KFHist: (G 10) Continuatio epitomae Hispanae Skip to main content

Ein Editionsprojekt der Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf und der Nordrhein-Westfälischen Akademie der Wissenschaften und der Künste.

HHUD Düsseldorf

(G 10) Continuatio epitomae Hispanae



S. 387

Einleitung

Die sog. spanische Epitome der Hydatius-Chronik ist in ihrer ursprünglichen Gestalt verloren, vgl. die Bemerkungen in der Einl. zu Hydatius, Kap. IV.2. Da sie (abgesehen von der hier edierten kurzen Fortführung des Hydatius) keine Informationen bietet, die grundsätzlich über die Hydatius-Chronik hinausgehen,1 beschränkt sich das Interesse an ihr vornehmlich auf die Historiographiegeschichte. Die Epitome zeugt dabei von der am Übergang zum Frühmittelalter typischen verkürzenden Aneignung ausführlicherer historiographischer Texte als Modus der Geschichtsrezeption.2 Inhaltlich ist der Text daher nur von geringer Bedeutung,3 umso mehr da er keine klaren Kriterien für seine Auswahl der übernommenen hydatianischen Berichtteile offenbart. 4 Aus diesem Grund beschränkt sich die Wiedergabe hier, wie schon bei Mommsen ( Chron. min. 2:36), auf die kurze, nicht auf Hydatius zurückgehende Fortsetzung der epitomierten Chronik bis in die Zeit Justinians I.5 Für eine vollständige Edition der Epitome vgl. Burgess, Chronicle 159–64.

Der Anschluss der Fortsetzung an den auf Hydatius zurückgehenden Berichtteil erfolgt formal mittels einer durchlaufenden Nummerierung der römischen Kaiser: Während der noch aus Hydatius (chron. 235) stammende S. 388 Eintrag zum Herrschaftsbeginn des Anthemius diesen als 49. Kaiser zählt (bei Hydatius freilich der 46. Kaiser), schließt sich der von Hydatius nicht mehr berücksichtigte Zeno in der Epitome als 50. Herrscher an. Dass in der Folge Zenos dann nur noch oströmische Kaiser Aufnahme in die Sukzessionskette finden, liegt natürlich am Ende des weströmischen Kaisertums 476/80, mit dem die Herrscher in Konstantinopel formal gesehen wieder zu den römischen Kaisern per se geworden waren. Die ephemeren Westkaiser nach Anthemius, die sich im Einzelfall ohnehin durch eine eher zweifelhafte Legitimität auszeichneten, finden hingegen keine Erwähnung mehr.6 Eine formale Abweichung von H zu Hydatius ergibt sich daher nur aus der konkreten Zählung der Kaiser, die in der Epitome um bis zu drei Positionen weiter fortgeschritten ist als in der Chronik (s. o. zu Anthemius).7

Zur Entstehung des Textes lässt sich wenig sagen. Der Autograph der Epitome – und damit mutmaßlich auch ihrer hier edierten Fortführung – muss in den frühen 570er Jahren entstanden sein, nennt der Text doch als letzten Kaiser den bis 565 herrschenden Justinian,8 als letztes Ereignis die Invasion Oberitaliens durch die Langobarden unter Alboin 568. Über Justinians Nachfolger Justin II., der bis 578 als Kaiser amtierte, schweigt der Text hingegen. Der sonst nicht näher zu greifende Epitomator9 war bestrebt, durch die Angabe der Kaiser zwischen dem Ende der Hydatius-Chronik und seiner eigenen Zeit eine historia continua herzustellen. Über den Entstehungsort des Textes lässt sich ebenfalls keine endgültige Klarheit erlangen. Die Überlieferung ausschließlich in spanischen bzw. portugiesischen Manuskripten und die Benutzung der Hydatius-Chronik bieten aber kaum Grund zur Annahme einer Entstehung außerhalb der iberischen Halbinsel. Auch S. 389 die durchgehenden chronologischen Fehler bei der Angabe der Herrschaftsdauern sprechen nicht für eine Entstehung in zentraleren Regionen des ehemaligen Weströmischen (oder gar des Oströmischen) Reiches. Dass die Fortführung der Epitome keine Spanien betreffenden Informationen bewahrt, spricht nicht dagegen, da die Epitome in ihrer Gesamtheit, durch den Anschluss an Hydatius, ihren Schwerpunkt natürlich dennoch auf die Halbinsel legt.10

Erhalten ist die Epitome in späteren Manuskripten zweier Überlieferungsstränge, nämlich in einer als Hm bezeichneten Abschrift des verschollenen mittelalterlichen Alcobaciensis sowie in drei neuzeitlichen Abschriften des ebenfalls verlorenen Osmensis (Hb, Hn, Ht), vgl. nochmals die Einl. zu Hydatius, Kap. IV.1 f. Der maßgebliche Unterschied zwischen beiden Strängen liegt in der nur von Hm gegebenen Erwähnung dreier africanischer Bischöfe zwischen der Kaiserliste und dem Bericht über die Kriege Justinians. Da die erwähnten Alypius von Tagaste, Augustinus von Hippo und Possidius von Calama weder chronologisch noch inhaltlich in den Kontext der Fortführung der Epitome passen, muss ihre Erwähnung als nachträgliche Ergänzung gewertet werden (vgl. Komm. z. St.).11 [J. K.]


1 Kleinere Details, wie die Erwähnung des Beinamens des Johannes von Konstantinopel (Chrysostomos = os aureum) im zu Hyd. chron. 37 korrespondierenden Eintrag, dürften allgemein bekannt gewesen sein und rechtfertigen keine eigene Edition der gesamten Epitome.

2 Andere Beispiele für diesen Rezeptionsmodus stellen bspw. die Gallische Chronik von 511 oder die sog. Fredegar-Chronik dar, die ihre Informationen ebenfalls, zumindest teilweise, aus Hydatius schöpfen. Auch in Hs. B der Gallischen Chronik von 452 (Bamberg, Staatsbibliothek, Patr. 62 [olim E. III 18]) folgen der Chronik (fol. 53v–55v) Listen mit den Herrschaftsjahren byzantinischer Kaiser und fränkischer Könige, die nur durch wenige inhaltliche Einträge Ergänzung finden.

3 Eine gewisse Relevanz hat er freilich für die Überprüfung des in B überlieferten Hydatius- Textes, vgl. Einl. zu Hydatius, Kap. IV.2 mit Burgess, Chronicle 17.

4 Übernahmen, mal stärker und mal weniger stark kürzend, aus Hyd. chron. 37. 37a. 42– 5. 48 f. 55–8. 60. 62 f. 62b. 67–70. 72. 75 f. 78–82. 84–6. 89 f. 92. 99. 108a. 109. 112. 115. 117–9. 121–4. 127. 137. 139 f. 142. 145–8. 150. 152. 156 f. 162. 164 f. 167–9. 173. 177. 182. 184 f. 192a. 193. 211–4. 214a. 235. Die Frequenz der Übernahmen nimmt gegen Ende des Berichts ab, worauf Burgess, Chronicle 17 hinweist.

5 Die Frage, ob diese Fortsetzung auf den Epitomator selbst zurückgeht oder ob sie ihrerseits nachträglich an die bereits vorhandene Epitome angefügt wurde, ist nicht letztgültig zu entscheiden. Angesichts des inhaltlichen Schwerpunkts auf der Rückeroberung westlicher Gebiete durch Justinian dürfte sie jedoch relativ früh angefertigt worden sein, was für die Urheberschaft einer einzigen Hand spricht.

6 Olybrius (472), Glycerius (473/74), Julius Nepos (474–80), Romulus Augustulus (475/ 76). Dass H sie nicht erwähnt, verwundert angesichts ihrer begrenzten faktischen Macht nicht übermäßig.

7 Die Epitome lässt ihre Liste erst mit Theodosius II. beginnen, den sie als 43. Kaiser zählt, während Hydatius diesen an die 41. Stelle setzt. Marcian wird in der Folge zweimal gezählt (dieser Fehler fußt auf Hyd. chron. 147 u. 165). Da die Epitome zusätzlich auch Petronius Maximus in die Kette aufnimmt, was Hydatius unterlässt, ergibt sich schließlich die Differenz von drei Positionen.

8 Der Text setzt ihn als verstorben voraus, was sich an der Angabe seiner Herrschaftsdauer in derselben Form wie bei seinen Vorgängern zeigt.

9 Das in der formalen wie inhaltlichen Gestaltung erkennbare fortgesetzte Interesse von H an der Reichspolitik legt einen Romanen nahe. Genaueres lässt sich nicht sagen. Burgess, Chronicle 17 weist Versuche, den Epitomator mit Apringius von Beja zu identifizieren, zurecht als spekulativ zurück; weitere Belege s. dort.

10 Allerdings zeigt die Epitome kein stärker ausgeprägtes Interesse an Spanien als schon Hydatius. Es ließe sich jedoch überlegen, ob die Berichte über die Rückeroberungen Africas von Vandalen und Italiens von Ostgoten einen Wunsch des Epitomators nach der Rückeroberung Spaniens von Sueven bzw. Westgoten ausdrücken.

11 Neben dieser Interpolation bietet Hm einen weiteren Fehler, steht dort in Z. 4 doch statt regnat Iustinus die unverständliche Angabe locerisus regnavit.

Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat

Hm cod. Matritensis complutensis 134, 13. Jh.
Hn cod. Madrid, Biblioteca Nacional 1376, 16. Jh.
H consensus codicum Hm et Hn
{aaa} vom Editor getilgte Buchstaben
⟨aaa〉 vom Editor hinzugefügte Buchstaben
.... unleserliche Reste von Buchstaben
[ ̣ ̣ ̣] Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben
* vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens
add. addidit vel addiderunt
cf. confer
del. delevit
fort. fortasse
in marg. in margine
litt. litterae
man. manus
om. omisit vel omiserunt
s. l. supra lineam
spat. vac. spatium vacuum
transpos. transposuit vel transposuerunt
ut vid. ut videtur
v., vv. versus, -us

Erklärung der Zeichen in der Übersetzung


Fiunt simul omnes anni Leonis XI.

Romanorum L Zenon, cuius anni non inveniuntur.

Romanorum LI Anastasius regnat annis XXIII.

XXIII Hn : XX tribus Hm

3 XXIII Hn : XX tribus Hm

Romanorum LII regnat Iustinus annis VII.

regnat Iustinus Hn : locerisus regnavit Hm

4 regnat Iustinus Hn : locerisus regnavit Hm

5Romanorum LIII Ius­tinianus regnat annis XXIII.

Ius­tinianus regnat Hn : regnavit Iustinianus Hm

XXIII Hn : XX tribus Hm


5 Ius­tinianus regnat Hn : regnavit Iustinianus Hm5 XXIII Hn : XX tribus Hm

super Vandalos et regem eorum Gelimirum. quem celeriter oppressum

Gelumirum Hn

una cum gente sua vinctum catenis aureis lustiniano imperatori praesen-

­tandum direxit. Narsen eunuchum in Italiam contra Thothilem regem

Narsen Hn | Italia Hm | Thothilem regem Hm : regem Totilam Hn

Italia Hm

Thothilem regem Hm : regem Totilam Hn

10di­rigit cumque Thotila per XII annos manus Romanorum diutissime di­-

cum Hn | Totilam Hn

Totilam Hn

mi­cavit, sed Narseus Thotilam superans omnem Italiam Romano impe-

Italia Hm

­rio subiecit; qui postremo tempore vitae suae ipsam provinciam ltaliam

tempore vitae suae Hm : vitae suae tempore Hn | Albino Hm

Albino Hm

Alboino regi Longobardorum tradidit.


