignon / R. Demeulenaere (Hgg.), Tractatus super psalmos 3, (CCSL 61 B), Turnhout 2009.

Hist. Aug. = Historia Augusta

E. Hohl u. a. (Hg.), Scriptores Historiae Augustae (BT), Leipzig 5/21971.

J.-P. Callu u. a. (Hgg.), Histoire Auguste, Tome I 1re partie: Intro- duction générale. Vies d’Hadrien, Aelius, Antonin, (CUF) Paris 1992

R. Turcan (Hg.), Histoire Auguste, Tome III 1re partie: Vies de Macrin, Diaduménien, Héliogabale (CUF), Paris 1993.

C. Bertrand-Dagenbach / A. Molinier-Arbo (Hgg.), Histoire Au- guste, Tome III 2ème partie: Vie d’Alexandre Sévère (CUF), Paris 2014.

F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome IV 1re partie: Vies des deux Maximins, des trois Gordiens, de Maxime et Balbin (CUF), Paris 2018.

O. Desbordes u. a. (Hgg.), Histoire Auguste, Tome IV 2ème partie: Vies des deux Valériens et des deux Galliens (CUF), Paris 2000.

F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome V 1re partie: Vies d’Au- rélien, Tacite (CUF), Paris 1996.

F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome V 2ème partie: Vies de Probus, Firmus, Saturnin, Proculus et Bonose, Carus, Numérien et Carin (CUF), Paris 2001.

Itin. Burdig. = Itinerarium Burdigalense

O. Cuntz / G. Wirth (Hgg.), Itinerarium Burdigalense, in: Itineraria Romana, vol. 1 (BT), Stuttgart 1990, 86–102.

Iul. = Iulianus imperator

J. Bidez (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome I 1re partie: Discours de Julien César (I–V) (CUF), Paris 1932.

J. Bidez (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome I 2ème partie: Lettres et fragments (CUF), Paris 1924.

G. Rochefort (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome II 1re partie: Discours de Julien Empereur (VI–IX). A Thémistius - Contre Héracleios le cynique - Sur la mère des dieux - Contre les cyniques ignorants (CUF), Paris 1963.

C. Lacombrade (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome II 2ème partie: Discours de Julien Empereur (X–XII). Les Césars - Sur Hélios-Roi - Le Misopogon (CUF), Paris 1965.

H.-G. Nesselrath (Hg.), Iulianus Augustus Opera (BT), Berlin 2015.

Iust. = Iustinus, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi

O. Seel (Hg.), M. Iuniani Iustini epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi (BT), Stuttgart 1985.

Ioh. Mal. = Johannes Malalas, Chronik

J. Thurn (Hg.), Ioannes Malalas, Chronographia (CFHB 35), Berlin 2000.

Ioh. Ant. = Johannes Antiochenus

U. Roberto (Hg.), Ioannis Antiocheni Fragmenta ex Historia chroni- ca (TU 154), Berlin 2005.

S. Mariev (Hg.), Ioannis Antiocheni Fragmenta quae supersunt om- nia (CFHB 47), Berlin 2008.

Lact. mort. pers. = Lactantius, De mortibus persecutorum

A. Städele (Hg.), Laktanz, De mortibus persecutorum / Die Todesar- ten der Verfolger, lateinisch - deutsch, Turnhout 2003

Lib. or.= Libanios, Orationes

R. Foerster (Hg.), Libanii opera, Orationes, 5 Bde., Leipzig 1903–8.

Lucif. moriend. = Lucifer Calaritanus, Moriundum esse pro dei filio

V. Ugenti (Hg.), Luciferi Calaritani De regibus apostaticis et mori- undum esse pro dei filio, Lecce 1980, 41–82.

Lyd. mag. = Joannes Lydus, De magistratibus populi Romani

J. Schamp (Hg.), Jean le Lydien, Des magistratures de l’état romain, tome 2, Paris 2006.

Macr. sat = Macrobius Ambrosius Theodosius, Saturnalia,

J. Willis (Hg.), Ambrosii Theodosii Macrobii Saturnalia (BT), Leip- zig ²1970.

Marcell. chron. II = Marcellinus Comes

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora II (MGH AA 11), Berlin 1894, 37–104.

Mart. = M. Valerius Martialis, Epigrammata

D. R. Shackleton Bailey (Hg.), M. Valerius Martialis, Epigrammata (BT), Stuttgart 1990.

Mela = Pomponius Mela, Chorographia

A. Silberman (Hg.), Pomponius Mela, Chorographie (CUF), Paris 1988.

Min. Fel. = M. Minucius Felix, Octavius

B. Kytzler (Hg.), Minucius Felix, Octavius, Stuttgart 1992.

Not. dign. occ. / or. = Notitia dignitatum (in part. Occidentis / Orientis)

O. Seeck (Hg.), Notitia Dignitatum, Berlin 1876, 1–225.

Origo Const. = Origo Constantini imperatoris (Anonymus Valesianus I)

I. König, Origo Constantini. Anonymus Valesianus, Teil 1: Text und Kommentar, Trier 1987.

Origo Rom. = Origo gentis Romanorum (Chronica Urbis Romae)

B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5), Paderborn 2017, 3–140.

