(B 2) Aurelius Victor
- Einleitung
- Text
- Siglen
- Literatur und Quellen
- PDF View
Einleitung
I. Historische Bemerkungen
Die Historiae abbreviatae des Sextus Aurelius Victor bieten eine kurze Geschichte der römischen Kaiserzeit von den Anfängen unter Augustus bis in die Gegenwart des Verfassers unter Constantius II. Der Schwerpunkt liegt dabei auf dem Leben und Wirken der einzelnen Herrscher, weshalb das Werk, das gleichsam eine Serie von Kaiserbiographien darstellt, besser unter dem Namen De Caesaribus bekannt ist. Es zählt aufgrund seines reduzierten Umfangs zu der Gattung der breviarium genannten und im 4. Jahrhundert verbreiteten historischen Überblicksdarstellungen.
1. Zum Verfasser
Über das Leben des im ersten Drittel des 4. Jahrhunderts geborenen Aurelius Victor ist nur wenig bekannt.1 Aus der einzigen autobiographischen Äußerung in den Historiae abbreviatae, die sich im Kapitel über Septimius Severus befindet, geht hervor, dass Victor wie dieser Kaiser aus Nordafrika stammte. „Folgendes erachte ich nämlich als ein Charakteristikum unseres Volkes, welches durch eine Schicksalsfügung wenig ertragreich an Rechtschaffenen ist: Diejenigen, die es dennoch hervorgebracht hat, sind (…).“2 Victors beiläufige Bemerkung über „unser Volk“, womit offenkundig das africanische gemeint ist, erweckt den Eindruck, als habe er sich bereits über seine Herkunft geäußert. Hierfür käme allenfalls die Praefatio in Frage, deren Existenz bloß vermutet werden kann.3 Die besonderen Umstände der Textüberlieferung der Historiae abbreviatae, die ursprünglich ein eigenständiges Werk waren, aber uns nur als integraler Bestandteil einer spätantiken Kompilation aus drei Werken erhalten sind, sprechen für eine solche Hypothese. Denn es erscheint durchaus plausibel, dass bei der S. 2 Zusammenstellung dieses sogenannten Corpus Aurelianum die hierdurch obsolet gewordene Praefatio der Historiae abbreviatae ‚getilgt‘ wurde.4 Immerhin wird Victor im Titulus des Corpus Aurelianum als „Africaner“ bezeichnet (Victor Afer), wobei die Apposition hinter seinem Namen selbst eine Reminiszenz einer verlorenen Praefatio sein kann.5 Als weitere Belege für Victors africanische Herkunft dienen neben der ausführlichen und insgesamt wohlwollenden Beschreibung der Herrschaft des Septimius Severus („es gab niemand Ausgezeichneteres im Staat“) auch das Aufzeichnen von eher unbedeutenden Vorgängen in Nordafrika, die Hervorhebung Karthagos als „Schmuckstück des Erdkreises“ (40,19) sowie die der Stadt Cirta geschenkte Aufmerksamkeit (40,28).6
Über sich selbst berichtet Victor, dass er „von einem ärmlichen Bauernhof und einem ungebildeten Vater“ herstammt, aber sich durch die unablässige Aneignung von Bildung (studia tanta) hochgearbeitet habe (20,5). Der Stolz des Arrivierten auf den sozialen Aufstieg und das Erreichen eines höheren gesellschaftlichen Status (vita honestior) ist unverkennbar. Gleichwohl darf die Aussage nicht zu der Vorstellung verleiten, Victor sei in armen Verhältnissen aufgewachsen, denn der Besuch des Grammatik- und Rhetorikunterrichts setzten entsprechende Geldmittel voraus, zumal eine gute Ausbildung mit hohen Kosten verbunden war. Im Übrigen war es durchaus üblich, die eigenen Vermögensverhältnisse geringer darzustellen als sie waren, sei es als rhetorische Geste der Bescheidenheit, oder um den Aufstieg umso wirkungsvoller erscheinen zu lassen.7
Obgleich die einzelnen Stationen von Victors Bildungsweg und seiner anfänglichen Karriere unbekannt sind, wird aufgrund seines merklichen Interesses an der Stadt Rom gewöhnlich angenommen, dass er eine längere Zeit dort verbracht habe. Die Stadt fungierte schon lange nicht mehr als Kaiserresidenz; dennoch war es weiterhin üblich, dass hoffnungsvolle Provinzialen sich dorthin begaben, um ihre Studien zu vertiefen und S. 3 Erfahrung in der Jurisprudenz zu sammeln. In der Tat schenkt Victor der Topographie und vor allem den öffentlichen Baudenkmälern der Stadt eine hohe Aufmerksamkeit. Zahlreiche seiner Angaben sind allerdings sehr allgemein gehalten und stammen zudem aus seiner Hauptquelle (dazu unten): zum Beispiel, dass Titus ein Amphitheater errichtet (10,5), Caracalla prachtvolle Thermen gestiftet (21,4) oder Aurelian einen Tempel für den Sonnengott und neue Stadtmauern erbaut hat (35,7).8 Daneben gibt es einige wenige Details, die auf persönliche Ortskenntnis hindeuten könnten, aber zwingend ist dies nicht: So berichtet er von einem Platz in Rom, der zum gegenwärtigen Zeitpunkt der Zucht von Weissagehühnern vorbehalten war (5,17), bewertet die Konstantinsthermen im Vergleich zu den früher erbauten Thermen (40,27) und hat unter Umständen die Weihinschrift an der Basilica Constantiniana gesehen (40,26)9. Zudem werden auch Victors spürbare Enttäuschung über das Ausbleiben der Festivitäten zum 1.100 Stadtjubiläum im Jahr 348 (28,2) oder seine Schilderung der blutigen Kämpfe im Jahr 350/51 (42,7) als Belege für einen mutmaßlichen Aufenthalt in Rom geltend gemacht.10
Die ersten sicheren Nachrichten über Victors Karriere sind durch Ammianus Marcellinus überliefert: Als im Frühsommer 361 der Imperator Julian, der sich im Jahr zuvor in Gallien eigenmächtig zum Augustus erhoben hatte, auf dem Marsch gegen den legitimen Augustus Constantius II. einen kurzen Zwischenhalt in der Provinzhauptstadt Sirmium einlegte, kam es bei der Gelegenheit zu einer Begegnung zwischen ihm und Victor.11 Dieser war zu dem Zeitpunkt sehr wahrscheinlich als Beamter in der Provinzverwaltung tätig, denn kurze Zeit später beorderte ihn Julian, der zwischenzeitlich den Pass von Succi gesichert hatte, zu sich nach Naissus und ernannte ihn zum konsularischen Provinzstatthalter (consularis) für Pannonia Secunda. Über die Gründe für die Beförderung Victors, die ihm nicht nur ein höheres Einkommen, sondern auch senatorischen Rang S. 4 eintrug12, lässt sich nur spekulieren.13 Die Übernahme der Statthalterschaft bedeutete jedoch, dass sich Victor in der eskalierenden Rivalität zwischen Julian und Constantius II. von seinem bisherigen Dienstherrn abwandte und auf die Seite des Herausforderers stellte. Außerdem zeichnete Julian Victor mit einer Bronzestatue aus, deren Aufstellungsort bei Ammian jedoch ungenannt bleibt. Hierbei dürfte es sich um eine zusätzliche, von der Statthalterschaft unabhängige Ehrung handeln, die bisweilen mit Victors literarischer Tätigkeit in Verbindung gebracht wird. Da nämlich die Abfassung der Historiae abbreviatae noch nicht lange zurücklag (vgl. 42,20) und Victor von Ammian ausdrücklich in seiner Kapazität als scriptor historicus bezeichnet ist, besteht angesichts derartiger Ehrenstatuen in Rom die Vermutung, dass Julian ihn als vir litteratus für sein Geschichtswerk ausgezeichnet habe.14 Allerdings ist ungewiss, ob der hochgebildete Julian die historisch anspruchslose Überblicksdarstellung eingehend gelesen und für auszeichnungswürdig befunden hat.15 Wie auch immer die offizielle Begründung für die Statue gelautet haben mag, sie zeugt von Julians Wertschätzung Victors.16
Die Statthalterschaft über die Provinz hatte Victor höchstens bis zum Mai 365 inne, denn zu jenem Zeitpunkt ist ein gewisser Fortunatus als consularis der Pannonia Secunda belegt.17 Vielleicht ist er – wie andere hochgestellte Beamte – bereits kurz nach Julians Tod im Juni 363 von Jovian oder Valentinian I. abgesetzt worden. Bis zur Bekleidung der S. 5 Stadtpräfektur Roms rund ein Vierteljahrhundert später fehlt indes jegliches Zeugnis zu Victors Leben.18 Als Dank für seine Ernennung zum Stadtpräfekten stiftete er Theodosius I. in Rom eine Statue, durch deren Weihinschrift sich Victors Amtszeit in die Zeitspanne 388/389 datieren lässt.19 Neben Victors vollständigen Namen bezeugt die Inschrift auch seine Funktion als Richter am Kaisergericht, die sich vielleicht nur auf wenige Wochen im Sommer 389 beschränkte, als Theodosius I. vom 13. Juni bis zum 1. September in Rom weilte und seinen Triumph über den Usurpator Maximus feierte.20 Victor selbst dürfte bereits seit längerem dort ansässig gewesen sein und im Zirkel der heidnischen Senatoren verkehrt haben;21 vermutlich stand er auch mit Ammianus Marcellinus im Kontakt, der in Rom mit der Abfassung seines eigenen Geschichtswerks beschäftigt war.22
Die Übertragung der prestigeträchtigen Stadtpräfektur an einen Anhänger der altrömischen Religion entspricht der Politik des Christen Theodosius I., dem nach seinem Sieg im Bürgerkrieg die faktische Macht über das Westreich zugefallen war und der sich nun bemühte, die westlichen Eliten in sein Herrschaftssystem einzubinden. Dazu gehörte etwa die Beförderung des Virius Nicomachus Flavianus zum Prätorianerpräfekten ebenso wie die großherzige Ernennung des Quintus Aurelius Symmachus zum Konsul, obwohl dieser sich durch eine Lobrede auf den Usurpator S. 6 Maximus kompromittiert hatte.23 Wenn daher Victor in der Weihinschrift für Theodosius I. diesem bescheinigt, die früheren Kaiser an Milde (clementia), Heiligkeit (sanctitudo) und Großzügigkeit (munificentia) übertroffen zu haben, besteht der Verdacht, dass auch Victor selbst sich mit dem Regime des Maximus zu sehr eingelassen hatte, zumal der Usurpator zwischenzeitlich von Theodosius als legitimer Augustus anerkannt gewesen war. Insgesamt dürfte sich die Situation um 389 in Rom nicht wesentlich von der um 312 unterschieden haben, als der Bürgerkriegssieger Konstantin –in Victors Worten –„alle seine Gegner in Gnade aufnahm“ und ihm im Gegenzug dafür „Statuen an den meistfrequentierten Orten aufgestellt wurden“ (vgl. 41,4 und 40,28).24 Für den Aufsteiger aus Africa bildete die Übernahme der Stadtpräfektur Roms sicherlich die kaum erträumte Kulmination seiner Ämterkarriere. Sie ist zugleich auch das letzte bekannte Detail aus dem Leben jenes Mannes, der sich der Geschichte und Tradition dieser altehrwürdigen Stadt so verbunden fühlte.