6 ante qui Alipius Tagastensis Augustinus Yppone regio et Possidonius Chala­mensis add. Hm7 Gelumirum Hn9 Narsen Hn9 Italia Hm9 Thothilem regem Hm : regem Totilam Hn10 cum Hn10 Totilam Hn11 Italia Hm12 tempore vitae suae Hm : vitae suae tempore Hn12 Albino Hm

Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat

Hm cod. Matritensis complutensis 134, 13. Jh.
Hn cod. Madrid, Biblioteca Nacional 1376, 16. Jh.
H consensus codicum Hm et Hn
{aaa} vom Editor getilgte Buchstaben
⟨aaa〉 vom Editor hinzugefügte Buchstaben
.... unleserliche Reste von Buchstaben
[ ̣ ̣ ̣] Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben
* vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens
add. addidit vel addiderunt
cf. confer
del. delevit
fort. fortasse
in marg. in margine
litt. litterae
man. manus
om. omisit vel omiserunt
s. l. supra lineam
spat. vac. spatium vacuum
transpos. transposuit vel transposuerunt
ut vid. ut videtur
v., vv. versus, -us

Erklärung der Zeichen in der Übersetzung

Abkürzungen


I. Standardwerke

ACO

Acta conciliorum oecumenicorum

AE

L’Année épigraphique

CCL

Corpus Christianorum, Series Latina

CFHB

Corpus Fontium Historiae Byzantinae

Chron. min.

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora saec. IV. V. VI. VII. 3 Bde. (= MGH AA 9. 11. 13), Berlin 1892–1898.

CIL

Corpus Inscriptionum Latinarum

CML

Corpus Medicorum Latinorum

CPL

Clavis Patrum Latinorum

CSCO

Corpus Scriptorum Christianorum Orientalium

CSEL

Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum

CSHB

Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae

DNP

Der Neue Pauly

GCS

Die Griechischen Christlichen Schriftsteller, Berlin 1897 ff.

H.-Sz.

J. B. Hofmann / A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik (HdbAW 2,2,2), München 1965 (verbesserter ND 1972).

HdbAW

Handbuch der Altertumswissenschaft

K.-St.

R. Kühner / C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache. Zweiter Teil: Satzlehre 1/2, Hannover 21914 (mit Zusätzen und Berichtigungen zur 4. und 5. Aufl. von A. Thierfelder im ND Darmstadt 1997).

KFHist

Kleine und fragmentarische Historiker der Spätantike

LThK

Lexikon für Theologie und Kirche

MGH

Monumenta Germaniae Historica

AA

Auctores antiquissimi

SS

Scriptores (in Folio)

SS rer. Lang.

Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum

SS rer. Merov.

Scriptores rerum Merovingicarum

OLD

Oxford Latin Dictionary

PCBE

Prosopgraphie chrétienne du Bas-Empire

PG

Patrologia Graeca

PL

Patrologia Latina

PLRE

Prosopography of the Later Roman Empire

PTS

Patristische Texte und Studien

RAC

Reallexikon für Antike und Christentum

RE

Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft

RGA

Reallexikon der Germanischen Altertumskunde

SC

Sources Chrétiennes

SQAW

Schriften und Quellen der alten Welt

Stotz

P. Stotz, Handbuch der lateinischen Sprache des Mittelalters, 5 Bde. (HdbAW 2,5), München 1996–2004.

ThLL

Thesaurus linguae Latinae

TRE

Theologische Realenzyklopädie

TRW

Transformation of the Roman World

TTH

Translated Texts for Historians

TUGAL

Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur

II. Quellen

Agnell. lib. pont. Rav. = Agnellus, Liber pontificalis ecclesiae Ravennatis

J. P. Migne (Hg.), Gregorii IV, Sergii II, pontificum Romanorum et al. opera omnia (PL 106), Paris 1851, 459–752.

Ambr. = Ambrosius von Mailand

Abr. = de Abraham

C. Schenkl (Hg.), Ambrosius, Exameron et al. (CSEL 32,1) Wien u. a. 1896, 501–638.

epist. = Epistulae

O. Faller / M. Zelzer (Hgg.), Ambrosius, Epistulae et acta (CSEL 82, 1–4), Wien 1968–1996.

hex. = (h)exa(e)meron

C. Schenkl (Hg.), Ambrosius, Exameron et al. (CSEL 32,1), Wien u. a. 1896, 3–261.

in Luc. = Expositio evangelii secundum Lucam

C. Schenkl (Hg.), Ambrosius, Expositio evangelii secundum Lucan (CSEL 32,4), Wien u. a. 1902.

M. Adriaen (Hg.), S. Ambrosius, Opera, Pars IV (CCL 14), Turnhout 1957, 1–400.

in psalm. 118 = expositio in psalmum 118

M. Petschenig / M. Zelzer (Hgg.), Ambrosius, Expositio psalmi CXVIII (CSEL 62), Wien ²1999.

obit. Theod. = De obitu Theodosii

O. Faller (Hg.), Ambrosius, Explanatio symboli et al. (CSEL 73), Wien 1955, 371–401.

obit. Valent. = De obitu Valentiniani

O. Faller (Hg.), Ambrosius, Explanatio symboli et al. (CSEL 73), Wien 1955, 329–367.

spir. = De spiritu sancto

O. Faller (Hg.), Ambrosius, De spiritu sanctu libri III et al. (CSEL 79), Wien 1964, 1–222.

Amm. = Ammianus Marcellinus, Res gestae

W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Römische Geschichte, 4 Bde. (SQAW 21), Darmstadt 1968–1971.

W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt, 2 Bde., Leipzig 1978.

Ampel. = L. Ampelius, Liber memorialis

E. Assmann (Hg.), Lucii Ampelii Liber Memorialis, Leipzig 1935.

Anon. Vales. = Anonymi Valesiani pars posterior (cap. 7–16)

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 306–328.

Apul. met. = Apuleius, Metamorphosen

M. Zimmermann (Hg.), Apulei Metamorphoseon Libri XI, Oxford 2012.

Arnob. nat. = Arnobius, Adversus nationes

C. Marchesi (Hg.), Arnobius, Adversus nationes libri VII, Turin ²1953.

Athan. syn. = Athanasius Alexandrinus, De Synodis

H.-G. Opitz (Hg.), Athanasius Werke, Bd. 2,1: Die Apologien, Berlin 1935–1941, 231–278.

Aug. = Augustinus von Hippo

c. Gaud. = contra Gaudentium Donatistarum episcopum

M. Petschenig (Hg.), Augustinus, De unico baptismo et al. (CSEL 53), Wien u. a. 1910, 201–274.

c. Iulian. op. imperf. = Opus imperfectum contra Iulianum

M. Zelzer (Hg.), Augustinus, Contra secundam Iuliani responsionem opus imperfectum, 2 Bde. (CSEL 85), Wien 1974–2004.

civ. = De civitate Dei

B. Dombart / A. Kalb (Hgg.), Augustinus, De civitate Dei libri XXII (CCL 47. 48), Turnhout 1955.

conf. = Confessiones

M. Skutella (Hg.), Augustinus, Confessionum libri XIII, Stuttgart 1981.

cons. evang. = De consensu euangelistarum

F. Weihrich (Hg.), Augustinus, De consensu evangelistarum libri quattuor (CSEL 43), Wien u. a. 1904.

epist. = Epistulae

A. Goldbacher (Hg.), Augustinus, Epistulae (CSEL 34. 44. 57. 58), Wien u. a. 1895–1923 (ND 1961–1970).

K. D. Daur (Hg.), Augustinus, Epistulae (CCL 31. 31A. 31B), Turnhout 2004–2009.

gen. ad litt. = De genesi ad litteram

J. Zycha (Hg.), Augustinus, De genesi ad litteram liber imperfectus et al. (CSEL 28,1), Wien u. a. 1894, 3–435.

haer. = De haeresibus ad Quodvultdeum

C. Beukers u. a. (Hgg.), Augustinus, De haeresibus et al. (CCL 46), Turnhout 1969, 286–345.

quaest. hept. = Quaestiones in Heptateuchum

J. Zycha (Hg.), Augustinus, Quaestiones in Heptateuchum et al. (CSEL 28,2), Wien u. a. 1895, 3–506.

serm. = Sermones

J. P. Migne (Hg.), Augustini Hipponensis episcopi opera omnia (PL 38), Paris 1865.

Auson. = D. Magnus Ausonius Burdigalensis

R. P. H. Green (Hg.), The Works of Ausonius, Oxford 1991.

Avell. = Collectio Avellana

O. Günther (Hg.), Epistulae Imperatorum Pontificum aliorum inde ab a. CCCLXVII usque ad a. DLIII datae Avellana quae dicitur Collectio, 2 Bde. (CSEL 35), Wien u. a. 1895–1898.

Bed. = Beda Venerabilis

chron. = Chronica maiora ad a. 725 eiusdem chronica minora ad a. 703

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 3 (MGH AA 14), Berlin 1898 (ND München 1981), 223–333.

hist. = Historia ecclesiastica gentis Anglorum

B. Colgrave / R. A. B Mynors (Hgg.), Bede’s Ecclesiastic History of the English People, Oxford 1969.

Cassian. = Johannes Cassianus

c. Nest. = De incarnatione Domini contra Nestorium

M. Petschenig / G. Kreuz (Hgg.), Iohannes Cassianus, De institutis coenobiorum et de octo principalium vitiorum remediis et. al. (CSEL 17), Wien ²2004, 235–391.

coll. = Collationes

M. Petschenig / G. Kreuz (Hgg.), Iohannes Cassianus, Conlationes, 2 Bde. (CSEL 13), Wien ²2004.

Cassiod. = Cassiodorus

chron. = Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 109–161.

inst. = Institutiones

R. A. B. Mynors (Hg.), Magnus Aurelius Cassiodorus, Institutiones, Oxford ²1961.

Catull. = C. Valerius Catullus

R. A. B. Mynors (Hg.), C. Valerii Catulli carmina, Oxford 1958.

Cels. = A. Cornelius Celsus

F. Marx (Hg.), Auli Cornelii Celsi quae supersunt (CML 1), Leipzig 1915.

Chron. Caesaraug. = Chronicorum Caesaraugustorum reliquiae

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1892 (ND München 1981), 222 f.

Chron. Gall. (452) = Gallische Chronik von 452

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 615–666.

R. W. Burgess (Hg.), The Gallic Chronicle of 452: A New Critical Edition with a Brief Introduction, in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Society and Culture in Late Antique Gaul. Revisiting the Sources, Aldershot 2001, 52–84.

J.-M. Kötter / C. Scardino (Hgg.), Gallische Chroniken (KFHist G 7/8), Paderborn 2016, 44–75.

Chron. Gall. (511) = Gallische Chronik von 511

O. Holder-Egger (Hg.), Über die Weltchronik des sogenannten Severus Sulpitius und südgallische Annalen des fünften Jahrhunderts, Diss. Göttingen 1875, 72–75.

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 615–666.

R. W. Burgess (Hg.), The Gallic Chronicle of 511: A New Critical Edition with a Brief Introduction, in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Society and Culture in Late Antique Gaul. Revisiting the Sources, Aldershot 2001, 85–100.

J.-M. Kötter / C. Scardino (Hgg.), Gallische Chroniken (KFHist G 7/8), Paderborn 2016, 198–211.

Chron. Pasch. = Chronicon Paschale

L. Dindorf (Hg.), Chronicon Paschale (CSHB 11/12), Bonn 1832.

Chron. Sig. = Sigebertus Gemblacensis, Chronographia

L. C. Bethmann (Hg.), Chronica et annales aevi Salici (MGH SS 6), Hannover 1844, 268–374.

Cic. = Marcus Tullius Cicero

Att. = In M. Antonium orationes Philippicae

D. R. Shackleton Bailey (Hg.), M. Tulli Ciceronis Epistulae ad Atticum, 2 Bde., Stuttgart 1987.

div. = De divinatione

R. Giomini (Hg.), M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Fasz. 46, Leipzig 1975, 1–148.

Font. = Pro M. Fonteio orationis quae exstant

F. Schoell (Hg.), M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Fasz. 10, Leipzig 1923, 25–47.

Phil. = In M. Antonium orationes Philippicae

P. Fedeli (Hg.), M. Tulli Ciceronis scripta quae manserunt omnia, Fasz. 28, Leipzig 1986.

Pis. = In L. Calpurnium Pisonem oratio

R. G. M. Nisbet (Hg.), Cicero, In L. Calpurnium Pisonem oratio, Oxford 1961.

Tusc. = Tusculanae disputationes

M. Giusta (Hg.), Tulli Ciceronis Tusculanae disputationes, Turin 1984.

Claud. = Claudius Claudianus, Carmina

J. B. Hall (Hg.), Claudius Claudianus, Carmina, Leipzig 1985.

Claud. Mam. anim. = Claudianus Mamertus, De statu animae

A. Engelbrecht (Hg.), Claudianus Mamertus, De statu animae, Epistula ad Sapaudum (CSEL 11), Wien u. a. 1885, 18–197.

COD = Conciliorum oecumenicorum decreta

G. Alberigo u. a. (Hgg.), Conciliorum Oecumenicorum Decreta, Basel 1962.

Cod. Theod. = Codex Theodosianus

Th. Mommsen / P. M. Meyer (Hgg.), Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, 2 Bde., Berlin 1905.