Oros. hist. = Orosius, Historiae adversum paganos

M.-P. Arnaud-Lindet, Orose: Histoires contre les païens (CUF), 3 Bde., Paris 1990–91

Paneg. = Collectio panegyricorum Latinorum

R. A. B. Mynors (Hg.), XII Panegyrici Latini (OCT), Oxford 1964.

Paul. Nol. carm. = Paulinus von Nola, Carmina

W. de Hartel / M. Kamptner (Hgg.), Paulinus Nolanus, Carmina (CSEL 30,2), Wien 1999.

Petr. Patr. = Petros Patrikios

C. Müller (Hg.), Fragmenta Historicorum Graecorum, Vol. 4, Paris 1851, 181–99.

Phaedr. app. = Phaedrus, Appendix Perottina

A. Guaglianone (Hg.), Phaedri Augusti liberti libri fabularum, Tori- no 1969, 91–113.

Philost. = Philostorgius, Kirchengeschichte

B. Bleckmann / M. Stein (Hgg.), Philostorgios, Kirchengeschichte, 2 Bde. (KFHist E 7), Paderborn 2015.

Plin. nat. = Plinius maior, Naturalis historia

L. v. Jan / K. Mayhoff (Hgg.), C. Plinius Caecilius Secundus, Natu- ralis historiae libri XXXVII, 6 Bde., Leipzig 1892–1909.

Pol. Silv. = Polemius Silvius

brev. = breviarium temporum

B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5–7) Paderborn 2017, 198–201.

princ. = nomina omnium principum Romanorum

B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5–7) Paderborn 2017, 188–97.

Ps. Hil. libell. = Pseudo-Hilarius, epistula seu libellus apologeticus

F. Blatt (Hg.), Un nouveau texte d’une apologie anonyme chré- tienne, in Dragma, FS M. P. Nilsson, Lund 1939, 71–95.

Ps. Quint. decl. = Pseudo-Quintilianus, declamationes maiores

L. Håkanson (Hg.), Declamationes XIX maiores, Quintiliano falso ascriptae (BT), Stuttgart 1982.

Publil. = Publilius Syrus, Sententiae

G. Flamerie de Lachapelle (Hg.), Publilius Syrus (CUF), Paris, 2011

Rufin. hist. = Rufinus von Aquileia, Kirchengeschichte

E. Schwartz / T. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke 2,1–3. Historia ecclesiastica (GCS 9), Leipzig 1903–9 (ND 1999 [GCS NF 6]).

ŠKZ = Inschrift Schapurs an der Kaba Sartoscht (Res gestae Saporis)

Ph. Huyse, Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kaʿba-i Zardušt (ŠKZ), 2 Bde., London 1999.

Soz. = Sozomenus, Kirchengeschichte

J. Bidez / G. Ch. Hansen (Hgg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica (GCS NF 4), Berlin ²1995

G. Ch. Hansen (Hg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica – Kirchen- geschichte (FC 73/1–4), griechisch-deutsch, Turnhout 2004.

Stat. Theb. = P. Papinius Statius, Thebais

D. R. Shackleton Bailey (Hg.), Statius, Thebaid, 2 Bde, Cambridge, Mass. 2004.

Suet. = Suetonius, De vita Caesarum libri

R. A. Kaster (Hg.), C. Suetoni Tranquilli De vita Caesarum libros VIII et De grammaticis et rhetoribus librum (OCT), Oxford 2016.

Suet. vita Hor. = Suetonius, De vita Horatii

A. Reifferscheid (Hg.), C. Suetonius Tranquillus, Praeter Caesarum libros reliquiae (BT), Leipzig 1860 (ND Berlin, 1971), 44–8.

Symm. = Symmachus

ep. = Epistulae

O. Seeck (Hg.), Q. Aurelii Symmachi quae supersunt (MGH AA 6,1), Berlin 1883, 1–278.

rel. = relationes

O. Seeck (Hg.), Q. Aurelii Symmachi quae supersunt (MGH AA 6,1), Berlin 1883, 279–317.

Tab. Siar. = Tabula Siarensis

M. H. Crawford (Hg.), Roman Statutes, vol. 1, London 1996, 515– 22.

Tert. apol. = Q. Septimius Florens Tertullianus, apologeticum

E. Dekkers (Hg.), Quinti Septimii Florentis Tertulliani Opera, vol. 1 (CCL 1), Turnhout 1954, 85–171.

Theoph. = Theophanes Confessor, Chronik

C. de Boor (Hg.), Theophanes, Chronographia, 2 Bde., Leipzig 1883–5 (ND Hildesheim 1963).

C. Mango / R. Scott (Hgg.), The Chronicle of Theophanes Confes- sor. Byzantine and Near Eastern History, A.D. 284–813, Oxford 1997.