2. Zum Werk
Wie aus dem überlieferte Titel hervorgeht, erheben die Historiae abbreviatae den Anspruch, zum Genre der Geschichtsschreibung zu gehören. Die ‚Kürzung‘ der Historiae bezieht sich dabei auf die Ausführlichkeit der Erzählung, nicht etwa den zeitlichen Rahmen, der sich laut Untertitel auf die gesamte bis dahin reichende Kaiserzeit erstreckt (31 v. Chr. bis 360 n. Chr.). Erwartungsgemäß ist die Ereignisdarstellung sowohl in chronologisch-struktureller wie inhaltlicher Hinsicht durch die Kaiser geprägt, sodass das Werk nicht zu Unrecht als „Biographiensammlung“ angesehen wird.25 Auch der Kirchenvater Hieronymus vermochte die Hauptwerke des Tacitus (Annales und Historiae) im Wesentlichen als „Kaiserbiographien“ aufzufassen und bringt damit den Truismus auf den Punkt, dass die Geschichtsschreibung der ‚Kaiserzeit‘ sich größtenteils mit der Geschichte S. 7 der Kaiser deckt.26 In der Tat stehen die Historiae abbreviatae den Biographien Suetons viel näher als der breiten und anspruchsvolleren Erzählung des Tacitus. Wesentlicher Grund hierfür liegt in der Benutzung der sogenannten Enmannschen Kaisergeschichte (EKG), jenes von Alexander Enmann auf der Basis der Übereinstimmungen zwischen Victor, Eutrop und anderen Autoren erschlossene Werk über die römischen Kaiser, das Victor als Hauptquelle diente.27 Dieses Werk war vermutlich in der Weise biographisch angelegt, dass „jedes leben ein bestimmt abgerundetes ganzes gebildet hatte“28, wie aus Eutrops Breviarium geschlossen werden darf, von dem man annimmt, dass es die ursprüngliche Form der EKG getreuer bewahrt als die Historiae abbreviatae. Dennoch lassen sich Elemente ausmachen, die als Bestreben Victors zu werten sind, nicht bloß vitae, sondern regelrechte historiae zu verfassen.29 Hierzu gehören die in seine Darstellung der Ereignisse eingestreuten persönlichen Anmerkungen, die über das ganze Werk verteilt, immer wieder einzelne Begebenheiten kommentieren oder von den erzählten Vorkommnissen inspiriert sind. Die Äußerungen changieren dabei zwischen kurzen Sentenzen, topischen Lebensweisheiten und kritischen Bemerkungen über gesellschaftspolitische Missstände der eigenen Zeit. Hierbei dient der Victor geistig verwandte Moralist Sallust als wichtigstes literarische Vorbild, dessen Spuren die gesamten Historiae abbreviatae durchziehen.30 Eine unverkennbare, wenn auch wesentlich geringere Rolle als Sallust spielt Tacitus. Weshalb sich die inhaltlichen Anklänge an dessen Annales jedoch nur in den ersten beiden Abschnitten über Augustus und Tiberius finden, lässt sich nicht mit Bestimmtheit sagen, aber vielleicht war die Lektüre des umfangreichen Werkes für Victors intendierte Zwecke (dazu unten) schlichtweg zu aufwändig.
S. 8Ein weiteres Merkmal, das die Historiae abbreviatae als Geschichtswerk erscheinen lässt, ist die Kontinuität der Darstellung und die Art und Weise, wie die einzelnen aufeinander folgenden Biographien miteinander verknüpft sind. Victors eigenständige Gestaltung der Übergänge zwischen den ohnehin erst neuzeitlich konstituierten ‚Kapiteln‘ erhellt aus dem Vergleich mit der schlichten Kompositionsweise Eutrops.31 Bei diesem wird im kaiserzeitlichen Teil des Breviarium der Anschluss eines Kapitels an das vorherige nahezu schematisch mit Formulierungen wie „ihm folgte Caius Caesar“32 oder „nach ihm kam Claudius“33 gebildet. Auch Victor markiert eine neue Kaiserherrschaft meistens durch den Namen des neuen Kaisers, aber gleichzeitig gelingt es ihm auf viel kreativere und abwechslungsreichere Weise, eine Verbindung von der einen Herrschaft zur nächsten herzustellen. So fallen etwa der Tod des Tiberius und die Herrschaftsübernahme durch Caligula in ein einziges Satzgefüge (3,1) oder umgekehrt wird eine detailreiche Erzählung inklusiver Rückblenden zwischen Caligulas Tod (3,14) und dem Herrschaftsantritt des Claudius (4,1) eingeschoben, so dass es keine klare Trennung gibt. Der Übergang von Vespasian zu Titus (10,1) wird etwa dadurch geschaffen, dass gegen Ende des Vespasiankapitels der Jüdische Krieg von 69/70 n. Chr. als eine von Vespasians Erfolgstaten genannt wird, wobei gleichzeitig auch die Kampfbeteiligung und der damit verbundene Sieg des Titus erwähnt werden (9,10), bevor wenige Zeilen danach das eigentliche Tituskapitel einsetzt und dies wiederum mit einem Rückverweis auf Vespasian (10,1). Zu Nerva, bei dem keinerlei Verbindung zu den Flaviern bestand, wird dadurch eine Brücke geschlagen, dass Gedanken über die geographische Herkunft der römischen Kaiser angestellt werden, um in der Folge Nerva (allerdings irrtümlich) als auswärtigen Kaiser einzuführen (11,12 f.–12,1). Bereits an diesen wenigen Beispielen zeigt sich der eigenständige Gestaltungswille, mit dem Victor durch Komposition und Inhalt die Kapitel bis in die Zeit um 284/285 n. Chr. kunstvoll miteinander verzahnt.34 Ab dem Bürgerkrieg zwischen Carinus und Diocletian und dem anschließenden Mehrherrschaftssystem der Tetrarchie entfällt die herkömmliche Abfolge separater Kaiserherrschaften, S. 9 so dass sich wie von selbst eine organisch verwobene Erzählung ergibt, die am Ende in die Herrschaft des Constantius II. mündet.35
Die Länge der einzelnen Kapitel fällt dabei recht unterschiedlich aus, ohne dass dies immer der realen Regierungsdauer eines Kaisers oder dem Umfang seiner erbrachten Leistungen geschuldet wäre. Während die ‚Biographie‘ des Augustus, der immerhin den Prinzipat begründet und 44 Jahre geherrscht hat, mit 150 Wörtern eher kurz ausfällt, ist der rund vierjährigen Amtszeit Caligulas mehr als die dreifache Länge zugestanden, wobei das Kapitel mit skurrilen Anekdoten über Caligula, Viktors Gedanken über Nachkommenschaft und das spätantike Heer sowie der Vorgeschichte zu Claudius’ Kaisererhebung angefüllt ist. Im Fall des Septimius Severus, dem eines der längsten Kapitel gewidmet ist – hier kommt Victor auch auf sich selbst zu sprechen –, erklärt sich die Ausführlichkeit unter anderem mit Victors Wunsch, dem afrikanischen Landsmann einen respektablen Platz in seinem Werk zukommen zu lassen. Das ebenfalls umfangreiche Kapitel über Gallienus wiederum ist unter anderem durch die Erwähnung der zahlreichen Usurpationen während seiner Herrschaft bedingt. Allerdings führt die Absicht Victors, Gallienus als überaus schlechten Kaiser zu brandmarken, dazu, dass in diesem Kapitel auch einige Gegenkaiser des Gallischen Sonderreichs genannt sind, deren Regierungszeiten bereits in die Phase nach Gallienus’ Tod fallen.36 Überhaupt ist die Aufmerksamkeit beachtlich, die Victor wiederholt den Gegenkaisern und Usurpatoren schenkt, ganz gleich, ob es sich dabei um erfolgreiche Machthaber handelt, die wie Postumus und Carausius während Jahren über ein eigenes Teilreich herrschten, ob um kurzzeitige Usurpatoren, die von ihren Heeren zum Augustus ausgerufen und schon bald wieder beseitigt wurden, oder ob um völlig bedeutungslose Rebellen wie Calocaerus und Patricius, deren lokal begrenzte Aufstandsversuche rasch beendet wurden. Entsprechend ausführlich werden zudem die mit den Usurpationen verbundenen Bürgerkriegskonflikte behandelt, besonders ab der Zeit der Reichskrise im 3. Jahrhundert, als die Kaiser vermehrt „zum Kampf gegeneinander rüsteten“ (24,9), aber auch während der Phase der Tetrarchie und nochmals verstärkt nach Diocletians und Maximians Abdankung, auf die „innenpolitische Rückschläge“ (39,48) folgten. Hieraus dürfte sich übrigens der Titel S. 10 „Geschichte der Bürgerkriege“ erklären, der bei Johannes Lydus für Victors Werk gebraucht wird.37