Coelest. epist. = Coelestin von Rom, Epistulae

J. P. Migne (Hg.), Joannes Cassianus, Opera omnia 2 (PL 50), Paris 1846, 417–558.

Cons. Const. = Consularia Constantinopolitana

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 197–247.

R. W. Burgess (Hg.), The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana, Oxford 1993, 173–245.

M. Becker u. a. (Hgg.), Consularia Constantinopolitana und verwandte Quellen (KFHist G 1–4), Paderborn 2016, 30–57.

Cons. Ital. = Consularia Italica

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 249–339.

Constantius vita Germ. = Constantius von Lyon, Vita Germani

B. Krusch / W. Levison (Hgg.), Passiones vitaeque sanctorum aevi Merovingici 5 (MGH SS rer. Merov. 7), Hannover 1920, 225–283.

Consult. Zacch. = Consultationes Zacchaei christiani et Apollonii philosophi

J.-L. Feiertag / W. Steinmann (Hgg.), Questions d’un paien à un chrétien (Consultationes Zacchaei christiani et Apollonii philosophi), 2 Bde., Paris 1994.

Curt. = Q. Curtius Rufus, Historiae Alexandri Magni

E. Hedicke (Hg.), Q. Curtius Rufus, Historiarum Alexandri Magni Macedonis libri qui supersunt, Leipzig ²1908.

Cypr. epist. = Thascius Caecilius Cyprianus, Epistulae collectae

W. Hartel (Hg.), Cyprianus Opera, 3 Bde. (CSEL 3), Wien 1868–1871. G. F. Diercks (Hg.), Cyprianus, Epistulae, 2 Bde. (CCL 3B–C), Turnhout 1994–1996.

Cyr. epist. 3 ad Nestor. = Kyrill von Alexandria, Epistula tertia ad Nestorium

E. Schwartz u. a. (Hgg.), Acta Conciliorum Oecumenicorum. Concilium Universale Ephesenum (AD 431), Bd. 1,1,1, Berlin 1927 (ND 1959), 33–42.

L. R. Wickham (Hg.), Cyril of Alexandria, Select Letters, Oxford 1983, 12–33.

Epiphan. in evang. = Epiphanios episcopus, Interpretatio evangeliorum

A. Erikson (Hg.), Sancti Epiphanii episcopi Interpretatio Evangeliorum, Lund 1939.

Euagr. = Evagrius Scholasticus, Kirchengeschichte

J. Bidez / L. Parmentier (Hgg.), The Ecclesiastical History of Evagrius, London 1898 (ND Amsterdam 1964).

A. Hübner (Hg.), Evagrius Scholasticus, Historia Ecclesiastica – Kirchengeschichte, griechisch-deutsch, 2 Bde. (FC 57,1/2), Turnhout 2007.

M. Whitby (Hg.), The Ecclesiastical History of Evagrius Scholasticus (TTH 33), Liverpool 2000.

Eus. = Eusebius von Caesarea

hist. eccl. = Kirchengeschichte

E. Schwartz / Th. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke 2,1–3, Historia ecclesiastica (GCS 9,1–3), Leipzig 1903–1909 (ND 1999 [GCS NF 6, 1–3]).

mart. Pal. = De martyribus Palaestinae

E. Schwartz / Th. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke 2,2, Historia ecclesiastica (GCS 9,2), Leipzig 1908 (ND 1999 [GCS NF 6,2]).

Eutr. = Eutropius, Breviarium

B. Bleckmann / J. Groß (Hgg.), Breviarium ab urbe condita (KFHist B 3), Paderborn 2018, 46–191.

Fast. Vind. prior. = Fasti Vindobonenses priores

s. unter Cons. Ital.

Filastr. = Philastrius von Brescia, Diversarum haereseon liber

F. Marx (Hg.), Filastrius episcopus Brixiensis, Diversarum hereseon liber (CSEL 38), Wien u. a. 1898.

Fulg. aet. mund. = Fulgentius, De aetatibus mundi et hominis

R. Helm (Hg.), Fabii Planciadis Fulgentii v. c., opera, Leipzig 1898, 129–179.

Gell. = Aulus Gellius, noctes Atticae

P. K. Marshall (Hg.), A. Gelli noctes Atticae, 2 Bde., Oxford ²1990.

Gennad. vir. ill. = Gennadius von Marseille, De viris illustribus.

E. C. Richardson (Hg.), Gennadius, De viris illustribus (TUGAL 14), Leipzig 1896.

Gesta coll. Carth. = Gesta collationis Carthaginensis habitae inter Catholicos et Donatistas anno 411

S. Lancel (Hg.), Gesta collationis Carthaginensis habitae inter Catholicos et Donatistas anno 411 et al. (CCL 149A), Turnhout 1974, 3– 257.

Gild. exc. Brit. = Gildas Sapiens, De excidio et conquestu Britanniae

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 3 (MGH AA 14), Berlin 1898 (ND München 1981), 25–85.

Gloss. V = Glossaria Latina, Band 5

G. Goetz (Hg.), Placidus Liber Glossarum, Glossaria Reliqua (Corpus Glossariorum Latinorum 5), Leipzig 1894.

Greg. Tur. = Gregor von Tours

Franc. = Historia Francorum

B. Krusch / W. Levison (Hgg.), Gregorius Turonensis, Opera 1: Libri historiarum X (MGH SS rer. Merov. 1,1), Hannover ²1951.

glor. conf. = In gloria confessorum

B. Krusch (Hg.), Gregorius Turonensis, Opera 2: Miracula et opera minora (MGH SS rer. Merov. 1,2), Hannover ²1969.

Hier. = Hieronymus

c. Vigil. = Contra Vigilantium

J.-L. Feiertag (Hg.), S. Hieronymi Presbyteri opera, Adversus Vigilantium (CCL 79C), Turnhout 2005.

chron. = Chronik

R. Helm (Hg.), Eusebius, Werke 7. Die Chronik des Hieronymus (GCS 47), Berlin ²1956.

epist. = Epistulae

I. Hilberg / M. Kamptner (Hgg.), Hieronymus, Epistulae 1–70 (CSEL 54), Wien ²1996.

in Am. = Commentarii in Amos prophetam

J. P. Migne (Hg.), Sancti Hieronymi tomi quintus et sextus (PL 25), Paris 1845, 989–1096.

M. Adriaen (Hg.), S. Hieronymi Presbyteri opera, Commentarii in prophetas minores (CCL 76), Turnhout 1969, 211–348.

in Ier. = Commentarii in Ieremiam prophetam imperfecti

S. Reiter (Hg.), S. Eusebii Hieronymi opera, In Hieremiam prophetam libri VI (CSEL 59), Wien u. a. 1913.

S. Reiter (Hg.), S. Hieronymi Presbyteri opera, In Hieremiam prophetam libri VI (CCL 74), Turnhout 1960.

in Is. = Commentarii in Isaiam prophetam

J. P. Migne (Hg.), Sancti Hieronymi tomus quartus (PL 24), Paris 1845, 17–678.

M. Adriaen (Hg.), S. Hieronymi Presbyteri opera, Commentariorum in Esaiam, 2 Bde. (CCL 73. 73A), Turnhout 1963.

R. Gryson u. a. (Hgg.), Commentaires de Jérôme sur le prophète Isaie, 5 Bde. (Vetus Latina), Freiburg 1993–1999.

in Nah. = Commentarii in Nahum prophetam

M. Adriaen (Hg.), S. Hieronymi Presbyteri opera, Commentarii in prophetas minores (CCL 76A), Turnhout 1969/1970, 525–578.

vir. ill. = De viris inlustribus

A. Ceresa-Gastaldo (Hg.), Gerolamo, Gli uomini illustri (Biblioteca patristica 12), Florenz 1988.

C. Barthold (Hg.), Hieronymus, De viris illustribus. Berühmte Männer, Mülheim a. d. Mosel ²2011.

vita Hilar. = vita Hilarionis

J. P. Migne (Hg.), Sancti Hieronymi tomi secundus et tertius (PL 23), Paris 1845, 29–54.

A. R. Bastiaensen u. a. (Hgg.), Vita dei Santi, Vita di Martino u. a., Mailand 1975, 72–142.

Hil. in psalm. = Hilarius von Poitiers, Tractatuum in psalmos quae exstant

A. Zingerle (Hg.), Tractatus super psalmos (CSEL 59), Wien u. a. 1891.

J. Doignon / R. Demeulenaere (Hgg.), Tractatus super psalmos, 3 Bde. (CCL 61. 61A. 61B), Turnhout 1997–2009.

Hilar. epist. = Hilarus papa, Epistolae

A. Thiel (Hg.) Epistolae Romanorum Pontificum genuinae et quae ad eos scriptae sunt a S. Hilaro usque ad Pelagium II, Braunsberg 1869, 126–174.

Hist. Aug. = Scriptores historiae Augustae

Hadr. = Hadrianus

E. Hohl (Hg.), Scriptores historiae Augustae, Bd. 1, Leipzig 21965, 3–28.

Heliog. = Heliogabal

E. Hohl (Hg.), Scriptores historiae Augustae, Bd. 1, Leipzig 21965, 223–250.

Hor. = Horatius

carm. = Carmina

D. R. Shackleton Bailey (Hg.), Horatius Opera, Stuttgart 1985, 1–134.

epist. = Epistulae

D. R. Shackleton Bailey (Hg.), Horatius Opera, Stuttgart 1985, 251– 309.

Hyd. chron. = Hydatius von Aquae Flaviae, Chronik

L. de San Llorente (Hg.), Idatii Lemicensis episcopi. Continuatio ad chronica sancti Hieronymi nunc primum in lucem edita, Rom 1615.

P. de Sandoval (Hg.), Historias de Idacio obispo, que escrivio poco antes que España se perdiese, etc., Pamplona 1615 (ND 1634), 27–42 (Text der Ausgabe von San Llorente 1615 ohne Praefatio).

J. Sirmond (Hg.), Idatii Episcopi Chronicon et Fasti consulares, Paris 1619, 1–48.

A. Duchesne (Hg.), Historiae Francorum scriptores coetanei, Bd. 1, Paris 1636, 183–195 (von Sirmond selbst überarbeitete Version seiner Ausgabe von 1619).

J. J. Scaliger (Hg.), Thesaurus temporum: Eusebii Pamphili Cæsareæ Palæstinæ Episcopi Chronicorum canonum omnimodæ historiæ libri duo, Amsterdam 21658, 17–29 (Text der Ausgabe Sirmond 1619).

M. de la Bigne (Hg.), Maxima bibliotheca veterum patrum et antiquorum scriptorum ecclesiasticorum, Bd. 7, Lyon 1677, 1231–1238 (Text der Ausgabe Sirmond 1619).

J. Saenz de Aguirre (Hg.), Collectio maxima conciliorum omnium Hispaniae et novi orbis, Bd. 2, Rom 1694 (ND 1753), 170–179 (Text der Ausgabe Sandoval 1615).

J. de la Baune (Hg.), Jacobi Sirmondi opera varia, Bd. 2, Paris 1696, 292–316 (von de la Baune überarbeitete Version von Sirmond 1619).

M. Bouquet (Hg.), Recueil des historiens des Gaules et de la France, Paris 1738 (ND 1869), 612–624 (Text der Ausgabe von Duchesne 1636 mit Anmerkungen aus der Ausgabe von de la Baune 1696).

E. Flórez (Hg.), España sagrada, Bd. 4, Madrid 1756, 345–385 (von Flórez überarbeitete Version von Sirmond 1619).

A. Galland (Hg.), Bibliotheca veterum patrum antiquorumque scriptorum ecclesiasticorum 10, Venedig 1774, 323–330 (Text der Ausgabe von de la Baune 1696).