Veg. mil. = Vegetius, Epitoma rei militaris

M. D. Reeve (Hg.), Vegetius, Epitoma Rei Militaris, Oxford 2004.

Vet. Lat. Hebr. = Vetus Latina, epistula ad Hebraeos

H. F. Frede (Hg.), Epistulae ad Thessalonicenses, Timotheum, Ti- tum, Philemonem, Hebraeos (Vetus Latina 25,2), Freiburg i. Br. 1987–91, 1000–1741.

Zonar. = Zonaras

L. Dindorf (Hg.), Ioannis Zonarae Epitome historiarum, 6 Bde., Leipzig 1868–75.

Th. Büttner-Wobst (Hg.), Ioannis Zonarae Epitomae historiarum libri XIII–XVIII (CSHB 31), Bonn 1897.

Zos. = Zosimus, Historia nea

F. Paschoud (Hg.), Zosime, Histoire Nouvelle, 5 Bde., Paris 21979– 2003.

III. Literatur

A. Alföldi, Die monarchische Repräsentation im römischen Kaiserreiche, Darmstadt 1970.

K. Altmayer, Die Herrschaft des Carus, Carinus und Numerianus als Vor- läufer der Tetrarchie, Stuttgart 2014.

J. G. C. Anderson, The Genesis of Diocletian’s Provincial Re-Organiza- tion, JRS 22 (1932) 24–32.

W. A. Baehrens, Ad Sexti Aurelii Victoris librum de Caesaribus ceteros- que libros sub eius nomine traditos, Mnemosyne n. s. 40 (1912) 251– 57.

W. A. Baehrens, Bericht über die Literatur zu einigen wichtigen römischen Schriftstellern des 3. und 4. Jahrhunderts aus den Jahren 1910/11–1924, III. Aurelius Victor und die auf seinen Namen überlieferten Schriften, JAW 208 (1926) 1–18.

W. A. Baehrens, Vermischtes über lateinischen Sprachgebrauch, Glotta 4,3 (1913) 265–80.

N. Baker-Brian / S. Tougher (Hgg.), The Sons of Constantine, AD 337– 361, Cham 2020.

A. Barbero, Costantino il vincitore, Rom 2016.

P. Barceló, Constantius II. und seine Zeit, Stuttgart 2004.

T. D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge, Mass. 1981.

T. D. Barnes, Constantine. Dynasty, Religion and Power in the Later Ro- man Empire, Chichester 2011.

T. D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge, Mass. 1982.

H. Bauer / Ch. Morselli, Forum Nervae , in: LTUR II, Rom 1995.

N. H. Baynes, Three Notes on the Reforms of Diocletian and Constantine, JRS 15 (1925) 195–208.

G. de la Bédoyère, Praetorian. The Rise and Fall of Rome’s imperial body- guard, New Haven 2017.

Bertrand-Dagenbach, Histoire Auguste s. unter Hist. Aug.

H. W. Bird, A Note on De Caesaribus 34,7–8, CJ 67 (1972), 360 f.

H. W. Bird, Diocletian and the Deaths of Carus, Numerian and Carinus, Latomus 35 (1976) 123–32.

H. W. Bird, Julian and Aurelius Victor, Latomus 55 (1996) 870–4.

H. W. Bird, Liber de Caesaribus s. unter Aur. Vict. Caes.

H. W. Bird, Sextus Aurelius Victor. A Historiographical Study, Liverpool 1984.

A. R. Birley, The Roman Government of Britain, Oxford 2005.

B. Bleckmann, Der Bürgerkrieg zwischen Constantin II. und Constans (340 n. Chr.), Historia 52 (2003) 225–50.

B. Bleckmann, Constantina, Vetranio und Gallus Caesar, Chiron 24 (1994) 29–68.

B. Bleckmann, Constantine, Rome, and the Christians, in: Wienand, Con- tested Monarchy 309–29.

B. Bleckmann, Constantinus tyrannus. Das negative Konstantinsbild in der paganen Historiographie und seine Nuancen, in: A. J. Turner u. a. (Hgg.), Private and Public Lies. The Discourse of Despotism and De- ceit in the Graeco-Roman World, Leiden 2010, 343–54.

B. Bleckmann, Art. Constantius Gallus, JbAC 51 (2008) 231–37.

B. Bleckmann, Gallus, César de l’Orient?, in: F. Chausson / E. Wolff (Hgg.), Consuetudinis amor. Fragments d’histoire romaine (IIe–VIe siècles) offerts à Jean-Pierre Callu, Rom 2003, 45–56.

B. Bleckmann, Konstantin der Große, Reinbek 1996.

B. Bleckmann, Die konstantinische Wende. Bemerkungen zur antiken Wahrnehmung der Regierung Konstantins als „Wende“, in: S. Freund u. a. (Hgg.), Von Zeitenwenden und Zeitenenden. Reflexion und Kon- struktion von Endzeiten und Epochenwenden, Stuttgart 2015, 31–43.