Neben dem Namen des Kaisers finden sich zu Beginn der Kapitel wiederholt Angaben zur jeweiligen ‚Herkunft‘. Hierbei kann es sich um die geographische, ethnische, soziale (oder bei Söhnen die verwandtschaftliche) Herkunft oder eine Kombination daraus handeln. Diese Angaben, die auch häufig bei Eutrop an dieser Stelle vorkommen, hat Victor der EKG entnommen, wo sie fester Bestandteil der „eingangsstücke zur geschichte der einzelnen kaiser“ waren.38 Jedoch weicht Victor gelegentlich von der Anordnung seiner Quelle ab, um das vorgegebene Schema der Viten zu durchbrechen, und verlegt die besagten Details – wenn er nicht ganz auf sie verzichtet – an andere Stellen. So findet sich z. B. die bei Eutrop am Anfang stehende Herkunftsangabe des Septimius Severus bei Victor erst innerhalb des langen Kapitels und zudem auf zwei unterschiedliche Stellen verteilt wieder39 oder wird der Heimatort des Carus – bei Eutrop wiederum zu Beginn genannt – hinter die Nachricht vom Tod seines Sohnes Carinus transponiert, um so im Abschnitt über Diocletian das „Ende des Carus und seiner Söhne“ zu markieren.40
Ähnliches gilt für die jeweilige Regierungsdauer, die in der EKG zum „beschluss der biographien“ gehörte und deshalb auch bei Eutrop regelmäßig gegen Ende angegeben wird.41 Hierbei manifestiert sich erneut sein ausgeprägter Gestaltungswille. Wie frei Victor mitunter mit der Angabe der Regierungsdauer verfährt, ersieht man etwa bei Vespasian, dessen Regierungszeit – zusammen mit der des Titus – erst am Ende des Tituskapitels genannt ist (10,5), oder bei der kumulierten Dauer für Carus und seine Söhne (39,12). Im Fall des Caligula wird die Dauer nicht als Ganzes genannt, sondern ergibt sich aus den ersten zehn Monaten, die er gut geherrscht hat, und den anschließenden drei Jahren seiner Tyrannei (3,8 f.).
S. 11Die Herrschaft eines Kaisers wird in der Regel nach den herkömmlichen Kategorien domi militiaeque42 betrachtet, also einerseits im Hinblick auf die zum Wohle der Untertanen im Reich erbrachten Leistungen, zu denen etwa die Errichtung öffentlicher Bauten zählt, und andererseits im Hinblick auf die Erfolge als Feldherr im Krieg gegen auswärtige Völker und bei der Erweiterung des Reichsgebietes, wobei Victor selbstverständlich eine imperiale Außenpolitik befürwortet (vgl. 24,9) und gelegentlich die hinzuerworbenen Provinzen benennt.43 Selbst militärische Tatenlosigkeit beklagt er mehr als eine desaströse Niederlage, wie sie Decius im Gotenkrieg (29,4 f.) und Valerian auf dem Perserfeldzug (32,5) wiederfuhr, die er beide für ihr klägliches Versagen aber nicht verdammt.44 Die Einhaltung und Ausarbeitung dieses Schemas ist zwar von den historischen Begebenheiten mitbestimmt, jedoch wird Ausgewogenheit, ganz abgesehen von Vollständigkeit – vielleicht auch aus Gründen der variatio – nirgends angestrebt.45
Neben diesen konventionellen Rubriken schenkt Victor dem Aspekt der Bildung und den doctae artes (20,2), denen er seinen eigenen Aufstieg und Karriere im Verwaltungsdienst verdankt, gesonderte Beachtung. Dieser Themenkomplex durchzieht das ganze Werk von Augustus an, der sich als „eifriger Förderer der Gelehrten“ betätigte und selber „vom Studium der Rhetorik“ gefesselt war (1,5), über Hadrian, der in Rom „sogar eine Lehrstätte für die freien Künste“ errichtete (14,3) und Septimius Severus, der eine Autobiographie „mit ebenso viel Schmuck wie Wahrhaftigkeit“ verfasste (20,22), bis hin zu Constantius II., dessen „literarische Bildung“ und „Stil beim Ausschmücken seiner Reden“ er lobend hervorhebt (42,23). S. 12 Aber auch hierbei wird keine Vollständigkeit angestrebt, wie die Biographie des Claudius illustriert, in welcher seine Tätigkeit als Antiquar und Historiker nicht einmal angedeutet wird.46
Fraglos erwartet Victor vom römischen Kaiser, dass er über eine gründliche Bildung verfügt, aber ebenso auch von einem jeden anständigen Mann (bonus vir). In einem Rückblick am Ende des Vitelliuskapitels, der zugleich als Übergang zum Vespasiankapitel dient, äußert er sich zur Rolle der Bildung so: „Alle diese Kaiser, die ich in knappen Zügen behandelt habe, besonders aber die aus der Familie der Caesares waren so sehr mit Bildung (litterae) ausgestattet und in Beredsamkeit (eloquentia) geübt, dass, wären sie mit Ausnahme von Augustus nicht in allen Lastern maßlos gewesen, ihre bedeutenden (sc. akademischen) Fertigkeiten mäßig große Schandtaten gewiss überdeckt hätten. Obgleich hinreichend feststeht, dass wichtiger als diese angeeignete Bildung der Charakter (mores) ist, ist dennoch für einen jeden guten Mann, besonders aber für den Lenker des Staates, wenn möglich, beides gleichermaßen vonnöten.“ (8,7 f.) Victor dürfte sich in seiner Ansicht durch einen jüngst ergangenen Kaisererlass bestätigt gefühlt haben – wenn nicht sogar davon inspiriert worden sein –, in welchem nicht nur die litteratura zur „größten alle Tugenden“ deklariert, sondern auch festgelegt wird, dass niemand im Verwaltungsdienst einen „ersten Rang“ bekleiden solle, außer er glänze „erwiesenermaßen im Gebrauch und in der Ausübung der studia liberalia und sei im Schreiben so bewandert, dass er Sätze hervorbringen kann, ohne gegen die Regeln zu verstoßen.“47
Bemerkenswert ist in jedem Fall, dass die Forderung nach Bildung bei Victor direkt an zweiter Stelle nach einem guten Charakter steht und Bildung somit noch vor militärischer virtus rangiert. Victors Erwartung haben die Kaiser bis einschließlich Severus Alexander denn auch erfüllt, stammten sie doch nahezu alle aus senatorischen und entsprechend gebildeten Kreisen. Keinem von ihnen wirft Victor daher mangelnde Bildung vor; im S. 13 Gegenteil hebt er Einzelne für ihre Gelehrsamkeit sogar noch heraus.48 Defizite konstatiert er zum ersten Mal bei dem Soldatenkaiser Maximinus Thrax, der „nahezu ohne Bildung“ war (25,1). Entsprechend setzt Victor die sich entfaltende Krise des 3. Jahrhunderts in Korrelation dazu, dass nunmehr „die Staatsgeschäfte sogar den hinsichtlich ihrer Geburt und Bildung Niedrigsten“ überlassen wurden (24,11). Für Victor ist es völlig inakzeptabel, dass gemeine Männer aus dem Soldatenstand die Kaiserwürde bekleiden. Allerdings sieht er für diese folgenschwere Entwicklung auch eine Mitverantwortung bei den Senatoren, die „das sogar billigten, da sie es für gefährlich hielten, sich waffenlos dem Bewaffneten zu widersetzen.“49 Inbegriff der heillosen Zustände in der verhängnisvollen Zeit des Gallienus ist die Usurpation eines gewissen Marius, der als Eisenschmied nicht einmal militärisch sonderlich fähig war (33,9). Es illustriert für Victor aber, wie „alles bis zum Letzten heruntergekommen war, dass derartige Leute die Oberbefehlsgewalt und Auszeichnung sämtlicher Tugenden zum Gespött machten.“50 Vor diesem Hintergrund erzürnt es Victor umso mehr, dass Gallienus dem Senatorenstand untersagte, eine Militärkarriere einzuschlagen (33,34), wären doch gerade Vertreter dieses Standes die nötigen Befehlshaber gewesen und hätten durch ihre Anwesenheit im Lager verhindert, dass ein beliebiger Militär sich leichtfertig zum Imperator ausrufen ließ (37,6) – jedenfalls in der Vorstellung Victors, der die komplexen Zusammenhänge der Reichskrise des 3. Jahrhunderts zu verkennen scheint und sogar ein regelrechtes Edikt des Gallienus postuliert (37,4), das es wohl nie gegeben hat. Victor glaubt zudem, dass es eine kurze Gelegenheit unter Kaiser Tacitus gegeben habe, den Erlass des Gallienus rückgängig zu machen, aber dass diese von den Senatoren nicht ergriffen wurde, und sie so „den Soldaten und beinahe den Barbaren den Weg bahnten, über sie selbst und ihre Nachkommen zu herrschen.“51 Von den Tetrarchen heißt es dementsprechend wenig später ausdrücklich, dass sie alle aus Illyricum stammten, das als unzivilisiert und hinterwäldlerisch galt, und sie „nur wenig Bildung“ besaßen. Dennoch hält es ihnen Victor erstaunlicherweise S. 14 zugute, dass sie „mit den Mühsalen des Landlebens und des Militärdienstes bestens vertraut“ waren, und erachtet die Tetrarchen als geradezu „ideal für den Staat“.52 Auch wenn sich die Gesamtlage im Reich unter Diocletian tatsächlich wieder zum Besseren wendete, spielt bei der positiven Bewertung der Tetrarchen vielleicht die Tatsache mit hinein, dass sich unter ihnen Constantius I. befand, der immerhin der Großvater der regierenden Kaiser Constantius II. und Julian war. Denn seine Abneigung gegen ungebildete Usurpatoren, zumal aus den Donauprovinzen, hat Victor keineswegs abgelegt, wie die Charakterisierung des Domitius Alexander (39,17) oder des Vetranio (41,26) bezeugt.53 Aber Constantius I., der kein Usurpator, jedoch der Gründer der herrschenden Dynastie war, wird deshalb nicht völlig glorifiziert. An ihm sowie Galerius, die aufgrund ihrer „natürlichen Talente“ bewundernswert gewesen seien, erläutert Victor seine Vorstellung eines vollkommenen Kaisers. Die beiden bewiesen nämlich, wie sehr „Gelehrsamkeit, Kultiviertheit und Anstand gerade für Herrscher unabdingbar seien, da ohne sie die natürlichen Talente sozusagen ungekämmt oder sogar struppig sind und damit geringgeschätzt werden.“54 Dieses Manko des Großvaters konnte in der Zwischenzeit Constantius II. aber beheben, bescheinigt ihm Victor nicht nur „eine geschmackvolle literarische Bildung und einen sanften und angenehmen Stil beim Ausschmücken seiner Reden“ (42,23), sondern habe Constantius sogar den Usurpator Vetranio allein „durch die Kraft seiner Redegabe“ der Herrschaft zu entkleiden vermocht (42,1).