T. Roncalli (Hg.), Vetustiora Latinorum scriptorum chronica, Bd. 2, Padua 1787, 5–54 (Sirmonds Ausgabe von 1619 mit Anmerkungen aus den Editionen von Duchesne, Scaliger, de la Baune etc.).

J. M. Garzón u. a. (Hgg.), Idatii episcopi chronicon correctionibus scholiis et dissertationibus illustratum, Brüssel 1845.

J. P. Migne (Hg.), Prosperi Aquitani Opera omnia u. a. (PL 51), Paris 1846 (ND Turnhout 1995), 873–890 (Text der Ausgabe von Galland 1774).

V. de la Fuente (Hg.), Historia eclesiástica de España, Madrid 21873, 447–463 (Text der Ausgabe von Flórez 1756).

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 1–36.

A. Tranoy (Hg.), Hydace, Chronique, introd., texte critique, trad., comm. et index, 2 Bde. (SC 218. 219), Paris 1974 (von Tranoy überarbeiteter Text der Ausgabe von Mommsen 1894).

J. Campos (Hg.), Idacio Obispo de Chaves. Su Cronicón. Introducción, texto crítico, version Española y comentario, Salamanca 1984 (Text auf Grundlage von Garzón 1845 u. Mommsen 1884).

P. Nautin (Hg.), L’introduction d’Hydace à sa continuation de la Chronique d’Eusèbe et Jérôme, Revue d’historie des textes 14/15 (1984/1985), 143–153 (Neuausgabe der Praefatio auf der Grundlage von Mommsen 1894).

R. W. Burgess (Hg.), The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana, Oxford 1993, 70–123.

Ioh. Ant. = Johannes von Antiochia, Chronikfragmente

U. Roberto (Hg.), Ioannis Antiocheni fragmenta ex historia chronica (TUGAL 154), Berlin 2005.

S. Mariev (Hg.), Ioannis Antiocheni fragmenta quae supersunt (CFHB 47), Berlin 2008.

Iord. = Jordanes

Get. = Getica

Th. Mommsen (Hg.), Iordanes, Romana et Getica (MGH AA 5,1), Berlin 1882, 53–138.

F. Giunta / A. Grillone (Hgg.), Iordanis de origine actibusque Getarum, Rom 1991.

Rom. = Romana

Th. Mommsen (Hg.), Iordanes, Romana et Getica (MGH AA 5,1), Berlin 1882, 1–52.

Ios. bell. Iud. = Flavius Josephus, De bello Iudaico

O. Michel / O. Bauernfeind (Hgg.), Flavius Josephus, De bello Iudaico – Der jüdische Krieg, gr.-dt., 3 Bde., München 1959–1969 (ND Darmstadt 2013).

Iren. = Irenaeus von Lyon, Adversus haereses

N. Brox (Hg.), Irenäus von Lyon, Adversus Haereses – Gegen die Häresien, 5 Bde. (FC 8), Freiburg 1993–2001.

Isid. = Isidor von Sevilla

chron. = Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 391–481.

hist. = Historia (de regibus) Gothorum, Vandalorum, Suevorum

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 241–303.

vir. ill. = De viris illustribus

J. P. Migne (Hg.), Sancti Isidori Hispalensis Tomi Quintus, Sextus et Septimus (PL 83), Paris 1862, 1084–1106.

Iulian. in Iob = Iulianus Aeclanensis, Commentarius in Iob

L. de Coninck / M. J. D’Hont (Hgg.), Iuliani Aeclanensis Expositio libri Iob et al. (CCL 88), Turnhout 1977, 3–109.

Iust. = Iustinus, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi

O. Seel (Hg.), M. Iuniani Iustini epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi, Stuttgart 1985.

Joh. Mal. = Johannes Malalas, Chronik

J. Thurn (Hg.), Ioannes Malalas, Chronographia (CFHB 35), Berlin 2000.

Lact. mort. pers. = Lactantius, De mortibus persecutorum

S. Brandt / G. Laubmann (Hgg.), Lactantius, De mortibus persecutorum (CSEL 27,2), Wien u. a. 1897.

J. L. Creed (Hg.), Lactantius, De mortibus persecutorum, Oxford 1984.

Laterculus Regum Vandalorum et Alanorum

Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora 3 (MGH AA 13), Berlin 1898 (ND 1997), 456–460.

M. Becker / J.-M. Kötter (Hgg.), Prosper Tiro Chronik – Laterculus Regum Vandalorum et Alanorum (KFHist G 7), Paderborn 2016, 354–361.

Leo M. = Leo I. von Rom

epist. = Epistulae

P. Ballerini / H. Ballerini (Hgg.), Sancti Leonis Magni Romani pontificis opera omnia (PL 54), Paris 1846.

serm. = Sermones

A. Chavasse (Hg.), Leo Magnus, Tractatus septem et nonaginta (CCL 138. 138A), Turnhout 1973.

Lib. = Libanios

ep. = Epistulae

R. Foerster (Hg.), Libanii opera vol. 10/11, Epistulae, 2 Bde., Leipzig 1921/1922.

or. = Orationes

R. Foerster (Hg.), Libanii opera vol. 1–5, Orationes, 5 Bde., Leipzig 1903–1908.

Lib. hist. Franc. = Liber historia Francorum

B. Krusch (Hg.), Fredegarii et aliorum Chronica, Vitae sanctorum (MGH SS rer. Merov. 2), Hannover 1888 (ND 1969), 215–328.

Liv. = Livius, Ab urbe condita

P. G. Walsh (Hg.), Titus Livius, Ab urbe condita, Libri XXXVI–XL, Oxford 1999.

Lucif. reg. = Lucifer Calaritanus, De regibus apostaticis

W. Hartel (Hg.), Luciferi Calaritani Opuscula (CSEL 14), Wien 1886, 35–65.

Lucr. = Lucretius, De rerum natura

C. Bailey (Hg.), Lucreti de rerum natura libri sex. Oxford ²1963.

Macr. sat = Macrobius Ambrosius Theodosius, Saturnalia

J. Willis (Hg.), Ambrosii Theodosii Macrobii “Saturnalia”, Leipzig ²1970.

Mar. Avent. chron. = Marius Aventicensis, Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 232–239.

Marcell. chron. = Marcellinus Comes, Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 37–108.

Mart. = M. Valerius Martialis, Epigrammata

W. M. Lindsay (Hg.), M. Val. Martialis, Epigrammata, Oxford ²1929.

Max. Taur. = Maximus episcopus Taurinensis, Sermones

A. Mutzenbecher (Hg.), Maximi episcopi Taurinensis collectionem sermonum antiquam nonnullis sermonibus extravagantibus adiectis (CCL 23), Turnhout 1962.

Merob. poet. = Flavius Merobaudes, Panegyricus poeticus

F. Vollmer (Hg.), Fl. Merobaudis reliquiae et al. (MGH AA 14,1) Berlin 1905 (ND München 1984), 11–18.

Min. Fel. = M. Minucius Felix, Octavius

B. Kytzler (Hg.), Minucius Felix, Octavius, Stuttgart 1992.

Narrat. imp. Val. et Theod. = Narratio de imperatoribus domus Valentinianae et Theodosianae

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 629–630.

B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum u. a. (KFHist B 5–7), Paderborn 2017, 258–263.

Nemes. cyn. = Nemesianus, Cynegetica

H. J. Williams (Hg.), Eclogues and Cynegetica of Nemesianus. Edited with an Introduction and Commentary (Mnemosyne Supplements 88), Leiden 1986, 97–113.

Not. dign. occ. / or. = Notitia dignitatum (in part. Occidentis / Orientis)

O. Seeck (Hg.), Notitia Dignitatum u. a., Berlin 1876, 1–225.

Novell. Maior. = Novellen des Majorian

Th. Mommsen / P. M. Meyer (Hgg.), Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, Bd. 2, Berlin 1905.

Novell. Valent. = Novellen des Valentinian III.

Th. Mommsen / P. M. Meyer (Hgg.), Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, Bd. 2, Berlin 1905.

Olymp. = Olympiodorus von Theben, Historienfragmente

K. Müller (Hg.), Fragmenta Historicorum Graecorum, Bd. 4, Paris 1851.

R. C. Blockley (Hg.), The Fragmentary Classicizing Historians of the Later Roman Empire, Bd. 2: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, Liverpool 1983.

Origo gent. Lang. = Origo gentis Langobardorum

L. Bethmann u. a. (Hgg.), Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI–IX (MGH SS rer. Lang.), Hannover 1878, 2–6.

Oros. hist. = Orosius, Historiae adversum paganos

C. Zangemeister (Hg.), Paulus Orosius, Historiarum adversum paganos libri vii, liber apologeticus (CSEL 5), Wien u. a. 1882, 1–564.

Ov. = P. Ovidius Naso

epist. = Epistulae (Heroides)

H. Dörrie (Hg.), P. Ovidii Nasonis Epistulae Heroidum, Berlin 1971.

Ib. = Ibis

J. André (Hg.), Ovide, Contre Ibis, Paris 1963.

Paneg. = Collectio panegyricorum latinorum

R. A. B. Mynors (Hg.), XII Panegyrici Latini, Oxford 1964.

Pap. Corp. = Papyri in Corpore Papyrorum Latinarum editae

R. Cavenaille (Hg.), Corpus papyrorum Latinarum (CPL), Wiesbaden 1958.

Paul. Diac. hist. Lang. = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum

L. Bethmann u. a. (Hgg.), Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec. VI–IX (MGH SS rer. Lang.), Hannover 1878, 13–219.

Paul. Nol. epist. = Paulinus von Nola, Briefe

W. Hartel / M. Kamptner (Hgg.), Paulinus Nolanus, Epistulae (CSEL 29), Wien ²1999.

Paulin. Med. vit. Ambr. = Paulinus diaconus Mediolanensis, Vita Ambrosii

M. Pellegrino (Hg.), Paolino di Milano, Vita di S. Ambrogio, Introduzione, testo critico e note, Rom 1961.

Peregr. Aeth. = Peregrinatio Aetheriae oder Itinerarium Egeriae

P. Geyer (Hg.), Itineraria Hierosolymitana saeculi 4–8 (CSEL 39), Wien u. a. 1898, 37–101.

P. Geyer u. a. (Hgg.), Itineraria et alia geographica, Itineraria Hierosolymitana u. a. (CCL 175), Turnhout 1965, 29–103.

Philost. = Philostorgius, Kirchengeschichte

J. Bidez (Hg.), Philostorgius, Kirchengeschichte (GCS 21), Berlin ³1981.

B. Bleckmann / M. Stein (Hgg.), Philostorgios, Kirchengeschichte, 2 Bde. (KFHist E 7), Paderborn 2015.

Phot. bibl. = Photius von Konstantinopel, Bibliotheca

J. P. Migne (Hg.), Photius Constantinopolitanus, Opera omnia 3: Myriobiblon sive Bibliotheca (PG 103), Paris 1860.

R. Henry (Hg.), Photius, Bibliothèque, 9 Bde., Paris 1959–1991.

Plaut. Bacch. = T. Macchius Plautus, Bacchides

W. M. Lindsay (Hg.), T. Macchi Plauti Comoediae, Bd. 1, Oxford 1903 (ND 2006), 36–188.

Plin. nat. = Plinius (vulgo Plinius maior), Naturalis historia

L. v. Jan / K. Mayhoff (Hgg.), C. Plinius Caecilius Secundus, Naturalis historiae libri XXXVII, 6 Bde., Leipzig 1892–1909 (ND Stuttgart 1967–2002).

Possid. vita Aug. = Possidius von Calama, Vita Augustini

M. Pellegrino (Hg.), Possidius, Vita di S. Augustino, Alba 1955.

Praedest. = Praedestinatus, Liber praedestinatus

J. P. Migne (Hg.), Praedestinatus sive Praedestinatorum haeresis et libri S. Augustino temere ascripti refutatio (PL 53), Paris 1865, 583– 672.

Prisc. frg. = Priscus, Historienfragmente

L. Dindorf (Hg.), Historici Graeci Minores, Bd. 1, Leipzig 1870.

R. C. Blockley (Hg.), The Fragmentary Classicizing Historians of the Later Roman Empire, Eunapius et al., Bd. 2, Liverpool 1983, 222–400.