B. Bleckmann, Die Reichskrise des III. Jahrhunderts in der spätantiken und byzantinischen Geschichtsschreibung, München 1992.

B. Bleckmann, Die severische Familie und die Soldatenkaiser, in: H. Tem- porini-Gräfin Vitzthum (Hg.), Die Kaiserinnen Roms, München 2002, 265–339.

B. Bleckmann, Späte historiographische Quellen zu Konstantin dem Gro- ßen, in: A. Demandt / J. Engemann (Hgg.), Konstantin der Große. Ge- schichte – Archäologie – Rezeption, Trier 2006, 21–30.

B. Bleckmann, Überlegungen zur Enmannschen Kaisergeschichte und zur Formung historischer Traditionen in tetrarchischer und konstantinischer Zeit, in: G. Bonamente / K. Rosen (Hgg.), Historiae Augustae Colloqui- um Bonnense, Bari 1997, 11–37.

L. de Blois, Image and Reality of Roman Imperial Power in the Third Century AD, London 2019.

W. den Boer, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, Mnemosyne 4. S. 30,3 (1977) 333 f.

W. den Boer, Some Minor Roman Historians, Leiden 1972.

G. Bonamente, Minor Latin historians of the fourth century A.D., in: G. Marasco (Hg.), Greek and Roman historiography in late antiquity, Lei- den 2003, 85–125.

G. Bonamente / F. Fusco (Hgg.), Costantino il Grande dall’antichità all’U- manesimo, 2 Bde., Macerata 1993

D. Boschung / W. Eck (Hgg.), Die Tetrarchie. Ein neues Regierungssys- tem und seine mediale Präsentation, Wiesbaden 2006.

C. Brakman, Notulae ad historicos Romanos, Revue de l’instruction pub- lique en Belgique 56 (1913) 77–84.

H. Brandt, Kommentar zur Vita Maximi et Balbini der Historia Augusta, Bonn 1996.

T. Burkard / M. Schauer, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, Darmstadt 52012.

D. W. Burgersdijk / A. J. Ross (Hgg.), Imagining Emperors in the Later Roman Empire, Leiden 2018.

R. W. Burgess, Roman Imperial Chronology and Early-Fourth-Century Hi- storiography, Stuttgart 2014.

R. W. Burgess, The Summer of Blood. The “Great Massacre” of 337 and the Promotion of the Sons of Constantine, DOP 62 (2008) 5–51.

A. D. E. Cameron, Two Glosses in Aurelius Victor, CR 15 (1965) 20 f.

A. Carandini, The Atlas of Ancient Rome. 2 Bde., Princeton 2012.

L. Cardinali, Aurelii Victoris Liber de Caesaribus. Incerti auctoris Epitome de Caesaribus. Concordantiae et Indices: 2 Bde., Hildesheim 2012.

M. Casella, Galerio. Il tetrarca infine tollerante, Rom 2017.

A. Chastagnol, Histoire Auguste. Les empereurs romains des IIe et IIIe siècles, Paris 1994.

A. Chastagnol, Les fastes de la Préfecture de Rome au Bas-Empire, Paris 1962.

A. Chastagnol, Le Préfecture urbaine à Rome sous le Bas-Empire, Paris 1960.

A. Chauvot, Opinions romaines face aux barbares au IVe siècle ap. J.-C., Paris 1998.

K. Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild bei Sextus Aurelius Victor, Klio 87 (2005) 177–200.

A. Cohn, Quibus ex fontibus S. Aurelii Victoris et Libri de Caesaribus et Epitomes undecim capita priora fluxerint. Diss. Berlin 1884.

J. G. Cook, Crucifixion in the Mediterranean World, Tübingen 22019.

P. B. Corbett, The «De Caesaribus» attributed to Aurelius Victor: points arising from an examination of the mss and of the Teubner edition of F. Pichlmayr, Scriptorium 3,2 (1949) 254–57

P. B. Corbett, One word less, CPh 60 (1965) 119.

S. Corcoran, The Empire of the Tetrarchs. Imperial Pronouncements and Government AD 284–324, Oxford 1996.

E. Courtney, Emendations of Latin Prose Authors, RFIC 133 (2005) 307– 319.

P. H. Damsté, Ad S. Aurelium Victorem, Mnemosyne 45 (1917) 367–82.

C. Davenport, A history of the Roman equestrian order, Cambridge 2019.

S. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta di Aurelio Vittore, Napoli 1965.

S. D’Elia, Per una nuova edizione critica di Aurelio Vittore, RAAN 43 (1968) 103–94.

S. D’Elia, Ricerche sulla tradizione manoscritta e sul testo di Aurelio Vittore e dell’ “Epitome de Caesaribus”, Napoli 1969.