Über eine ebenso gediegene, eher noch höhere Bildung verfügte auch Julian, der in diesem Zusammenhang aber unberücksichtigt bleibt. Demnach verfasste Victor die Historiae abbreviatae offensichtlich allein mit dem Augustus Constantius II. vor Augen, in dessen Herrschaftsbereich er sich damals aufhielt. Dafür, dass es sich bei dem Werk um einen kaiserlichen Auftrag handelt, wie es bei Eutrop und Rufius Festus nachweislich S. 15 der Fall ist, gibt es keinen Hinweis.55 Zu denken gibt aber der Umstand, dass Victor seine Darstellung bis in die unmittelbar eigene Gegenwart herabführt.56 Denn mit dem Einbeziehen des regierenden Kaisers in die Darstellung verstößt er gegen das ungeschriebene Gesetz der Geschichtsschreibung, demzufolge die Gegenwart des Verfassers auszusparen sei, um den Vorwurf der tendenziösen Voreingenommenheit zu vermeiden.57 Wenn also selbst Eutrop sich in seinem Breviarium (10,18,3) an diesen Grundsatz hält, stellt sich die Frage, wie ernsthaft Victors Ansinnen ist, regelrechte Geschichtsschreibung zu betreiben, und welches Ziel er eigentlich mit seinem Werk verfolgt.
Nach vorherrschender Ansicht fanden historische Breviarien im Schulbetrieb oder bei der Unterweisung einer unzureichend gebildeten Beamtenschaft Verwendung.58 Ob jedoch Victors Historiae abbreviatae zu diesem Zweck verfasst wurden, scheint eher fraglich, bedenkt man, dass er beim Leser ein gewisses historisches Wissen bereits voraussetzt. Dazu zählt die Vertrautheit mit den legendären Königen Romulus, Numa, Tarquinius Priscus und Tarquinius Superbus als auch republikanischen Gestalten wie L. Iunius Brutus, den Decii Mures, Mʹ. Curius Dentatus, C. Fabricius Luscinus, C. Marius und M. Iunius Brutus.59 Selbst der persische König Kyros der Große dient wie selbstverständlich als historisches Exempel, so dass bald der Eindruck entsteht, Victor wolle nicht so sehr Wissen vermitteln als vielmehr mit dem eigenen glänzen.60 Hinzu kommt Victors eigenwilliger Stil, der vergleichsweise ungeeignet für ein Werk erscheint, das primär zur Vermittlung von Grundwissen gedacht gewesen sei.61 Auch hierbei S. 16 drängt sich der Eindruck auf, dass es Victor vorrangig darum ging, seine Fähigkeit zu demonstrieren, im sallustianischen Stil schreiben zu können und diesen –etwa durch den manieristischen Gebrauch des Komparativs anstelle des Positivs62 – gewissermaßen perfektioniert zu haben.63 In der Tat darf hierin der wesentliche Sinn und Zweck seines Unterfangens zu sehen sein. Hierzu griff er als Vorlage auf die EKG zurück, deren Text er gekürzt und kompositorisch umgeformt, vor allem aber sprachlich und stilistisch völlig umformuliert hat. Den Stoff der in einem einfachen Stil verfassten Kaiserbiographien verarbeitete er zu einer leidlich fortlaufenden Darstellung, die den rhetorisch anspruchsvolleren Stil der Geschichtsschreibung imitiert. Aufschlussreich ist in diesem Zusammenhang eine Bemerkung des Verfassers der Historia Augusta, der den Biographen ‚Flavius Vopiscus‘ Folgendes über sein schriftstellerisches Tun mitteilen lässt: „Nur dies wünsche ich ausdrücklich festgestellt zu haben, dass ich den Stoff geliefert habe, den, wer will, in höherem Stil (eloquio celsiore) glänzender darlegen mag, sowie dass es meine Absicht war, in der Behandlung von Leben und Zeit der Kaiser nicht Männer wie Sallust, Livius, Tacitus, Trogus und alle Meister der Kunstprosa (dissertissimi viri) nachzuahmen, sondern den Marius Maximus, den Suetonius Tranquillus … und die übrigen, die diese und ähnliche Themen nicht so sehr ausgefeilt (diserte), als vielmehr wahrheitsgemäß niedergeschrieben haben.“64 Auch wenn hier zu Unrecht Schreibstil und Wahrheitsgehalt gegeneinander ausgespielt werden, thematisiert die Passage haargenau das methodische Vorgehen Victors, der in Nachahmung der dissertissimi viri aus den vitae der EKG eine der Form nach höher stehende historia zu schaffen beabsichtigt hat.65 Hierdurch vermochte er S. 17 sich selbst und seinen Zeitgenossen, vor allem aber Constantius II. sein literarisches Können unter Beweis zu stellen und sich für eine berufliche Weiterbeförderung zu empfehlen.66 In dem kaiserlichen Edikt vom 24. Februar 360 wird nämlich nicht nur festgelegt, dass niemand ohne die entsprechende Befähigung einen „ersten Rang“ in der Reichsbürokratie bekleiden dürfe (siehe oben S. 12), sondern vielmehr auch in Aussicht gestellt, dass derjenige, der „durch seine Studien und Beredsamkeit als eines höheren Ranges würdig zu sein scheint“, befördert werden soll.67
Ob es dieser Erlass war, der Victor zur Abfassung der Historiae abbreviatae bewegte, lässt sich nicht mit Sicherheit sagen.68 Derartige Rahmenbedingungen helfen aber zu verstehen, weshalb Victor entgegen historiographischen Konventionen die Amtszeit des regierenden Kaisers behandelt hat, bot sich ihm so die Gelegenheit, Constantius II. indirekt zu hofieren und so seine Erfolgschancen zu erhöhen.69 Vor diesem Hintergrund wird dann auch besser verständlich, weshalb das Werk inhaltlich nicht immer ausgewogen wirkt und vereinzelt sogar gravierende Fehler aufweist.70 Historische Richtigkeit ist zwar intendiert, aber hat letztlich nicht die höchste Priorität, und obwohl Victor zweifellos ein genuines Interesse an Geschichte besitzt und von sich selbst sogar behauptet, über den Aufstieg der Stadt Rom „vieles gehört und gelesen“ zu haben (11,13), hat er bei der Materialsammlung für die Historiae abbreviatae offenkundig keinen großen Aufwand, geschweige tiefschürfende Forschung betrieben, sondern sich weitgehend mit dem Stoff der EKG begnügt. Zu Recht wird ihm daher auch das Fehlen eines tieferen Verständnisses und eigenständigen S. 18 Durchdringens historischer Kausalitäten vorgeworfen, so dass ihm das Etikett eines Historikers quasi abgesprochen wurde.71 Gleichzeitig fällt dafür bei ihm ein anderer Interessenschwerpunkt umso mehr auf. Es scheint nämlich Victor ein dringendes Anliegen zu sein, die Aufmerksamkeit auf die gegenwärtigen Verhältnisse im Reich, insbesondere auf dessen Verwaltung, zu lenken. An mehreren Stellen bringt er bestehende Missstände zur Sprache und beklagt den unter den Beamten verbreiteten Machtmissbrauch und ihre hemmungslose Habgier. So wirft er den Prätorianerpräfekten vor, ihr hohes und einflussreiches Amt „in eine zahnlose und den Elenden gegenüber überhebliche sowie gerade den Schlechtesten verliehene und unter dem Vorwand der Steuererhebung raffgierige Namenshülse verwandelt“ zu haben (9,12). Dazu kommt ferner das Anprangern der „Habgier und Unverschämtheit“ derjenigen, die ihre Zuständigkeit bei der Tributeinforderung für den cursus publicus missbrauchen (13,6). Eine besonders große Abscheu empfindet Victor vor den Proviantmeistern im Heer (actuarii), die er als schlicht „nichtsnutzig, korrupt, gerissen, aufrührerisch und habgierig“ bezeichnet, und die „quasi von Natur aus dazu geboren“ seien, Betrügereien auf Kosten der steuerzahlenden Bauern zu begehen (33,13). Überhaupt bemängelt er die hohe Steuerlast (39,31 f.) und auf die agentes in rebus ist er auch nicht gut zu sprechen (39,44 f.).