Priscill. tract. = Priscillianus, Tractatus

G. Schepss (Hg.), Priscilliani quae supersunt (CSEL 18), Wien u. a. 1889, 3–106.

Procop. = Procopius von Caesarea

Goth. = De bello Gothico

J. Haury / G. Wirth (Hgg.), Procopius Caesariensis, Opera omnia, Bd. 2, Leipzig ²1963.

Vand. = De bello Vandalico

J. Haury / G. Wirth (Hgg.), Procopius Caesariensis, Opera omnia, Bd. 1, Leipzig ²1962, 305–553.

Prosp. = Prosper Tiro von Aquitanien

chron. = Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 1 (MGH AA 9), Berlin 1892 (ND München 1981), 341–499.

M. Becker / J.-M. Kötter (Hgg.), Prosper Tiro Chronik u. a. (KFHist G 7), Paderborn 2016, 64–141.

epitaph. = Epitaphium Nestorianae et Pelagianae haereseon

J. P. Migne (Hg.), Prosper Aquitanus, Opera omnia (PL 51), Paris 1846 (ND Turnhout 1995), 153 f.

Havn. = Additamenta ad Prosperum Hauniensia

s. unter Cons. Ital.

Prud. cath. = Prudentius, Liber cathemerinon

J. Bergman (Hg.), Aurelius Prudentius Clemens, Carmina (CSEL 61), Wien 1926, 5–76.

Ps.-Zach. hist. eccl. = Pseudo-Zacharias von Mytilene, Kirchengeschichte

E. W. Brooks (Hg.), Historia ecclesiastica Zachariae Rhetori vulgo adscripta (CSCO 83/84), Löwen 1919–1921.

G. Greatrex u. a. (Hgg.), The Chronicle of Pseudo-Zachariah Rhetor, Church and War in Late Antiquity (TTH 55), Liverpool 2011.

Ptol. geogr. = Ptolemaios, Geographia

A. Stückelberger / G. Graßhoff (Hgg.), Klaudios Ptolemaios, Handbuch der Geographie, gr.-dt., 2 Bde., Basel 2006.

Rufin. = Rufinus von Aquileia

hist. = Historia ecclesiastica

E. Schwartz / Th. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke 2,1–3. Historia ecclesiastica (GCS 9), Leipzig 1903–1909 (ND 1999 [GCS NF 6]).

hist. mon. = Historia monachorum

E. Schulz-Flügel (Hg.), Tyrannius Rufinus, Historia monachorum sive de Vita Sanctorum Patrum (PTS 34), Berlin 1990 (ND 2011).

Rutil. Namat. = Rutilius Namatianus, De reditu suo sive Iter Gallicum

E. Doblhofer (Hg.), Rutilius Claudius Namatianus, De reditu suo, sive Iter Gallicum, 2 Bde., Heidelberg 1972–1977.

Salv. gub. = Salvianus von Marseille, De gubernatione Dei

F. Pauly (Hg.), Salvianus presbyter Massiliensis, Opera quae supersunt (CSEL 8), Wien 1883.

G. Lagarrique (Hg.), Salvien de Marseille, De gubernatione Dei (SC 220), Paris 1975.

Schol. Stat. = Scholia in Statium

R. Jahnke (Hg.), Lactantii Placidi qui dicitur Commentarios in Statii Thebaida, Leipzig 1898.

Sen. = L. Annaeus Seneca

dial. = Dialogi

L. D. Reynolds (Hg.), L. Annaei Senecae, Dialogorum libri duodecim, Oxford 1977.

epist. = Epistulae morales ad Lucilium

L. D. Reynolds (Hg.), L. Annaei Senecae, Ad Lucilium epistulae morales, Oxford 1965.

Sidon. = Sidonius Apollinaris

carm. = Carmina

Ch. Luetjohann (Hg.), Apollinaris Sidonius, Epistulae et Carmina (MGH AA 8), Berlin 1887, 173–264.

epist. = Epistulae

Ch. Luetjohann (Hg.), Apollinaris Sidonius, Epistulae et Carmina (MGH AA 8), Berlin 1887, 1–172.

Sil. = Ti. Catius Asconius Silius Italicus, Punica

J. Delz (Hg.), Silius Italicus, Punica, Stuttgart 1987.

Sokr. = Socrates Scholasticus, Kirchengeschichte

G. Ch. Hansen (Hg.), Socrates Scholasticus, Historia ecclesiastica (GCS NF 1), Berlin 1995.

Soz. = Sozomenus, Kirchengeschichte

J. Bidez / G. Ch. Hansen (Hgg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica (GCS NF 4), Berlin ²1995.

G. Ch. Hansen (Hg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica. Kirchengeschichte, gr.-dt., 4 Bde. (FC 73/1–4) Turnhout 2004.

Stat. Silv. = P. Papinius Statius, Silvae

A. Klotz (Hg.), P. Papini Stati Silvae, Leipzig ²1911.

Sulp. Alex. = Sulpicius Alexander, Historia – Fragment

s. unter Greg. Tur. Franc., dort c. 2,9.

Sulp. Sev. = Sulpicius Severus

chron. = Chronik

K. Halm (Hg.), Sulpicii Severi libri qui supersunt (CSEL 1), Wien 1866, 3–105.

dial. = Dialogi

K. Halm (Hg.), Sulpicii Severi libri qui supersunt (CSEL 1), Wien 1866, 152–216.

Tac. Ann. = P. Cornelius Tacitus, Annales ab excessu divi Augusti

H. Heubner (Hg.), P. P. Cornelius Tacitus, Annales, Stuttgart 1988.

Ter. Phorm. = P. Terentius Afer, Phormio

R. Kauer u. a. (Hgg.), P. Terenti Afri Comoediae, Oxford 1958, 171– 226.

Tert. = Q. Septimius Florens Tertullianus Carthaginiensis

adv. Marc. = Adversus Marcionem

E. Kroymann (Hg.), Tertullianus, De patientia u. a. (CSEL 47), Wien u. a. 1906, 290–650.

C. Moreschini (Hg.), Tertulliani adversus Marcionem (Testi e documenti per lo studio dell’antichità 35), Mailand 1971.

adv. Prax. = Adversus Praxean

E. Kroymann (Hg.), Tertullianus, De patientia u. a. (CSEL 47), Wien u. a. 1906, 227–289.

G. Scarpat (Hg.), Q. Septimii Florentis Tertulliani adversus Praxean, Turin ²1985.

Them. or. = Themistius, Orationes

H. Schenkl u. a. (Hgg.), Themistius, Orationes quae supersunt, 3 Bde., Leipzig 1965–1974.

Theod. = Theodoret von Cyrrhus

hist. eccl. = Historia ecclesiastica

L. Parmentier / G. Ch. Hansen (Hgg.), Theodoretus Cyri, Historia ecclesiastica (GCS NF 5), Berlin ³1998.

hist. mon. Syr. = Mönchsgeschichte

P. Canivet / A. Leroy-Molinghen (Hgg.), Théodoret de Cyr, Histoire des moines de Syrie u. a. (SC 234), Paris 1977.

Theodorus = Annales Palidenses auctore Theodoro monacho

G. H. Pertz (Hg.), Annales aevi Salici (MGH SS 16), Hannover 1859, 48–98.

Theophan. = Theophanes Confessor, Chronik

C. de Boor (Hg.), Theophanes, Chronographia, 2 Bde., Leipzig 1883– 1885 (ND Hildesheim 1963).

Tib. = Albius Tibullus, Elegiae

J. P. Postgate (Hg.), Tibulli aliorumque carminum libri tres, Oxford ²1924.

F. W. Lenz / G. C. Galinsky (Hgg.), Albii Tibulli Aliorumque Carminum Libri Tres, Leiden 1971.

Val. Max. = Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia

C. Kempf (Hg.), Valerii Maximi Factorum et dictorum memorabilium libri novem, Leipzig 21888.

J. Briscoe (Hg.), Valeri Maximi facta et dicta memorabilia, 2 Bde., Stuttgart 1998.

Varro rust. = M. Terentius Varro, Res rusticae

H. Keil / G. Goetz (Hgg.), M. Terenti Varronis rerum rusticarum libri tres, Leipzig ²1929.

Vict. Tonn. chron. = Victor von Tunnuna, Chronik

Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora 2 (MGH AA 11), Berlin 1894 (ND München 1981), 178–206.

C. Cardelle de Hartmann (Hg.), Chronicon cum reliquis ex Consularibus Caesaraugustanis – Chronicon (CCL 173A), Turnhout 2002, 3–55.

Vict. Vit. = Victor von Vita, Historia persecutionis

K. Vössing (Hg.), Victor von Vita, Historia Persecutionis Africanae Provinciae Temporum Geiserici et Hunerici Regum Wandalorum. Kirchenkampf und Verfolgung unter den Vandalen in Africa (Texte zur Forschung 96), Darmstadt 2011.

Vita Hil. Arel. = Vita Hilarii Arelatensis

S. Cavallin (Hg.), Vitae SS. Honorati et Hilarii episcopi Arelatensis, Lund 1952, 81–109.

Vulg. = Biblia Sacra Vulgata

R. Weber / R. Gryson u. a. (Hgg.), Biblia sacra iuxta vulgatam versionem, Stuttgart 5 2007.

Zos. = Zosimus, Historia nea

F. Paschoud (Hg.), Zosime, Histoire Nouvelle, 5 Bde., Paris ²1979– 2000.

III. Literatur

F. Anders, Flavius Ricimer. Macht und Ohnmacht des weströmischen Heermeisters in der zweiten Hälfte des 5. Jahrhunderts (Europäische Hochschulschriften 3:1077), Frankfurt am Main u. a. 2010.

H. H. Anton, Art. Burgunden. II. Historisches, RGA 4 (1981), 235–248. J. Arce, Los Vándalos en Hispania (409–429 A. D.), AntTard 10 (2002), 75– 86.

J. Arce, The Enigmatic Fifth-Century, in: H.-W. Goetz u. a. (Hgg.), Regna and Gentes. The Relationship between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World (TRW 13), Leiden u. a. 2003, 135–160.

J. Arce, Bárbaros y romanos en Hispania. 400–507 A. D., Madrid ²2007.

T. D. Barnes, Patricii under Valentinian III, Phoenix 29 (1975) 155–70.

P. S. Barnwell, Emperor, Prefects & Kings. The Roman West, 395–565, London 1992.

F. Beisel, Studien zu den fränkisch-römischen Beziehungen. Von ihren Anfängen bis zum Ausgang des 6. Jahrhunderts, Idstein 1987, zgl. Diss. Trier 1986.

G. A. Bevan, The New Judas. The Case of Nestorius in Ecclesiastical Politics, 428–451 CE (Late Antique History and Religion 13), Löwen 2016.

B. Bischoff, Katalog der festländischen Handschriften des neunten Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen). Teil 1, Aachen u. a. 1998.

J. Blázquez, Die Rolle der Kirche in Hispanien im 4. und 5. Jahrhundert, Klio 63 (1981), 349–360.

B. Bleckmann, Honorius und das Ende der römischen Herrschaft in Westeuropa, HZ 265 (1997), 561–595.

B. Bleckmann, Apokalypse und kosmische Katastrophen: Das Bild der theodosianischen Dynastie beim Kirchenhistoriker Philostorg, in: W. Brandes / F. Schmieder (Hgg.), Endzeiten. Eschatologie in den monotheistischen Weltreligionen (Millennium-Studien 16), Berlin 2008, 13–40.

B. Bleckmann, Art. Constantius III (Kaiser 421) [Nachtrag zum RAC], JbAC 51 (2008), 227–231.

R. Blockley, East Roman Foreign Policy. Formation and Conduct from Diocletian to Anastasius (ARCA 30), Leeds 1992.

S. Bodelón, Idacio. Prodigios y providencialismo en su Crónica, MHA 17 (1996), 117–132.

F. Boll, Art. Finsternisse, RE 6,2 (1909), 2329–2364.

G. Bonner, Art. Pelagius/Pelagianischer Streit, TRE (1996), 176–185.

H. Börm, Westrom. Von Honorius bis Justinian, Stuttgart 2013.

H. Börm, Hydatius von Aquae Flaviae und die Einheit des Römischen Reiches im 5. Jahrhundert, in: B. Bleckmann / T. Stickler (Hgg.), Griechische Profanhistoriker des fünften nachchristlichen Jahrhunderts, Stuttgart 2014, 195–214.