S. D’Elia, Per una nuova edizione critica di Aurelio Vittore : conclusioni, BStudLat 3 (1973) 52–75.

S. D’Elia, Tradizione diretta e tradizione indiretta nella costituzione del testo di Aurelio Vittore, in: E. Flores (Hg.), La critica testuale greco-la- tina oggi. Metodi e problemi, Atti del Convegno internazionale (Napoli, 29–31 ottobre 1979), Rom 1981, 317–29.

A. Demandt, Art. Magister militum, RE Suppl. XII (1970) 553–790.

S. Destephen, Le voyage imperial dans l’Antiquité tardive, Paris 2016.

J. N. Dillon, The Justice of Constantine, Ann Arbor 2012.

J. W. Drijvers / D. Hunt (Hgg.), The Late Roman World and its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, London 1999.

J. F. Drinkwater, The Alamanni and Rome 213–496, Oxford 2007.

J. F. Drinkwater, The Gallic Empire, Stuttgart 1987.

E. Drouin, Onomastique Arsacide. Essai d’explication des noms des rois parthes, Revue numismatique 3e série, 13 (1895) 360–88.

Dufraigne, Aurelius Victor, s. unter Aur. Vict. Caes.

J. R. Dunkle, The rhetorical tyrant in Roman historiography: Sallust, Livy and Tacitus, CW 65 (1971) 12–20.

W. Eck, Die Neuorganisation der Provinzen und Italiens unter Diokletian, in: ders. / Puliatti, Diocleziano 111–51.

W. Eck / S. Puliatti (Hgg.), Diocleziano: la frontiera guiridica dell’impero, Pavia 2018.

W. Eck / S. Puliatti (Hgg.), Diocleziano: la frontiera guiridica dell’impero, Pavia 2018.

K. Ehling / G. Weber (Hgg.), Konstantin der Grosse. Zwischen Sol und Christus, Darmstadt 2011.

A. Enmann, Eine verlorene Geschichte der römischen Kaiser und das Buch De viris illustribus urbis Romae. Quellenstudien, Philologus Suppl. 4 (1884) 337–501.

W. Enßlin, Zur Ostpolitik des Kaisers Diokletian Sitzungsbericht der Ba- yer. Akad. der Wissenschaften, phil.-hist. Abt., München 1942.

M. Festy, A propos du Corpus Aurelianum : à la recherche des leçons du codex Metelli perdu, Pallas 41 (1994) 91–136.

M. Festy, Abrégé des Césars s. unter Epit. Caes.

J. Freudenberg, Zu des Aurelius Victor Viri Illustres und Caesares, Hermes 11,4 (1876) 489–97.

J. Fugmann, Ps. Aurelius Victor, De viris illustribus urbis Romae. Latei- nisch und deutsch, Darmstadt 2016.

Th. Fuhrer (Hg.), Rom und Mailand in der Spätantike, Berlin 2012.

T. Glas, Valerian. Kaisertum und Reformansätze in der Krisenphase des Römischen Reiches, Paderborn 2014.

A. Goltz / U. Hartmann, Valerianus und Gallienus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 223–95.

Th. Grünewald, Constantinus Maximus Augustus. Herrschaftspropaganda in der zeitgenössischen Überlieferung, Stuttgart 1990.

Ch. Habicht, Zur Geschichte des Kaisers Konstantin, Hermes 86 (1958) 360–78.

N. Hächler, Kontinuität und Wandel des Senatorenstandes im Zeitalter der Soldatenkaiser, Leiden 2019.

K. Haegemans, Imperial Authority and Dissent. The Roman Empire in AD 235–238, Leuven 2016.

Chr. Hamdoune, L’expédition de Maximien en Afrique, Antiquités afri- caines, 46–48 (2010) 185–99.

K. Harper, The Fate of Rome. Climate, Disease, and the End of an Empire, Princeton 2017.

K. Harper, Pandemics and Passages to Late Antiquity: Rethinking the Plague of c. 249–70, JRA 28 (2015) 223–60.

K. Harter-Uibopuu / F. Mitthof (Hgg.), Vergeben und Vergessen. Amnes- tie in der Antike, Wien 2013.

U. Hartmann, Claudius Gothicus und Aurelianus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 297–324.

U. Hartmann, Der Mord an Kaiser Gallienus, in: Johne, Deleto paene im- perio Romano 81–124.

U. Hartmann, Das palmyrenische Teilreich, in: Johne, Die Zeit der Solda- tenkaiser, Bd. 1, 343–78.

U. Hartmann, The Tetrarchy, in: M. Whitby / H. Sidebottom (Hgg.), The Encyclopedia of Ancient Battles 3, Chichester 2017, 1–11.