Dies alles, das vordergründig an Gesellschaftskritik bei Sallust und Tacitus zu erinnern scheint, passt nur schwerlich zu einem Kompendium, das historisches Grundwissen bieten und zu Unterweisungszwecken verfasst gewesen sein soll. Es erhält aber Sinn, wenn es an denjenigen gerichtet ist, der an der Spitze des römischen Reiches steht. Hierbei ist die Beschreibung der auf allen Ebenen der Reichsverwaltung bestehenden Missstände keineswegs als Kritik am Kaiser formuliert. Sie ist vielmehr als eine Art Memorandum zu verstehen, das auf bestehende Defizite und Schwachstellen aufmerksam machen möchte. Die Wurzel aller Probleme liegt nach Ansicht Victors nämlich darin begründet, dass „die meisten Männer mehr fürs Eigeninteresse als für den Staat, und mehr aus Streben nach Macht als S. 19 nach Ruhm“ handeln (33,23). Victors Patentrezept zur Beseitigung der genannten Missstände lautet deshalb, die Beamtenstellen mit anständigen Männern zu besetzten. Denn er ist davon überzeugt, dass „nichts im Staat so gut oder schlecht ist, dass es nicht durch die Wesensart der Leitenden ins Gegenteil verkehrt werden könnte.“72 Als Beispiel nennt er den Prätorianerpräfekten Anatolius, durch den „in den jüngst vergangenen Jahren die Ressourcen in Illyricum wieder hergestellt wurden“ (13,6). Und bei allem geschuldeten Respekt gegenüber dem Vater des Constantius II., ist es bezeichnenderweise genau der Umstand, dass Konstantin den Zugang zu öffentlichen Ämtern solchen Männern gestattete, die „zu wenig würdig dafür“ waren, der es am Ende verhinderte, dass Konstantins Herrschaft einer göttlichen Ordnung gleichkam (vgl. 41,20). Als „würdig“ gilt in Victors Augen nur derjenige, der – wie bereits in Kapitel 8,8 dargelegt – erstens einen guten Charakter (probi mores) aufweist und zweitens gebildet ist (litteris cultus), mit anderen Worten: nur ein bonus vir.
Mit seinen Überlegungen zur Verbesserung der Reichsverwaltung, die kaum als ‚Reformvorschlag‘, geschweige als ‚Fürstenspiegel‘ bezeichnet werden können, richtet Victor dennoch einen Appell an Constantius II., von dem er paränetisch sagt, er wisse sehr wohl, „dass die Ruhe im Staat durch den Lebenswandel der guten Kaiser bestimmt wird“ (42,23). Diese Behauptung Victors steht wie eine Mise en abyme am Ende des Textes, der selbst die vitae bonorum principum enthält, einschließlich der komplementären vitae malorum principum. Denn ganz abgesehen davon, dass Letztere auch einen Teil der Geschichte ausmachen, wird erst aus dem Gesamtbild wirklich ersichtlich, dass „ungünstige Situationen durch die Stärken der Kaiser leicht behoben, und sind sie noch so stabil, durch deren Schwächen ins Verderben gestürzt werden“ können.73
Vor allem aber bezweckt Victor, der sich seine studia tanta zugutehält, mithilfe der vorgelegten Historiae abbreviatae sein Bildungsniveau unter Beweis zu stellen. Vielleicht kann man sogar weitergehen und in dem Werk den Versuch Victors sehen, auch seine charakterliche Eignung erweisen zu wollen, zählt er sich selbst doch zu den boni viri (20,5). Indem er gerade die zahlreichen Auswüchse in der Reichsverwaltung beim S. 20 Namen nennt und einen Vorschlag zu ihrer Behebung vorbringt, empfiehlt er sich als jemand, der neben der erforderlichen Bildung auch probi mores mitbringt und so die Voraussetzungen für eine Beförderung erfüllt.74
Was aus diesem Versuch der Eigenwerbung gegenüber Constantius II. geworden ist, lässt sich nicht sagen. Wie es scheint, ist die erhaltene Textfassung der Historiae abbreviatae am Schluss um einige Zeilen erweitert, die sich in ihrem Tonfall von der davorliegenden Beschreibung des Constantius leicht unterscheiden, aber auch fast ein bisschen resigniert wirken (42,24 f.). Überdies weist der Text ein Indiz auf, das eine letzte Phase der Bearbeitung im Frühjahr 361 n. Chr. zu belegen scheint.75 Aus diesem chronologischen Anhaltspunkt sowie dem überaus Constantius-freundlichen Tenor des Werkes schließt Nixon, dass es alsbald danach, aber noch vor der Ankunft Julians im Frühsommer in Sirmium veröffentlicht wurde; die letzten Zeilen „must have been scrawled as Julian stepped ashore at Bononia.“76 Indes ist unklar, wie man sich die ‚Publikation‘ eigentlich vorzustellen hat. Denkbar ist etwa, dass Victor zunächst nur eine Abschrift des Werkes anfertigen ließ, die er zusammen mit einer Widmungsepistel (Praefatio) gegen Ende des Jahres 360 an Constantius geschickt hat, der den Winter 360/61 in Antiocheia zubrachte. Während Victor auf eine positive Resonanz vom Kaiserhof wartete, könnte er auch Julian bei dessen unerwarteten Aufenthalt in Pannonien eine kurzfristig (um das Ereignis vom Frühjahr 361 erweiterte) umgewidmete Abschrift überreicht haben, an die die Schlusszeilen angefügt worden waren. Das Werk hätte dann vielleicht doch zur Beförderung Victors beigetragen, wenn auch durch jemand anders, als von Victor ursprünglich erhofft.77 Die Ernennung zum consularis, die er nicht zum geringsten Teil den Historiae abbreviatae zu verdanken hatte, oder glaubte, zu verdanken zu haben, mag ihn überhaupt erst zur öffentlichen Verbreitung des Werkes bewegt haben.