K. Bowes / M. Kulikowski, Introduction, in: Diess. (Hgg.), Hispania in Late Antiquity. Current Perspectives (The Medieval and Early Modern Iberian World 24), Leiden / Boston 2005, 1–26.

W. Brandes, Anastasios ὁ δίκορος: Endzeiterwartung und Kaiserkritik in Byzanz um 500 n. Chr., ByzZ 90 (1997), 24–63.

D. Braund, Georgia in Antiquity. A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC–AD 562, Oxford 1994.

S. de Brestian, Vascones and Visigoths. Creation and Transformation of Identity in Northern Spain in Late Antiquity in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Romans, Barbarians, and the Transformation of the Roman World. Cultural Interaction and the Creation of Identity in Late Antiquity, Farnham 2011, 283–298.

P. Brown, Augustine of Hippo. A Biography, Berkeley u. a. 1969.

P. Brown, The Diffusion of Manichaeism in the Roman Empire, JRS 59 (1969), 92–103.

R. W. Burgess, A New Reading for Hydatius Cronicle 177 and the Defeat of the Huns in Italy, Phoenix 42 (1988), 357–363.

R. W. Burgess, Hydatius. A Late Roman Chronicler in Post-Roman Spain, Diss. Oxford 1988.

R. W. Burgess, The Dark Ages Return to Fifth-Century Britain: The “Restored” Gallic Chronicle Exploded, Britannia 21 (1990), 185–195.

R. W. Burgess, From Gallia Romana to Gallia Gothica. The View from Spain, in: H. Elton / J. F. Drinkwater (Hgg.), Fifth-Century Gaul. A Crisis of Identity?, Cambridge 1992, 19–27.

R. W. Burgess, The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana. Two Contemporary Accounts of the Final Years of the Roman Empire, Oxford 1993.

R. W. Burgess, The Accession of Marcian in the Light of Chalcedonian Apologetic and Monophysite Polemic, ByzZ 86/87 (1993/94), 47–68.

R. W. Burgess, Hydatius and the Final Frontier: The Fall of the Roman Empire and the End of the World, in: R. W. Mathisen / H. Sivan (Hgg.), Shifting Frontiers in Late Antiquity, Aldershot 1996, 321–332.

R. W. Burgess, The Gallic Chronicle of 511. A New Critical Edition with a Brief Introduction, in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Society and Culture in Late Antique Gaul. Revisiting the Sources, Aldershot 2001, 85–100.

R. W. Burgess / M. Kulikowski, Mosaics of Time. The Latin Chronicle Traditions from the First Century BC to the Sixth Century AD. Bd. 1: A Historical Introduction to the Chronicle Genre from its Origins to the High Middle Ages (Studies in the Early Middle Ages 33), Turnhout 2013.

T. Burkard / M. Schauer, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, Darmstadt 5 2012.

A. Busch, Die Frauen der theodosianischen Dynastie. Macht und Repräsentation kaiserlicher Frauen im 5. Jahrhundert (Historia Einzelschriften 237), Stuttgart 2015.

J. Campos, Idacio, obispo de Chaves: su Cronicón. introducción, texto crítico, versión española y comentario, Salamanca 1984.

C. Candelas Colodrón, «Plebs» y aristocracia en el Cronicón de Hidacio. La organización politica hispano-romana en el siglo V, Polis 13 (2001), 129–139.

C. Candelas Colodrón, Hidacio, ¿obispo de Chaves? Iglesia, territorio y poder en el siglo V, Gallaecia 21 (2002), 287–294.

C. Cardelle de Hartmann, Philologische Studien zur Chronik des Hydatius von Chaves (Palingenesia 47), Stuttgart 1994.

C. Cardelle de Hartmann, Ortodoxos y priscilianistas en la época sueva, in: E. Koller / H. Laitenberger (Hgg.), Suevos–Schwaben. Das Königreich der Sueben auf der iberischen Halbinsel (411–585), Tübingen 1998, 81– 104.

C. Cardelle de Hartmann, Historie und Chronographie. Entstehung und Frühzeit lateinischer Chronistik (von Hieronymus bis Beda), Minerva (Valladolid) 14 (2000), 107–127.

H. Castritius, Barbaren im Garten „Eden“: Der Sonderweg der Vandalen in Nordafrika, Historia 59 (2010), 371–80.

H. Chadwick, Priscillian of Avila. The Occult and the Charismatic in the Early Church, Oxford 1976.

D. Claude, Prosopographie des spanischen Suebenreiches, Francia 6 (1978), 647–676.

F. M. Clover, Geiseric the Statesman. A Study of Vandal Foreign Policy, Diss. Chicago 1966.

F. M. Clover, Geiseric and Attila, Historia 22 (1973), 104–117.

R. Collins, Visigothic Spain 409–711, Oxford 2004.

Ch. Courtois, Auteurs et Scribes. Remarques sur la chronologie d’Hydace, Byzantion 21 (1951), 23–54.

Ch. Courtois, Les Vandales et l’Afrique, Paris 1955.

B. Croke, Arbogast and the Death of Valentinian II, Historia 25 (1976), 235–244.

B. Croke, The Origins of the Christian World Chronicle, in: Ders. / A. M. Emmett (Hgg.), History and Historians in Late Antiquity, Frankfurt am Main u. a. 1983, 116–131.

C. Delaplace, La fin de l’Empire romain d’Occident. Rome et les Wisigoths de 382 à 531, Rennes 2015.

A. Demandt, Art. Magister militum, RE Suppl. 12 (1970), 553–790.

P. C. Díaz Martínez, Los distintos “grupos sociales” del noroeste hispano y la invasión de los suevos, SHHA 1 (1983), 75–88.

P. C. Díaz Martínez, La monarquía sueva en el s. V. Aspectos políticos y prosopográficos, SHHA 4–5 (1986–87), 205–226.

P. C. Díaz Martínez, El imperio, los bárbaros y el control sobre la Bética en el siglo V, in: Actas del I coloquio de historia antiqua de Andalucia. Cordoba 1988. Bd. 2, Córdoba 1993, 317–325.

P. C. Díaz Martínez, City and Territory in Hispania in Late Antiquity, in: G. P. Brogiolo u. a. (Hgg.), Towns and their Territories between Late Antiquity and the Early Middle Ages (TRW 9), Leiden u. a. 2000, 3–36.

P. C. Díaz Martínez / L. R. Menéndez-Bueyes, The Cantabrian Basin in the Fourth and Fifth Centuries. From Imperial Province to Periphery, in: K. Bowes / M. Kulikowski (Hgg.), Hispania in Late Antiquity. Current Perspectives (The Medieval and Early Modern Iberian World 24), Leiden / Boston 2005, 265–297.

J. F. Drinkwater, The Usurpers Constantine III (407–411) and Jovinus (411– 413), Britannia 29 (1998), 269–298.

Ch. Dufresne Du Cange u. a., Glossarium ad scriptores mediae et infimae Latinitatis, erw. u. neu hg. v. L. Favre. Bd. 5, Paris 1885.

L. Ennabli, Carthage. Une métropole chrétienne du IVe à la fin du VIIe siècle, Paris 1997.

W. Enßlin, Art. Maldra, RE 14,1 (1928), 858–859.

E. Ewig, Der Martinskult im Frühmittelalter, in: Ders. / H. Atsma (Hgg.), Spätantikes und fränkisches Gallien. Gesammelte Schriften (1952–1973). Bd. 1 (Beihefte Francia 3:1), München 1976, 371–392.

E. Ewig, Franken und Rom (3.–5. Jahrhundert). Versuch einer Übersicht, Rheinische Vierteljahrsblätter 71 (2007) 1–42.

E. Flórez, España sagrada. Bd. 4, Madrid 1756.

A. Fo, Il cosiddetto Epigramma Paulini attribuito a Paolino di Béziers. Testo criticamente riveduto, traduzione e studio introduttivo, Romanobarbarica 16 (1999), 97–167.

D. Fonseca Sorribas, El municipium municipiumromano de Aquae Flaviae y su problemática, Antesteria 1 (2012), 519–528.

W. H. C. Frend, A New Eyewitness of the Barbarian Impact on Spain, in: J. M. Blázquez / A. González Blanco (Hgg.), Cristianismo y aculturación en tiempos del Imperio Romano (Antigüedad y Cristianismo 7), Murcia 1990, 333–342.

G. Funaioli, Der Lokativ und seine Auflösung, ALLG 13 (1904), 301–372.

A. Fürst, Hieronymus. Askese und Wissenschaft in der Spätantike, Freiburg 2003.

Ch. Gabrielli, L’aristocrazia femminile spagnola del IV secolo d. C. Fra rivoluzione e conservazione, HAnt 21 (1997), 431–444.

J. Galazak, A diarquia sueva. Sociedade e poder no regnum dos Quados ocidentais e no Regnum Suevorum (358–585 d. C.), RPA 16 (2013), 323– 350.

H. Gallego Franco, Modelos femeninos en la historiografía hispana tardoantigua. De Orosio a Isidoro de Sevilla, HAnt 28 (2004), 197–222.

H. Gallego Franco, Crónicas de una relación ilícita. Mujeres, acción política e historiografía en Hispania tardoantigua, in: A. Domínguez Arranz / R. M. Marina Sáez (Hgg.), Género y enseñanza de la historia. Silencios y ausencias en la construcción del pasado, Madrid 2015, 315–343

I. Gelarda, Guerre e diplomazia in Iberia nel Chronicon del vescovo Idazio, Hormos 1 (2008–09), 294–306.

J. Gil Fernández, Notas a Hidacio, in: G. Hinojo Andrés / J. C. Fernández Corte (Hgg.), Munus Quaesitum Meritis. FS Carmen Codoñer, Salamanca 2007, 379–386.

A. Gillett, Envoys and Political Communication in the Late Antique West. 411–533, Cambridge 2003.

F. K. Ginzel, Spezieller Kanon der Sonnen- und Mondfinsternisse für das Ländergebiet der klassischen Altertumswissenschaften und den Zeitraum von 900 vor Chr. bis 600 nach Chr., Berlin 1899.

K. M. Girardet, Trier 385. Der Prozeß gegen die Priszillianer, Chiron 4 (1974), 577–608.

F. Giunta, Idazio ed i barbari, Anuario de Estudios Medievales 1 (1964), 491–494.

W. Goffart, Barbarian Tides. The Migration Age and the Later Roman Empire, Philadelphia 2006.

F. Görres, Kirche und Staat im spanischen Suevenreich (409 bis 585 bzw. 589), ZWTh 36 (1893), 542–578.

G. Greatrex, The Background and Aftermath of the Partition of Armenia in AD 387, AHB 14 (2000), 35–48.

G. Hallier, Le monument circulaire du plateau de l’Odéon à Carthage. Précisions sur la conception et la géometrie d’un parti original, AntAfr 31 (1995), 201–230.

G. Halsall, Childeric’s Grave, Clovis’ Succession, and the Origins of the Merovingian Kingdom, in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Society and Culture in Late Antique Gaul. Revisiting the Sources, Aldershot 2001, 116–133.

G. Halsall, Barbarian Migrations and the Roman West, 376–568, Cambridge 2007.

St. Hamann, Vorgeschichte und Geschichte der Sueben in Spanien, München 1971, zgl. Diss. Regensburg.

H. Hattenhauer, Avctoritas Apostolica. St. Martin in Trier AD 385/386, ZRG RA 132 (2015), 399–416.

P. J. Heather, The Emergence of the Visigothic Kingdom, in: J. Drinkwater / H. Elton (Hgg.), Fifth-Century Gaul: A Crisis of Identity?, Cambridge u. a. 1992, 84–94.

U. Heil, Avitus von Vienne und die homöische Kirche der Burgunder (PTS 66), Berlin u. a. 2011.

D. Henning, CIL VI 32005 und die „Rostra Vandalica“, ZPE 110 (1996), 259–264.

D. Henning, Periclitans res publica. Kaisertum und Eliten in der Krise des Weströmischen Reiches 454/5–493 n. Chr. (Historia Einzelschriften 133), Stuttgart 1999, zgl. Diss. Marburg 1997/98.