L. Havet, Aurélius Victor, Rev. Phil. 40,1 (1916) 138–140.

O. Hekster, Emperors and ancestors. Roman rulers and the constraints of tradition, Oxford 2015.

M. Hertz, Miscellen, NJBB 124 (1881) 283–88.

H. Hildesheimer, De libro qui inscribitur de vir. ill. urbis Romae quaestio- nes historicae, Diss. Berlin 1880.

D. Hoffmann, Das spätrömische Bewegungsheer, 2 Bde., Düsseldorf 1969/ 1970.

E. Hohl, Die Historia Augusta und die Caesares des Aurelius Victor, Hi- storia 4 (1955) 220–28.

M. Humphries, The memory of Mursa: Usurpation, civil war, and contest- ed legitimacy under the sons of Constantine, in: Baker-Brian / Tougher, The Sons of Constantine 157–83.

D. Hunt, The successors of Constantine, in: CAH XIII, Cambridge 1998, 1–43.

U. Huttner, Vom Machtantritt des Maximinus Thrax bis Aemilianus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 161–221.

E. Janssens, Carausius, premier souverain national de Grande-Bretagne, Latomus 1,4 (1937) 269–77.

K.-P. Johne (Hg.), Der „Senatskaiser“ Tacitus, in: ders., Die Zeit der Sol- datenkaiser, Bd. 1, 379–93.

K.-P. Johne (Hg.), Die Zeit der Soldatenkaiser. Krise und Transformation des Römischen Reiches im 3. Jahrhundert n. Chr. (235–284), Berlin 2008.

K.-P. Johne u. a. (Hgg.), Deleto paene imperio Romano. Transformations- prozesse des Römischen Reiches im 3. Jahrhundert und ihre Rezeption in der Neuzeit, Stuttgart 2006.

M. J. Johnson, The Roman Imperial Mausoleum in Late Antiquity, Cam- bridge 2009.

A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, 3 Bde., Oxford 1964.

H. Jordan, Zur Topographie von Rom, Hermes 2 (1867) 76–94.

M. Kaser / K. Hackl, Das römische Zivilprozeßrecht (= HdbAW, Abt. 10, Teil 3, Bd. 4), München 21996.

D. Kienast / W. Eck / M. Heil, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, 6. überarb. Aufl., Darmstadt 2017.

B. Kindt, Zu Sextus Aurelius Victor, Hermes 26,2 (1891) 317 f.

E. Klebs, Lautus und Aurelius Victor 10,5, Archive für lat. Lexikographie 7 (1896) 438–40.

C. A. Klotz, Miscellanea Critica, o. O. 1763, 37–40.

D. Knecht, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, AC 45,1 (1976) 290–92.

I. König, Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus, München 1981.

König, Origo Constantini s. unter Origo Const.

C. Körner, Philippus Arabs. Ein Soldatenkaiser in der Tradition des anto- ninisch-severischen Prinzipats, Berlin 2002.

F. Kolb, Chronologie und Ideologie der Tetrarchie, AnTard 3 (1995) 21– 31.

F. Kolb, Diocletian und die erste Tetrarchie. Improvisation oder Experi- ment in der Organisation monarchischer Herrschaft?, Berlin 1987.

F. Kolb, Die Gestalt des spätantiken Kaisertums unter besonderer Berück- sichtigung der Tetrarchie, in: F. Paschoud / J. Szidat (Hgg.), Usurpatio- nen in der Spätantike, Stuttgart 1997, 35–45.

F. Kolb, Herrscherideologie in der Spätantike, Berlin 2001.

F. Kolb, La Tetrarchia. Struttura, fondmeto e ideologia del potere imperia- le, in: Eck / Puliatti, Diocleziano 3–43.

A. J. Kosto, The transformation of hostageship in Late Antiquity, AnTard 21 (2013) 265–82.

P. Kovács, A History of Pannonia during the Principate, Bonn 2014.

P. Kovács, A History of Pannonia in the Late Roman Period, Bonn 2016.

G. Kreucher, Der Kaiser Marcus Aurelius Probus und seine Zeit, Stuttgart 2003.

W. Kuhoff, Diokletian und die Epoche der Tetrarchie. Das römische Reich zwischen Krisenbewältigung und Neuaufbau, Frankfurt 2001.

A. La Penna, I flosculi sallustiani di Aurelio Vittore, ACD 40–41 (2004– 2005) 377–84

R. Laqueur, Probleme der Spätantike: Vorträge auf dem 17. Deutschen Hi- storikertag, Stuttgart 1930

J.-M. Lassère, Africa, quasi Roma (26 av. J.-C.–711 ap. J.-C.), Paris 2015.

N. Lenski, Constantine and the Cities. Imperial Authority and Civic Poli- tics, Philadelphia 2016.

F. Leo, Die griechisch-römische Biographie nach ihrer litterarischen Form, Leipzig 1901

H. Leppin / H. Ziemssen, Maxentius. Der letzte Kaiser in Rom, Mainz 2007.

A. Lippold, Kommentar zur Vita Maximini Duo der Historia Augusta, Bonn 1991.

J. Lipsius, De Amphitheatro et De Amphitheatris quae extra Romam libel- lus, Antwerpen 1598.

A. Luther, Das gallische Sonderreich, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkai- ser, Bd. 1, 325–41.

J. Maehly, Zur Kritik der Caesares des Aurelius Victor, NJPhP 147 (1855) 264–68.

F. K. Maier, Palastrevolution. Der Weg zum hauptstädtischen Kaisertum im Römischen Reich des vierten Jahrhunderts, Paderborn 2019.