S. 21II. Zur Überlieferung des Werkes
1. Die Historiae abbreviatae und das Corpus Aurelianum
Es ist nicht mehr möglich, die verschiedenen Etappen der über tausendjährigen Überlieferungsgeschichte der Historiae abbreviatae78 vom Original bis zu den beiden aus dem 15. Jh. stammenden Handschriften O und P, die das Werk tradieren, exakt zu rekonstruieren. Da wir keine älteren und besseren Zeugen der direkten Überlieferung haben, kann die indirekte Tradition, die von Werken gebildet wird, welche Aurelius Victors Werk als Vorlage benutzt haben, für die Rekonstruktion des Textes hilfreich sein. Indessen ist das Verhältnis zwischen den Historiae abbreviatae einerseits und anderseits der Historia Augusta und besonders der Epitome de Caesaribus, ungeklärt. Die Historiae abbreviatae werden in den beiden Handschriften zusammen mit der Origo gentis Romanae und dem Liber de viris illustribus urbis Romae überliefert. Da der Titel der Historiae abbreviatae, der Aurelius Victor als Verfasser der Kaisergeschichte bezeichnet, am Anfang des gesamten Corpus Aurelianum steht, wurden auch die beiden anderen Werke Aurelius Victor zugeschrieben. Indessen sind diese beiden Schriften, deren Verfasser wir nicht kennen, wohl schon Ende des 4. Jh. von einem späteren Überarbeiter hinzugefügt worden, der offensichtlich dem Leser zusätzlich zur Kaisergeschichte auch einen Überblick über die mythische Zeit bis zur Gründung Roms und über die republikanische Epoche geben wollte.79 Einige Jahrhunderte später hat ein weiterer Bearbeiter das De viris illustribus mit der Historia miscella des Landolfus Sagax (11. Jh.) interpoliert und als Einheit mit der Origo als prima pars von der Kaisergeschichte Victors getrennt; ebenso hat wohl dieser Bearbeiter dem Gesamtwerk den Titel der Historiae abbreviatae vorangestellt. Von dieser S. 22 Version stammt der Archetyp von O und P ab.80 Aufgrund der Tatsache, dass im Titel nur die Historiae abbreviatae Aurelius Victor zugeschrieben werden und die Origo und das De viris illustribus bezüglich des Stils sowohl voneinander als auch besonders von den Historiae abbreviatae völlig abweichen, ist gemäß der Communis opinio Aurelius Victor nicht der Verfasser jener beiden Werke.81
Der Titel Historiae abbreviatae, der am Anfang des Gesamtwerks steht und in den Handschriften vom Beginn der Origo gentis Romanae durch eine leere Zeile getrennt ist, erinnert einerseits an den Titel Ἱϲτορίαι von Herodots Geschichtswerk (sowie von Werken Sallusts und Tacitus’), der in der Spätantike selten war (häufiger sind etwa res gestae)82, und weist im Zusatz abbreviatae auf die Breviarien83 hin. Den Zusatz ab Augusto Octaviano84 usque ad consulatum decimum Constantii Augusti et Iuliani Caesaris tertium mit der Angabe von Anfangs- und Endpunkt findet man ebenfalls in anderen Geschichtswerken wie in Livius’ Ab urbe condita oder in der Origo gentis Romanorum, ex quo primum in Italia regnare coeperunt (KFHist G 5).85 Daher stammt wohl auch dieser Satz von Victor und nicht einem späteren Bearbeiter des Werks. Da die Angabe des Endpunkts S. 23 ad consulatum decimum Constantii Augusti et Iuliani Caesaris tertium nicht aus dem Text Victors abgeschrieben werden konnte, stammt diese sehr wahrscheinlich von Victor selbst, der den Endpunkt seines Werks problemlos zu datieren wusste, während ein spätantiker bzw. mittelalterlicher Bearbeiter schwerlich diese zusätzlichen Informationen besaß. Hingegen sind der nur von P überlieferte Zusatz incipiunt foeliciter und das am Ende des De viris illustribus stehende Explicit explicit prima pars huius operis in O bzw. finit prima pars huius operis incipit secunda aurelii victoris in P offensichtlich nicht Victors Worte, sondern ein Zusatz dessen, der das Corpus Aurelianum geschaffen hat.
Das Werk selbst ist als Kontinuum ohne Einteilung in Kapitel gestaltet. In den beiden Codices wird der Beginn der Herrschaft eines neuen Kaisers oft dadurch markiert, dass eine neue leicht eingerückte Zeile begonnen und das erste Wort in Großbuchstaben geschrieben wird; die beiden Manuskripte weisen 23 bzw. 26 Einschnitte auf (etwa in c. 2. 3. 4. 5. 6. 10. 11. 12. 13 etc.), in P steht manchmal als Titel in Majuskeln der Name des neuen Kaisers am Anfang eines neuen Abschnittes (so vor c. 5. 6. 11. 12. 13. 14. 24. 28. 29). Es ist möglich, dass diese Einschnitte schon in Victors Original vorhanden waren. Die Einteilung in 43 Kapitel,86 die Schott in seiner Editio princeps von 1579 vorgenommen hat, ist von den späteren Editoren in 42 Kapitel geändert worden. Diese Einteilung scheint zwar besonders hinsichtlich der Usurpatoren und der Kapitel 39–42, in denen mehrere Kaiser gleichzeitig an mehreren Orten herrschten, unglücklich zu sein, ist aber in der Forschung weiterhin gebräuchlich, weshalb sie auch für die vorliegende Edition übernommen worden ist.87
2. Die Handschriften
P = cod. Bruxellensis / Pulmanni 9755–9763
Der Codex Bruxellensis oder Codex Pulmanni (P) in der Brüsseler Bibliothèque Royale (Nr. 9755–9763) stammt vom Anfang des 15. Jh., ist aus Papier und wurde im Rheinland von einem Humanisten verfasst. P gehörte zunächst dem Lütticher Gelehrten Johannes de Loemel, dann Theodor S. 24 Poelman, der den Codex Andreas Schott, der ihn für seine Editio princeps aus dem Jahr 1579 verwendete, zur Verfügung stellte. Nach Poelmans Tod gehörte der Codex den Jesuiten in Antwerpen und kam dann in die Bibliothèque Royale in Brüssel, wo Theodor Mommsen ihn 1850 wiederentdeckte. Der Codex enthält Ciceros De officiis, das Corpus Aurelianum (fol. 52r–81, die Historiae 68v–81r) und Reden aus Hegesipp, Sallust, Livius und Cicero. Seine Seiten haben jeweils 40 bzw. 41 Zeilen. Am Rand sind einige Korrekturen und Anmerkungen von einer zweiten bzw. manchmal sogar einer dritten Hand angebracht worden (solche Korrekturen sind etwa c. 2,1 abnuebat, c. 9,8 transgressu, c. 40,3 urgebant). Die Handschrift kommt fast ohne Verwendung von Abkürzungen aus. Einige Lücken in P können durch O gefüllt werden. Da der Schreiber ein semidoctus war, hat der Codex weniger Fehler als O, aber wohl auch manche falsche Korrekturen des Originals.88
O = Der cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh., in der Bodleian Library, ist aus Papier und ist aus zwei Teilen zusammengesetzt. Der erste Teil enthält Bessarions lateinische Übersetzung von Xenophons Memorabilien und wurde 1453 Kardinal Colonna gewidmet. Der zweite Teil ist von einer anderen Hand verfasst und enthält das Corpus Aurelianum (fol. 85r–155r); dieser wurde wohl gegen Ende des 14. oder zu Beginn des 15. Jh. geschrieben. Der Codex stammt aus Italien. Seine Seiten enthalten jeweils 28 Zeilen. Er ist in einer groben Humanistenschrift mit gotischen Elementen verfasst und enthält viele Abkürzungen. Randbemerkungen von einer weiteren Hand füllen einige Lücken im Text; im Gegensatz zu P kommen aber weniger Randglossen (von zweiter Hand) vor. Da der Schreiber ungebildet war, enthält der Text zwar viele Schreibfehler (oft werden die Buchstaben a und o sowie c und t verwechselt), aber wohl auch einige ursprüngliche Lesarten.89 Viele Konjekturen und Korrekturen, die Schott und die Gelehrten vor der Entdeckung von O auf der Grundlage von S. 25 P gemacht hatten, wurden von O bestätigt.90 Den neuzeitlichen Herausgebern Victors unbekannt, wurde er Ende des 19. Jh. von Hirsch Hildesheimer in Oxford entdeckt. Als erster hat Mommsen den Codex kollationiert und mit P und Schotts Edition verglichen.91 Franz Pichlmayr hat O für seine Ausgabe von 1892 ebenfalls kollationiert und berücksichtigt.
Beide Codices haben den gleichen Titel, bieten die drei Werke des Corpus Aurelianum in derselben Reihenfolge und weisen viele Binde-,92 aber auch Trennfehler93 auf. Es sind wohl voneinander unabhängige Zeugen derselben Familie und gehen auf einen gemeinsamen Archetypus zurück.94
Daneben hat Schott wohl noch den Codex Metelli (M), den er als antiquissimus bezeichnet und der dem französischen Gelehrten Jean Matal in Köln gehörte, indirekt verwenden können, da ein Freund ihm einige Lesarten dieses Codex brieflich mitgeteilt hat. M enthielt ebenfalls wie OP das Corpus Aurelianum. Da die Handschrift, die wohl frühestens aus dem 13. Jh. stammt,95 heute verschollen ist, kann man aber nicht mehr bestimmen, ob sie der gemeinsame Archetyp von O und Ρ ist.96 Während Schott die S. 26 Lesarten von M vor allem für die Origo verwenden konnte, hat er in der Folgezeit aufgrund des Zerwürfnisses mit dem Besitzer Matal wegen dessen Weigerung, diesem P zur Verfügung zu stellen, keine Informationen mehr über die Lesarten von M bezüglich der Historiae abbreviatae bekommen; dafür spricht auch die Tatsache, dass Schott in seinem Kommentar zur Kaisergeschichte den Codex nie explizit nennt.97 Aus diesem Grund fällt M als weiterer Zeuge wenigstens für die Historiae abbreviatae weg.