K. G. Holum, Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late Antiquity (Transformation of the Classical Heritage 3), Berkeley 1982.

E. Hübner, Art. Araceli, RE 2,1 (1895), 366.

M. Humphries, Chronicle and Chronology. Prosper of Aquitaine, his Methods and the Development of Early Medieval Chronography, EME 5 (1996), 155–175.

T. Janson, Latin Prose Prefaces. Studies in Literary Conventions (Acta Universitatis Stockholmiensis 13), Diss. Stockholm 1964.

T. Janßen, Stilicho. Das weströmische Reich vom Tode des Theodosius bis zur Ermordung Stilichos (395–408), Marburg 2004, zgl. Diss. Münster 1999.

J. Jarnut, Die Landnahme der Langobarden in Italien aus historischer Sicht, in: M. Müller-Wille / R. Schneider (Hgg.), Ausgewählte Probleme europäischer Landnahmen des Früh- und Hochmittelalters. Methodische Grundlagendiskussion im Grenzbereich zwischen Archäologie und Geschichte. Bd. 1 (Vorträge und Forschungen 41), Sigmaringen 1993, 173– 194.

A. H. M. Jones, The Later Roman Empire 284–602. A Social, Economic, and Administrative Survey. 3 Bde., Oxford 1964.

G. Kampers, Die Genealogie der Könige der Spaniensueben in prosopographischer Sicht, FMS 14 (1980), 50–58.

Th. E. Kitchen, Apocalyptic Perceptions of the Roman Empire in the Fifth Century A. D., in: V. Wieser u. a. (Hgg.), Abendländische Apokalyptik. Kompendium zur Genealogie der Endzeit, Berlin 2012, 641–660.

T. Klär, Die Vasconen und das Römische Reich. Der Romanisierungsprozess im Norden der Iberischen Halbinsel (Potsdamer Altertumswissenschaftliche Beiträge 59), Stuttgart 2017.

K. M. Klein, Flavius Josephus, Hieronymus und die Eroberung Roms 410, Klio 98 (2016), 653–682.

A. Kleineberg u. a., Europa in der Geographie des Ptolemaios. Die Entschlüsselung des „Atlas der Oikumene“. Zwischen Orkney, Gibraltar und den Dinariden, Darmstadt 2012.

E. Koller, Suevos – Schwaben?, in: Ders. / H. Laitenberger (Hgg.), Suevos – Schwaben. Das Königreich der Sueben auf der Iberischen Halbinsel (411– 585). Interdisziplinäres Kolloquium (Braga 1996), Tübingen 1998, 213– 239.

J.-M. Kötter, Prosper von Aquitanien und Papst Leo der Große. Der Primat des Papstes im Spiegel einer zeitgenössischen Chronik, RQ 111 (2016), 252–271.

J.-M. Kötter, Der Umgang der zeitgenössischen lateinischen Chronistik mit der reichskirchlichen Entwicklung im fünften Jahrhundert, in: V. Drecoll / U. Heil (Hgg.), Anti-Arianismus und mehr. Zum Profil des lateinischen Christentums im beginnenden Frühmittelalter (bevorstehend).

M. Kulikowski, The Career of the Comes Hispaniarum Asterius, Phoenix 54 (2000), 123–141.

M. Kulikowski, The Visigothic Settlement in Aquitania: The Imperial Perspective, in: R. W. Mathisen / D. Shanzer (Hgg.), Society and Culture in Late Antique Gaul. Revisiting the Sources, Aldershot 2001, 26–38.

M. Kulikowski, Marcellinus of Dalmatia and the Dissolution of the Fifth- Century Empire, Byzantion 72 (2002), 177–191.

M. Kulikowski, Late Roman Spain and Its Cities, Baltimore 2004.

M. Kulikowski, Cities and Government in Late Antique Hispania. Recent Advances and Future Research, in: Ders. / K. Bowes (Hgg.), Hispania in Late Antiquity. Current Perspectives (The Medieval and Early Modern Iberian World 24), Leiden / Boston 2005, 31–76.

M. Kulikowski, The Late Roman City in Spain, in: Ch. Witschel / J.-U. Krause (Hgg.), Die Stadt in der Spätantike, Niedergang oder Wandel (Historia Einzelschriften 190), München 2006, 129–152.

H. Laitenberger, Vorwort, in: Ders. / E. Koller (Hgg.), Suevos – Schwaben. Das Königreich der Sueben auf der Iberischen Halbinsel (411–585). Interdisziplinäres Kolloquium (Braga 1996), Tübingen 1998, ix–xix.

B. Lançon, L’Afrique vandale comme objet de chronique (429–534): la tertia pars orbis terrarum chez les chroniqueurs latins des Ve et VIe siècles, in: E. Wolff (Hg.), Littérature, politique et religion en Afrique vandale, Paris 2015, 39–52.

H. Lausberg, Handbuch der Literarischen Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, Stuttgart ³1990.

J. L. M. de Lepper, De Rebus Gestis Bonifatii Comitis Africae et Magistri Militum, Tilburg 1941.

A. Lintott, Imperium Romanum. Politics and Administration, London u. a. 1993.

J. E. López Pereira, Gallaecia, algo más que un nombre geográfico para Hidacio, in: Primera reunión gallega de estudios clásicos (Santiago-Pontevedra, 2–4 Julio 1979). Ponencias y comunicaciones, Santiago de Compostela 1981, 243–251.

J. E. López Pereira, Cultura y literatura latina en el no. peninsular en la latinidad tardía, Minerva 1 (1987), 129–144.

F. Lotter, Antonius von Lérins und der Untergang Ufernorikums. Ein Beitrag zur Frage der Bevölkerungskontinuität im Alpen-Donau-Raum, HZ 212 (1971), 265–315.

W. Lütkenhaus, Constantius III. Studien zu seiner Tätigkeit und Stellung im Westreich 411–421, Bonn 1998, zgl. Diss. 1997.

P. MacGeorge, Late Roman Warlords, Oxford 2002.

O. Maenchen-Helfen, The World of the Huns. Studies in their History and Culture, Berkeley 1973.

G. Maier, Amtsträger und Herrscher in der Romania Gothica. Vergleichende Untersuchungen zu den Institutionen der ostgermanischen Völkerwanderungsreiche (Historia Einzelschriften 181), Stuttgart 2005, zgl. Diss. Freiburg 1998.

T. Mañanes Pérez, Asturica Augusta como epicentro viario en época romana, Larouco 3 (2003), 63–93.

M. Martin, Zur Entstehung des ersten burgundischen Königreichs (413– 436) am Rhein, in: B. Päffgen u. a. (Hgg.), Cum Grano Salis. Beiträge zur europäischen Vor- und Frühgeschichte. FS Volker Bierbrauer, Friedberg 2005, 237–248.

P. Mateos Cruz, La Basílica de Santa Eulalia de Mérida. Arqueología y urbanismo, Madrid 1999.

R. W. Mathisen, Resistance and Reconciliation. Majorian and the Gallic Aristocracy after the Fall of Avitus, Francia 7 (1979), 598–627.

R. W. Mathisen, The Third Regnal Year of Eparchius Avitus, CPh 80 (1985), 326–335.

R. W. Mathisen, Barbarian Bishops and the Churches “in barbaricis gentibus” during Late Antiquity, Speculum 72 (1997), 664–697.

R. W. Mathisen, Sigisvult the Patrician, Maximinus the Arian, and Political Strategems in the Western Roman Empire c. 425–40, EME 8 (1999), 173–196.

R. W. Mathisen, Barbarian “Arian” Clergy, Church Organization, and Church Practices, in: G. M. Berndt / R. Steinacher (Hgg.), Arianism. Roman Heresy and Barbarian Creed, Farnham u. a. 2014, 145–192.

J. Matthews, Western Aristocracies and Imperial Court A. D. 464–425, Oxford 1975.

M. Meier, Der Völkerwanderung ins Auge blicken. Individuelle Handlungsspielräume im 5. Jahrhundert n. Chr. (Karl-Christ-Preis für Alte Geschichte 2), Heidelberg 2016.

H. Menge, Repetitorium der lateinischen Syntax und Stilistik, München 13 1960.

D. M. Metcalf, The Coinage of the First and Second Suevic Kingdoms: From Romanitas to Latinization, in: Museo do Pobo Galego (Hg.), Galicia. Da romanidade á xermanización. Problemas históricos e culturais, Santiago de Compostela 1992, 355–365.

W. Meyer-Lübke, Romanisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1935.

C. Molè, Uno storico del V secolo: il vescovo Idazio. 2 Teile, SicGymn 27/ 28 (1974/75), 279–351 u. 58–139.

C. Molè, Prospettive universali e prospettive locali nella storiografia latina del V secolo, in: La Storiografia ecclesiastica nella tarda antichità: Atti del convegno tenuto in Erice (3–8 XII, 1978), Messina 1980, 195–239.

Th. Mommsen, Das römisch-germanische Herrscherjahr, Neues Archiv 16 (1891), 49–65.

J. R. Moss, The Effects of the Policies of Aetius on the History of Western Europe, Historia 22 (1973), 711–731.

A. A. Mosshammer, The Chronicle of Eusebius and Greek Chronographic Tradition, Lewisburg 1979.

St. Muhlberger, Prosper’s Epitoma Chronicon: Was there an Edition of 443?, CPh 81 (1986), 240–4.

St. Muhlberger, The Fifth-Century Chroniclers. Prosper, Hydatius, and the Gallic Chronicler of 452 (ARCA 27), Leeds 1990.

D. Natal / J. Wood, Playing with Fire. Conflicting Bishops in Late Roman Spain and Gaul, in: K. Cooper / C. Leyser (Hgg.), Making Early Medieval Societies. Conflict and Belonging in the Latin West, 300–1200, Cambridge 2016, 33–57.

P. Nautin, L’introduction d’Hydace à sa continuation de la Chronique d’Eusèbe et de Jérôme, RHT 14/15 (1984/85), 143–153.

K.-L. Noethlichs, Die gesetzgeberischen Maßnahmen der christlichen Kaiser des 4. Jahrhunderts gegen Häretiker, Heiden und Juden, Diss. Köln 1971.

D. Norberg, Syntaktische Forschungen auf dem Gebiet des Spätlateins, Uppsala 1943 (ND Hildesheim u. a. 1990).

J. M. O’Flynn, Generalissimos of the Western Roman Empire, Edmonton 1983.

S. I. Oost, The Revolt of Heraclian, CPh 61 (1966), 236–242.

S. I. Oost, Galla Placidia Augusta. A Biographical Essay, Chicago u. a. 1968.

J. Orlandis / D. Ramos-Lissón, Die Synoden auf der Iberischen Halbinsel bis zum Einbruch des Islam (711), Paderborn 1981.

J. Pampliega, Los germanos en España, Pamplona 1998.

S. Panzram, „Hilferufe“ aus Hispaniens Städten. Zur Ausbildung einer Metropolitanordnung auf der Iberischen Halbinsel (4.–6. Jahrhundert), HZ 301 (2015), 626–661.

M. Pawlak, Theodosius. A Son of Athaulf and Galla Placidia, Eos 92 (2005) 224–243.

M. J. Peréx Agorreta, En torno a la localización de Aracilus (Navarra), HAnt 14 (1990), 135–138.

G. B. Picotti, Il “patricius” nell’ultima età imperiale e nei primi regni barbarici d’Italia, ASI 86 (1928), 3–80.

J. M. Piel, Zur Problematik der Beziehungen zwischen Sueben und Westgoten, in: FS zur Hundertjahrfeier des Deutschen Vereins in Lissabon 1870– 1970, Lissabon 1971, 48–53.

St. Rebenich, Rez. zu: Burgess, The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana; Cardelle de Hartmann, Philologische Studien zur Chronik des Hydatius von Chaves, Gnomon 71 (1999), 437–448.

H. Reimer / V. Chuaqui de Reimer, Priszillian und der Priszillianismus in den Akten spanischer Konzilien des 4. Bis 6. Jahrhunderts, Klio 71 (1989), 508–515.

W. Reinhart, Historia general del reino hispánico de los Suevos, Madrid 1952.

V. Rose, Verzeichnis der lateinischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin. Bd. 1: Die Meermann-Handschriften des Sir Thomas Phillipps (Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin 12), Berlin 1893.