J. Mairat, The Coinage of the Gallic Empire, Diss. Oxford 2014.

Mango /Scott s. unter Thphn.

B. Manuwald, Das Gallische Sonderreich in den literarischen Quellen, in: Th. Fischer (Hg.), Die Krise des 3. Jahrhunderts n. Chr. und das Galli- sche Sonderreich, Wiesbaden 2012, 13–27.

P. Maraval, Les fils de Constantin, Paris 2013.

S. Mariotti, II codex Metelli nella tradizione dell'Origo gentis Romanae , SCO 10 (1961) 102–11.

M. Meier, Geschichte der Völkerwanderung. Europa, Asien und Afrika vom 3. bis zum 8. Jahrhundert n. Chr., München 2019.

J. Miller, Bericht über die Literatur zu einigen römischen Schriftstellern des 3. und 4. Jahrhunderts aus den Jahren 1925–1932 (Ammian, Eu- trop, Aurelius Victor, Panegyrici latini), JAW 247 (1935) 52–76.

J. Miller, Art. Chosroes, RE 3,2 (899) 2444 f.

S. Mollea, In Maehly’s Footsteps: iterum better than etiam in Aurelius Victor, Liber de Caesaribus 1.1?, Mnemosyne 71 (2018) 709–13.

A. Momigliano, Per una nuova edizione della ‘Origo gentis Romanae’, in: Ders. (Hg.), Secondo contributo alla storia degli studi classici, Rom 1960, 177–89.

Th. Mommsen, Zu den Caesares des Aurelius Victor, Sitzungsberichte der Königl. Preuß. Akad. der Wissenschaften zu Berlin, 2 (1884), 951–8.

M. Moser, Emperor and Senators in the Reign of Constantius II., Cam- bridge 2018.

K. Mosig-Walburg, Römer und Perser. Vom 3. Jahrhundert bis zum Jahr 363 n.Chr., Gutenberg 2009.

F. L. Müller, Ein unbemerktes Herodot-Zitat, Bildung und Karriere bei S. Aurelius Victor, ACD 34–35 (1998–1999) 407–28.

V. Neri, Aurelio Vittore e la tradizione pagana su Costantino, in: Neri / Gi- rotti, La storiografia tardoantica 13–35.

V. Neri, Costantino nei Caesares di Aurelio Vittore, in: Bonamente / Fus- co, Costantino il Grande, Bd. 2, 701–36.

V. Neri, Medius princeps. Storia e immagine di Costantino nella storiogra- fia latina pagana, Bologna 1992.

V. Neri / B. Girotti (Hgg.), La storiografia tardoantica. Bilanci e prospetti- ve, Mailand 2017.

C. Nipperdey, Opuscula, Berlin 1877.

C. E. V. Nixon, An Historiographical Study of the Caesares of Sextus Au- relius Victor, Diss. Michigan 1971.

C. E. V. Nixon, Aurelius Victor and Julian, CPh 86 (1991) 113–25.

M. Noth, Zur Geschichte des Namens Palästina, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 62 (1939) 125–44.

A. Omissi, Emperors and Usurpers in the Later Roman Empire, Oxford 2018.

Th. Opitz, Quaestiones de Sex. Aurelio Victore, Diss. Leipzig 1872.

Th. Opitz, Quaestionum de Sex. Aurelio Victore, Acta Societatis Philolo- gae Lipsiensis 2 (1874) 197–277.

Th. Opitz, Sallustius und Aurelius Victor, JKPh 127 (1883) 217–22.

Th. Opitz, Zur Kritik der Caesares, NJPhP 117 (1878) 651–56.

A. Pabst, Comitia imperii. Ideelle Grundlagen des römischen Kaisertums, Darmstadt 1997.

R. J. Penella, A Lowly Born Historian of the Late Roman Empire: Some Observations on Aurelius Victor and his De Caesaribus, Thought 55 (1980) 121–31.

M. Petschenig, Zu spätlateinischen Schriftstellern, Philologus 58 (1899) 154.

F. Pichlmayr, De Caesaribus s. unter Aur. Vict.

F. Pichlmayr, Zu den Caesares des Aurelius Victor, München 1891.

F. Pichlmayr, Zu Sextus Aurelius Victor, Hermes 26,4 (1891) 635 f.

I. Popović, Šarkamen. Eine Residenz und Begräbnisstätte aus der Zeit des Maximinus Daia, in: U. Brandl / M. Vasić (Hgg.), Roms Erbe auf dem Balkan, Mainz 2007, 80–95.