3. Die indirekten Zeugen
Da der Text an vielen Stellen wegen der schlechten Qualität der Handschriften unsicher ist, kann ein Vergleich mit anderen Quellen bei seiner Rekonstruktion helfen. Dazu gehören einerseits die von Victor verwendeten Quellen wie Sueton und – in geringerem Maße – Tacitus,98 andererseits ebenso die von der EKG (und wohl auch von Victor) abhängigen Werke des Eutrop und des Rufius Festus sowie in nicht unbedeutendem Maße die Historia Augusta und vor allem die von einem anonymen Geschichtsschreiber wohl eine Generation nach Victor verfasste S. 27 Epitome de Caesaribus, die in den ersten 11 Kapiteln oft wörtlich mit dem Text Victors übereinstimmt. Besonders die von Victor abhängigen Werke verfügten wahrscheinlich über eine bessere Version von Victors Text als wir heute.99
Über das Abhängigkeitsverhältnis der Epitome von Victors Historiae gehen die Meinungen auseinander. Entweder war Victor eine Quelle und Vorlage der Epitome, oder beide Werke haben dieselbe gemeinsame Quelle benutzt und exzerpiert.100 Besonders interessant sind die wörtlichen Übernahmen typisch sallustischer Wendungen aus Victor in der Epitome, die nur in den ersten 11 Kapiteln vorhanden sind, so etwa c. 5,5 = Epit. 5,5 eo progressus est, uti neque suae neque aliorum pudicitiae parcens (vgl. Sall. Cat. 52,32).101 Dies lässt die Vermutung zu, dass hier Victor und nicht eine andere Quelle die Vorlage der Epitome war. Am wahrscheinlichsten ist also, dass der Epitomator neben anderen Quellen wie der EKG auch ein Exemplar von Victors Historiae, das in einem besseren Zustand als unsere Codices war, verwendet hat, da die wörtlichen Übereinstimmungen über weite Strecken erstaunlich sind.102
S. 284. Die neuzeitlichen Drucke und modernen Editionen
Die editio princeps des Corpus Aurelianum hat Andreas Schott 1579 auf der Grundlage der Handschrift P, wie er in der Einleitung anmerkt, in Antwerpen bei Christoph Plantinus herausgegeben und mit einem kurzen Kommentar versehen, in dem er auch textkritische Probleme behandelt und einige seiner Konjekturen erklärt. Dabei hat er sich auch auf die Vorschläge der Gelehrten Olivarius, Puteanus und Nicolaus Faber stützen können. Schotts Edition blieb die Grundlage für alle späteren Herausgeber, die seinen Text abdruckten, aber meistens in kommentierenden Anmerkungen Korrekturen und Konjekturen vorgeschlagen haben, die aber nicht auf der Kollation von P oder der Kenntnis anderer Textzeugen beruhten. Die wichtigsten Editionen mit Kommentar haben Sylburg 1588, Gruter 1611, Dacier 1681 und Pitiscus 1696 vorgelegt.103 Alle diese Werke hat Johannes Arntzen 1733 in den Anmerkungen zu seiner Edition exzerpiert und dazu ebenfalls eigene Emendationen vorgeschlagen und einen umfassenden Index angefertigt. Eine weitere Edition hat Gruner 1757 mitsamt einer Übersetzung ins Deutsche vorgelegt. Harlesius hat 1829 in seiner Edition dasselbe Material wie Arntzen präsentiert, wobei er aber die Anmerkungen in einem gesonderten Band vereinigt hat.
Die erste wissenschaftliche Edition hat Pichlmayr 1892 und in Überarbeitung 1911 publiziert. In einem Anhang hat R. Gruendel 1966 zu dieser Edition Vorschläge und Emendationen von Gelehrten, die Pichlmayr nicht berücksichtigt hat bzw. die nach dem Erscheinen seiner Edition gemacht worden sind, angefügt. Das große Verdienst Pichlmayrs ist die erneute Kollation von P und das Heranziehen des zweiten Codex O. Indessen hat Corbett in der Edition von Pichlmayr 158 Fehler beim Lesen von O und 117 beim Lesen von P entdeckt. Zwar handelt es sich oft nur um orthographische Varianten, manchmal aber auch um Druckfehler oder um die unkritische Übernahme von Korrekturen aus Schotts Editio princeps, ohne dies im Apparat anzugeben.104 Deshalb bietet Pichlmayrs Edition nicht S. 29 wirklich eine zuverlässige Grundlage für die Beschäftigung mit Victors Historiae.
Dufraigne hat in seiner 1975 erschienenen Edition ebenso beide Codices neu kollationiert, auf französisch übersetzt und in den Anmerkungen mit vielen Angaben zum Inhalt und manchmal zum Text, die fast einem Kommentar gleichkommen, versehen. Dufraigne ist konservativer als Pichlmayr und berücksichtigt kaum die deutschsprachige Textkritik des 19. und 20. Jh. Dazu kommen in der Edition viele Verschreibungen vor.105
Festy hat in seiner unveröffentlichten Dissertation von 1991, ausgehend von der Edition Dufraignes, den Text der Historiae auf der Grundlage einer neuen Kollationierung der Handschriften herausgegeben und übersetzt. Mit Profit hat er auch die Studien von Salvatore D’Elia einbezogen, der trotz umfangreicher Vorarbeiten selbst das Vorhaben, die Historiae herauszugeben, aufgegeben und Festy auch unveröffentlichtes Material zur Verfügung gestellt hat.
Bird, der keine neue Kollation der Handschriften vorgenommen hat, folgt mit ganz wenigen Ausnahmen in seiner Edition von 1994 dem Text von Pichlmayr, berücksichtigt aber auch – vor allem für seine Übersetzung – Dufraignes Edition, kennt aber Festys Arbeit nicht. Sein ausführlicher Kommentar ist vor allem historisch und berücksichtigt dementsprechend vornehmlich historische Studien wie die umfangreiche Dissertation von Nixon, A Historiographical Study von 1979.
Fuhrmann hat für seine Edition und Übersetzung, die in dritter, verbesserter Auflage 2009 erschienen ist, weitgehend Pichlmayrs Text mit wenigen Modifikationen (es handelt sich vorwiegend um Konjekturen älterer Gelehrter) übernommen.
S. 305. Grundsätze zur Textkonstitution
Die vorliegende Edition folgt in vielerlei Hinsicht Festy, der besonders die wertvollen Vorarbeiten von D’Elia berücksichtigt hat, ohne auf einige grundlegende Errungenschaften der Ausgaben von Pichlmayr und von Dufraigne zu verzichten. Dazu wurden die Handschriften neu kollationiert, besonders um Unstimmigkeiten zwischen den bisherigen Herausgebern auszuräumen. Darüber hinaus sind neuere Beiträge zur Textkritik einbezogen worden.106 Die von Schott durchgeführte und von allen nachfolgenden Editoren übernommene Einteilung des Textes in Kapitel und Paragraphen wurde weitgehend belassen, da diese in der Sekundärliteratur geläufig ist. Da diese Gliederung des Textes aber oft problematisch ist, da sie zusammengehörige Sinneinheiten trennt (so wird in c. 5,6 f. ein Satz in zwei Paragraphen getrennt), wurde in den Fällen, in denen es möglich war, die Einteilung von Schott leicht geändert:
Bisherige Editionen | KFHist | |
---|---|---|
15,4 f. | (4) denique annos, quibus publica egit, viginti idem mansit celebrato magnifice urbis nongentesimo, (5) nisi forte triumphorum expertem socordiae videtur. quod longe secus est, | (4) denique annos, quibus publica egit, viginti idem mansit celebrato magnifice urbis nongentesimo, nisi forte triumphorum expertem socordiae videtur. (5) quod longe secus est, |
19,3 f. | (3) hincque satis compertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbecillem esse, (4) cum praeceptor et asper quidem rectius vivendi in facinus processerit, quod novo supplicio plectendum ediderat. neque cupito tamen potitus diu. | (3) hincque satis compertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbecillem esse, cum praeceptor et asper quidem rectius vivendi in facinus processerit, quod novo supplicio plectendum ediderat. (4) neque cupito tamen potitus diu. |
20,1 f. | (1) igitur Septimius Pertinacis nece, simul flagitiorum odio, dolore atque ira commotior cohortes praetorias statim militia exemit cunctisque partium caesis Helvium senatus consulto inter divos refert. Salvii nomen atque eius scripta factave aboleri iubet. quod unum effici nequivit: (2) tantum gratia doctarum artium valet … | (1) igitur Septimius Pertinacis nece, simul flagitiorum odio, dolore atque ira commotior cohortes praetorias statim militia exemit cunctisque partium caesis Helvium senatus consulto inter divos refert. Salvii nomen atque eius scripta factave aboleri iubet. (2) quod unum effici nequivit: tantum gratia doctarum artium valet … |
39,44 f. | (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus aequissimis ac remoto pestilenti frumentariorum genere, quorum nunc agentes rerum simillimi sunt. (45) qui cum ad explorandum annuntiandumque, ecqui forte in provinciis motus exsisterent, instituti viderentur, compositis nefarie criminationibus, iniecto passim metu, praecipue remotissimo cuique, cuncta foede diripiebant. simul annona urbis … | (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus aequissimis ac remoto pestilenti frumentariorum genere, quorum nunc agentes rerum simillimi sunt. qui cum ad explorandum annuntiandumque, ecqui forte in provinciis motus exsisterent, instituti viderentur, compositis nefarie criminationibus, iniecto passim metu, praecipue remo-tissimo cuique, cuncta foede diripiebant. (45) simul annona urbis … |
6. Bemerkungen zur Orthographie
In beiden Codices kommen zahlreiche orthographische Varianten und Fehler vor, ohne dass dabei eine besondere Absicht erkennbar ist.107 Diese werden in der vorliegenden Ausgabe in der Regel stillschweigend der in den modernen lateinischen Editionen üblichen Schreibweise angepasst und daher nicht im kritischen Apparat vermerkt, sondern in der folgenden Liste angeführt. Dabei handelt es sich wohl durchgehend um Varianten, die das Resultat des Sprachgebrauchs und der Schreibpraxis der mittelalterlichen Kopisten sind und nicht auf Victor selbst zurückgehen. Zu Recht hat schon Pichlmayr einige der im Folgenden exemplarisch aufgeführten S. 32 orthographischen Varianten und Fehler (vor allem bei Namen) der in den modernen Ausgaben gebräuchlichen Schreibweise angepasst.108
ae statt e findet man in beiden Codices in Rhetis statt Raetis (c. 1,2), in P praecipuae statt praecipue (c. 4,1) und inconsultae statt inconsulte (c. 38,3); dagegen e statt ae in Getulorum statt Gaetulorum (c. 2,3), cherea in O bzw. cerea in P statt Chaerea (c. 3,14), pelicum statt paelicum (c. 4,11), in P summe statt summae (c. 8,8 und 26,1), Vologesus statt Vologaesus (c. 9,10), seva statt saeva (c. 17,1), ceromonias statt caerimonias (c. 14,2), elius bzw. (h)elio statt Aelius bzw. Aelio (c. 14,1. 5. 10), terremotu statt terrae motu (c. 16,12), vielleicht im Namen Calocerus statt Calocaerus (c. 41,11). Ebenso steht einmal e statt oe, so fenix in O statt Phoenix (c. 4,14) und in O i statt e in quingentisimo statt quingentesimo (c. 4,14). Dagegen findet man die Vertauschung von c und t in P in Attitiani und Attitianus statt Atticiani und Atticianus (c. 33,12 f.), in O parci statt parti (c. 39,31), ocium statt otium (c. 42,1), in P patritium statt patricium (c. 42,11).