P. le Roux / A. Tranoy, Maurocellus vicarius. ETF(hist) 25 (2012), 385– 391.

L. Rübekeil, Suebica. Völkernamen und Ethnos (Innsbrucker Beiträge zur Sprachwissenschaft 68), Innsbruck 1992.

F. Rühl, Chronologie des Mittelalters und der Neuzeit, Berlin 1897.

Ph. von Rummel, Where have all the Vandals gone? Migration, Ansiedlung und Identität der Vandalen im Spiegel archäologischer Quellen aus Nordafrika, in: G. M. Berndt / R. Steinacher (Hgg.), Das Reich der Vandalen und seine (Vor-) Geschichten (ÖAW Denkschriften philos.-hist. Kl. 366 / Forschungen zur Geschichte des Mittelalters 13), Wien 2008, 151–181.

J. Rüsen, Die Kultur der Zeit. Versuch einer Typologie temporaler Sinnbildungen, in: Ders. (Hg.), Zeit deuten. Perspektiven – Epochen – Paradigmen, Bielefeld 2003, 23–53.

F. J. Sanz Huesma, Hidacio y Censorio. El foedus de 438 entre Roma y los Suevos, Polis 21 (2009), 59–75.

C. Scardino, Das Geschichtsbild der lateinischen Chronisten im 5. und 6. Jh. n. Chr., in: J. Borsch u. a. (Hgg.) Die Weltchronik des Johannes Malalas im Kontext spätantiker Memorialkultur (Malalas-Studien 3), Tübingen 2018, 261–285 (bevorstehend).

K. Schäferdiek, Die Kirche in den Reichen der Westgoten und Suewen bis zur Errichtung der westgotischen katholischen Staatskirche (Arbeiten zur Kirchengeschichte 39), Berlin 1967.

R. Scharf, Sebastianus – ein „Heldenleben“, ByzZ 82 (1989), 140–156.

R. Scharf, Der spanische Kaiser Maximus und die Ansiedlung der Westgoten in Aquitanien, Historia 41 (1992), 374–384.

R. Scharf, Jovinus – Kaiser in Gallien, Francia 20 (1993), 1–13.

L. Schmidt, Geschichte der Wandalen, München ²1942.

L. Schmidt, Die Westgermanen, München 1970 (ND von Ders., Geschichte der deutschen Stämme bis zum Ausgang der Völkerwanderung. Die Westgermanen. 2 Teile, München ²1938/40).

A. Schulten, Art. Narbasi, RE 16,2 (1935), 1700.

A. Schulten, Art. Turiasso RE 7A,2 (1948), 1384–1385.

F. Schulz, Hieronymus, Augustinus und der Osten, in: Ders. / C. Föller (Hgg.), Osten und Westen 400-600 n. Chr. Kommunikation, Kooperation und Konflikt (Roma Æterna 4), Stuttgart 2016, 135–156.

O. Seeck, Art. Aiulfus, RE 1 (1894), 1129–1130.

O. Seeck, Art. Hydatius 2, RE 9,1 (1914), 40–43.

P. Senay, Carthage XI. À la basilique dite «triconque» de l’aedes memoriae. Fouilles 1994–2000 (CEA 36), Quebec 2000.

G. Siebigs, Kaiser Leo I. Das oströmische Reich in den ersten drei Jahren seiner Regierung (457–460 n. Chr.) (Beiträge zur Altertumskunde 276), Berlin 2010.

H. Sivan, Was Theodosius I a Usurper?, Klio 78 (1996), 198–211.

C. Sotinel, La localisation des événements dans les chroniques de l'Antiquité tardive, GeogrAnt 20/21 (2011/12), 153–162.

D. Ch. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A Systematic Survey of Subsistence Crises and Epidemics (Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 9), Aldershot 2004.

D. Ch. Stathakopoulos, “And the Mother did not spare the Baby at her Breast” or Searching for Meaning in Tecnoctonia and Tecnophagy, in: A. Lymberopoulou (Hg.), Images of the Byzantine World. Visions, Messages, and Meanings. Studies Presented to Leslie Brubaker, Farnham u. a. 2011, 35–46.

R. Steinacher, Geschlechterrollen bei Hydatius, in: R. Rollinger / Ch. Ulf (Hgg.), Frauen und Geschlechter. Bilder – Rollen – Realitäten in den Texten antiker Autoren zwischen Antike und Mittelalter, Wien u.a. 2006, 155–165.

R. Steinacher, The Herules, Fragments of a History, in: F. Curta (Hg.), Neglected Barbarians, Turnhout 2010, 321–364.

R. Steinacher, Die Vandalen. Aufstieg und Fall eines Barbarenreichs, Stuttgart 2016.

R. Steinacher, Rom und die Barbaren. Völker im Alpen- und Donauraum (300–600), Stuttgart 2017.

T. Stickler, Aëtius. Gestaltungsspielräume eines Heermeisters im ausgehenden Weströmischen Reich (Vestigia 54), München 2002, zgl. Diss. Würzburg 2000.

G. Strecker, Art. Ebioniten, RAC 4 (1959), 487–500.

K. F. Stroheker, Spanische Senatoren der spätrömischen und westgotischen Zeit, Madrider Mitteilungen 4 (1963), 107–132.

K. F. Stroheker, Spanien im spätrömischen Reich (284–475), AEA 45 (1972), 587–606.

S. Szádecky-Kardoss, Art. Bagaudae, RE Suppl. 11 (1968), 346–354.

O. J. Tallgren, De sermone vulgari Quisquiliae, Helsinki 1919.

M. Taylor, Art. Heruler, RGA 14 (1999), 468–474.

E. A. Thompson, Peasant Revolts in Late Roman Gaul and Spain, P&P 2 (1952), 11–23.

E. A. Thompson, The Visigoths from Fritigern to Euric, Historia 12 (1963), 105–126.

E. A. Thompson, The End of Roman Spain 1–4, NMS 20–23 (1976–79), 3– 28. 3–31. 3–22. 1–22.

E. A. Thompson, Romans and Barbarians. The Decline of the Western Empire, Madison, Wisc. 1982.

E. A. Thompson, The Huns and the End of the Roman Empire in Western Europe, EHR 435 (1995), 4–41.

C. Tiersch, Johannes Chrysostomus in Konstantinopel (398–404). Weltsicht und Wirken eines Bischofs in der Hauptstadt des Oströmischen Reiches (Studien und Texte zu Antike und Christentum 6), Tübingen 2000.

C. Torres Rodríguez, Límites geográficos de Galicia en los siglos IV y V, Cuadernos de Estudios Gallegos 4 (1949), 367–384.

C. Torres Rodríguez, Hidacio, el primer cronista español, Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos 62 (1956), 755–794.

C. Torres Rodríguez, Peregrinaciones de Galicia a Tierra Santa en el siglo V. Hidacio, Compostellanum 1 (1956), 401–448.

C. Torres Rodríguez, Reckiario, rey de los Suevos. Primer ensayo de unidad peninsular, Boletín de la Universidad Compostelana de Santiago 65 (1957), 129–177.

C. Torres Rodríguez, Un rector de la ciudad de Lugo en el siglo V, Cuadernos de Estudios Gallegos, 12 (1957), 158–166.

C. Torres Rodríguez, Nota sobre la Galicia Romana, Cuadernos de Estudios Gallegos 13 (1958), 255–259.

C. Torres Rodríguez, El reino de los Suevos, La Coruña 1977.

A. Tranoy, Hydace. Chronique. 2 Bde. (SC 218/219), Paris 1974.

A. Tranoy, La Galice romaine. Recherches sur le nord-ouest de la péninsule Ibérique dans l’Antiquité, Paris 1981.

P. Ubric Rabaneda, The Church in the Suevic Kingdom (411–585 AD), in: J. D’Emilio (Hg.), Culture and Society in Medieval Galicia. A Cultural Crossroads at the Edge of Europe (The Medieval and Early Modern Iberian World 58), Leiden 2015, 210–245.

V. Väänänen, Introduction au latin vulgaire, Paris 3 1981.

P. Van Nuffelen, Un héritage de paix et de piété. Étude sur les histoires ecclésiastiques de Socrate et de Sozomène (Orientalia Lovaniensia Analecta 142), Löwen 2004.

V. Vandenberg, Fames facta est ut homo hominem comederet: l’Occident médiéval face au cannibalisme de survie (Ve-XIe siècle), RBPh 86 (2008), 217–272.

L. Várady, Zur Klarstellung der zwei Hydatius-Stellen, Helikon 2 (1962), 259–263.

F. Vattioni “Aedes Memoriae” a Cartagine, Augustinianum 36 (1996), 389– 395.

J. Vilella, Mala temporis nostri: la actuación de León Magno y Toribio de Astorga en contra del maniqueísmo-priscilianismo hispano, Helmantica 58 (2007), 7–66.

N. Villaverde Vega, El reino vándalo-africano y la persistencia mercantil del estrecho septegaditano (mitad s. V–primer tercio s. VI), Madrider Mitteilungen 49 (2008), 425–450.

M. Vitiello, Amalasuintha. The Transformation of Queenship in the Post- Roman World, Philadelphia 2017.

J. Vives, Über Ursprung und Verbreitung der spanischen Ära, in: HJ 58 (1938), 97–108.

K. Vössing (Hg.), Victor von Vita. Historia Persecutionis Africanae Provinciae Temporum Geiserici et Hunerici Regum Wandalorum. Kirchenkampf und Verfolgung unter den Vandalen in Africa (Texte zur Forschung 96), lat./dt., Darmstadt 2011.

N. Wagner, Die Personennamen als Sprachdenkmäler der iberischen Sueben, in: E. Koller / H. Laitenberger (Hgg.), Suevos–Schwaben. Das Königreich der Sueben auf der iberischen Halbinsel (411–585), Tübingen 1998, 137–150.

J. M. Wallace-Hadrill, Fredegar and the History of France, in: Ders., The Long Haired Kings and Other Studies in Frankish History, London 1962, 71–94.

St. Weber, Die Chronik des Sulpicius Severus. Charakteristika und Intentionen (Bochumer Altertumswissenschaftliches Colloquium 30), Trier 1997, zgl. Diss. Bochum.

A. Weckwerth, Clavis Conciliorum Occidentalium septem prioribus saeculis celebratorum (CCL Claves – Subsidia 3), Turnhout 2013.

H. White, Die Bedeutung von Narrativität in der Darstellung der Wirklichkeit, in: Ders., Die Bedeutung der Form. Erzählstrukturen in der Geschichtsschreibung, Frankfurt am Main 1990, 11–39.

H.-U. Wiemer, Theoderich der Große. König der Goten – Herrscher der Römer. Eine Biographie, München 2018.

G. Wirth, Geiserich und Byzanz. Zur Deutung eines Priscusfragments, in: Byzantion. FS Andreas Stratos. Bd. 1, Athen 1986, 185–206.

H. Wolfram, Geschichte der Goten. Von den Anfängen bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts. Entwurf einer historischen Ethnographie, München 1979.

H. Wolfram, Das Reich und die Germanen. Zwischen Antike und Mittelalter (Das Reich und die Deutschen 1), Berlin 1990.

I. N. Wood, The End of Roman Britain. Continental Evidence and Parallels, in: D. Dumville / M. Lapidge (Hgg.), Gildas: New Approaches, Woodbridge 1984, 1–25.

I. N. Wood, Chains of Chronicles. The Example of London, British library ms. add. 16974, in: R. Corradini (Hg.), Zwischen Niederschrift und Wiederschrift: Hagiographie und Historiographie im Spannungsfeld von Kompendienüberlieferung und Editionstechnik (Forschungen zur Geschichte des Mittelalters 18), Wien 2010, 67–78.

G. Zecchini, Aezio. L’ultima difesa dell’Occidente Romano (Centro ricerche e documentazione sull’antichità. Monografie 8), Rom 1983.

G. Zecchini, Latin Historiography: Jerome, Orosius and the Western Chronicles, in: G. Marasco (Hg.), Greek and Roman Historiography in Late Antiquity. Fourth to Sixth Century A. D., Leiden u. a. 2003, 317–345.

E. Zöllner, Geschichte der Franken bis zur Mitte des sechsten Jahrhunderts, München 1970.

Zum Seitenanfang