P. Porena, Le origini della prefettura del pretorio tradoantica, Rom 2003.

O. Prinz, Beiträge aus der Thesaurus-Arbeit VI, Philologus 95 (1943) 287– 307.

S. Rebenich / H.-U. Wiemer (Hgg.), A Companion to Julian the Apostate, Leiden 2020.

L. Richardson jr., A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, Bal- timore 1992.

K. Rosen, Konstantin der Große. Kaiser zwischen Machtpolitik und Reli- gion, Stuttgart 2013.

A. J. Ross, Ammianus’ Julian. Narrative and Genre in the Res Gestae, Ox- ford 2016.

O. Rossbach, Zu Aurelius Victor, BPhW 38,20 (1918) 475.

E. R. Rudoni, Sei note testuali ad Aurelio Vittore, SCO 56 (2010) 309–14.

J. Schlumberger, Die Epitome de Caesaribus. Untersuchungen zur heidni- schen Geschichtsschreibung des 4. Jahrhunderts, München 1974.

P. L. Schmidt, Art. Das Corpus Aurelianum und S. Aurelius Victor, RE Suppl. 15 (1978) 1583–676.

S. Schmidt-Hofner, Reagieren und Gestalten. Der Regierungsstil des spät- römischen Kaisers am Beispiel der Gesetzgebung Valentinians I., Mün- chen 2008.

B.-J. Schröder, Titel und Text. Zur Entwicklung lateinischer Gedichtüber- schriften. Mit Untersuchungen zu lateinischen Buchtiteln, Inhaltsver- zeichnissen und anderen Gliederungsmitteln, Berlin 1999.

D. R. Shackleton Bailey, Textual Notes on Lesser Latin Historians, HSPh 85 (1981) 155–84.

P. Soverini, Note ad Aurelio Vittore, MCr 19–20 (1984–1985) 235–40.

M. P. Speidel, Maxentius and his Equites Singulares in the Battle at the Milvian Bridge, CA 5 (1986) 253–62.

F. Stabile, Note critiche ed ermeneutiche ad Aurelius Victor, RFIC 47 (1919) 388–93

C. S. Starr, Aurelius Victor: Historian of Empire, AHR 61 (1956) 574–86.

H. Stern, Remarks on the adoratio under Diocletian, JWI 17 (1954) 184–9.

R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968.

R. Syme, Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta, Ox- ford 1971.

J. Szidat, Historischer Kommentar zu Ammianus Marcellinus Buch XX– XXI. Teil III, Stuttgart 1996.

R. J. Tarrant, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, Gnomon 50 (1978) 355– 62.

R. Turcan, Le délit des monétaires rebellés contre Aurélian, Latomus 28 (1969) 948–59.

R. Van Dam, Remembering Constantine at the Milvian Bridge, Cambridge 2011.

F. Walter, Textkritische Beiträge, BBG 48 (1912) 292–94.

F. Walter, Zu Aurelius Victor, BBG 50 (1914) 427 f.

F. Walter, Zu Aurelius Victor BBG 62 (1926) 330 f.

F. Walter, Zu Livius, Tacitus, Aurelius Victor, BPhW 39,44 (1919) 1053– 55.

F. Walter, Zu Lateinischen Schriftstellern, Philologus 83 (1928) 316–30.

F. Walter, Zu Lateinischen Schriftstellern I, WS 48 (1930) 75–82.

A. Watson, Aurelian and the Third Century, London 1999.

U. Weber, Narseh, König der Könige von Ērān und Anērān, Iranica Anti- qua 47 (2012) 153–302.

C. Weyman, Zu Apuleius und Aurelius Victor, BBG 50 (1914) 293 f.

C. R. Whittaker, Herodian s. unter Hdn.

J. Wienand, Der Kaiser als Sieger. Metamorphosen triumphaler Herrschaft unter Constantin I., Berlin 2012.

J. Wienand (Hg.), Contested Monarchy. Integrating the Roman Empire in the Fourth Century AD, New York 2015.

J. Wilkins / R. Nadeau (Hgg.), A Companion to Food in the Ancient World, Malden 2015.

E. Winter / B. Dignas, Rom und das Perserreich, Berlin 2001.

J. Wintjes, Die Römische Armee auf dem Oceanus, Leiden 2020.

E. Wölfflin, Aurelius Victor, RhM 29 (1874) 282–308.

A. J. Woodman / R. H. Martin, The Annals of Tacitus, Book 3, Cambridge 1996.

G. Zecchini, Costantino e la morte di Crispo, in: Neri / Girotti, La storio- grafia tardoantica 127–38.

A. Zestermann, Die Kreuzigung bei den Alten, Annales de l’académie d’archéologie de Belgique 24 (1868) 337–404.

H. Ziemssen, Das Rom des Maxentius. Städtebau und Herrscher zu Beginn des 4. Jahrhunderts, Diss. Hamburg 2011.

Zum Seitenanfang