Die Vertauschung von i und y findet man in O etwa in ytalia statt Italia (c. 8,5) und ytalica statt Italica (c. 13,1).
In griechischen Fremdwörtern wird oft f statt ph geschrieben, so in O bei fenix bzw. foenix in P statt Phoenix (c. 4,14), umgekehrt nepharie statt nefarie (c. 39,45) und in P Aphrica bzw. Aphricam statt Africa bzw. Africam (c. 33,3 und 39,30).
Ebenso ist das h manchmal parasitär wie in rhetis statt Raetis (c. 1,2), Chremonam statt Cremonam (c. 8,5), in P hetruscorum statt Etruscorum (c. 28,8) und hetruria statt Etruria (c. 32,4), tharsum statt Tarsum (c. 37,1), helianum statt Aelianum (c. 39,17), tharsum statt Tarsum (c. 40,29). Oft steht h an der falschen Stelle wie in Trachia und trachiae (bzw. trathia und trathiae in P) statt Thracia und Thraciae (c. 27,3 bzw. 29,2 und 40,8), Trachiam (bzw. traciam in O) statt Thraciam (c. 33,3), trachas statt Thracas (c. 41,8), in P thraconites statt Trachonites (c. 28,1): anthiociam in O statt Antiochiam (c. 13,11), anthonius in O statt Antonius (c. 26,1).
Die Nasallaute n und m werden in P in tentaverat statt temptaverat (c. 3,13), inprimis statt imprimis (c. 11,4 und 16,12), in P in nanque statt namque (c. 13,1) und in tentans statt temptans (c. 29,2) vertauscht.
S. 33Bisweilen fällt vor einem Sibiliant der Nasallaut weg, etwa in O istans statt instans (c. 32,1), tramittere statt transmittere (c. 20,9) und trasferretur statt transferretur (c. 33,34).
Ebenso werden manchmal c und g vertauscht in Galigula in O statt Caligula (c. 3,1) und in beiden Handschriften Caragalla statt Caracalla (c. 21,1), in O cothorum statt Gothorum (c. 41,13).
Manchmal fehlt die Geminatio der Konsonanten, so etwa in Capadocas statt Cappadocas (c. 2,3) oder Cotias und Cotio statt Cottias und Cottio (c. 5,2); bisweilen kommt in P eine zusätzliche Geminatio vor, so in tollerabilis statt tolerabilis (c. 39,32) und Regallianum statt Regalianum (c. 33,2).
Wie aus den hier angeführten Beispielen hervorgeht, divergieren bei den Personen- und Ländernamen die Schreibweisen innerhalb und zwischen den beiden Handschriften.109 In dieser Edition wurden sie, wo möglich, vereinheitlicht und ebenso der in den modernen lateinischen Ausgaben üblichen Schreibweise angepasst. So hat O immer Formen von Vespesianus statt Vespasianus (c. 8,1 etc.) oder Andrianus statt Hadrianus (c. 14,1). Dasselbe gilt für Alemanni, -orum anstelle von Alamanni, -orum110 (etwa c. 33,3) und in P Terraconensium statt Tarraconensium (c. 33,4).
Schließlich haben beide Codices die auch in anderen Handschriften belegte Form sextertium (als ob das Wort aus sex und tertius und nicht aus semis und tertius entstanden sei) statt sestertium (c. 8,5).
Weitere Besonderheiten von O sind der regelmäßige Gebrauch von secordia statt socordia (c. 15,5. 33,17. 34), die Assimilierung in attuariorum statt actuariorum (c. 33,13) und iccircoque statt idcircoque (c. 4,13. 11,4. 14,10. 20,33. 41,26), die Doppelung des -i in Formen des Demonstrativums wie hijs statt his (c. 3,13. 5,17. 39,2) und hij statt hi (c. 8,6) sowie ansie statt anxie (c. 14,6), die auf die italienische Herkunft des Kopisten hinweisen. Ebenso kommen auch orthographische Fehler beim Abschreiben vor, so z. B. in c. 3,17 comptentui statt contemptui.
S. 347. Sprache und Stil
Im Gegensatz zu Eutrops Werk und zur Epitome ist Victors Sprache viel komplexer und origineller, da er bei der Kompilation seines Werks nicht nur seine Quellen abgekürzt, sondern mit rhetorisch ausgearbeiteten, moralischen Urteilen angereichert hat.
Als erste haben Wölfflin und Opitz in zwei Aufsätzen ausführlich einige sprachliche und stilistische Charakteristika Victors, durch die sich das Werk besonders von der Epitome unterscheidet, aufgezählt.111 Dazu gehört allen voran das „Sallustianische“, das Victor – obgleich mehr Biograph als Historiker – wie andere spätere Historiker als Nachahmer Sallusts (und Tacitus’) ausweist. Ausführlich haben sich, von diesen Beobachtungen ausgehend, La Penna und Bird mit diesem Phänomen befasst und die Liste von Ausdrücken und Junkturen, die bei Sallust Entsprechung finden, erweitert.112 Schließlich hat sich Festy auf der Grundlage all dieser Vorarbeiten mit Victors Nachahmung der Sprache Sallusts befasst und daneben auch stilistische Übernahmen Victors aus den Werken des Tacitus dokumentiert.113
In Bezug auf den Wortschatz kommen häufig Wörter wie queo und nequeo anstelle von possum, mortales in der Bedeutung von homines, memorare neben dicere, quis neben quibus und fore bzw. foret neben esse und esset vor. Frequentativa auf -are sind etwa adventare, affectare, afflictare, agitare, consultare, contrectare, despectare, dictitare, exercitare, grassari, imperitare, occultare, prolatare, propulsare, reductare, retractare, sustentare, ventitare vor. Auch Ausdrücke wie ea / hac tempestate bzw. S. 35 his tempestatibus, frustra fore, immane quantum, occipere statt incipere, die 3. Pl. Perfekt auf -ere (außer c. 11,9 coeperunt und c. 25,2 approbaverunt), Simplicia statt Komposita (firmare statt affirmare, aestimare statt existimare, premere statt comprimere/opprimere, ferre statt efferre etc.), die häufige Verwendung des finalen Dativs (etwa c. 2,2 flagitiis obtentui und Sall. Hist. 1,55,24 vitiis obtentui)114 sowie des historischen Infinitivs (etwa c. 6,1 rapere trahere vexare ac foedum in modum vastare cuncta et polluere) erinnern an Sallust und an Tacitus. Allgemein zeigt der Vergleich mit dem Vokabular Sallusts, dass Victor einige häufig verwendete Schlüsselbegriffe wie libido, metus oder cupido übernommen hat.115 Dagegen war Tacitus nicht nur in Bezug auf das Vokabular und den Stil ein Vorbild für Victor, sondern (neben Sueton) auch eine Quelle für die ersten Kapitel.116 In Bezug auf die Verwendung seiner Quellen (vornehmlich der EKG, Sallusts und Tacitus’) besteht die Eigenheit Victors darin, wie Festy mit Recht bemerkt hat, dass er „les réécrit et les amalgame au point qu’il est la plupart du temps bien difficile au critique moderne d’effectuer le cheminement inverse pour retrouver ces sources.“117
Abgesehen von diesen Arbeiten ist die Sprache Victors jedoch kaum systematisch untersucht worden; lediglich Pichlmayr hat ihr wenige Seiten118 gewidmet und folgende Phänomene beschrieben: fast überall Fehlen ‚afrikanischen Schwulsts‘, Streben nach Sprachreinheit, wenig Gräzismen, „vor allem ist er ein Feind der Symmetrie, Inconcinität ist seine Losung. Dazu tritt Vorliebe für Litotes und für Paarung von Gegensätzen.“ 119 Selten S. 36 verwendet Victor Metapher und Simile: so benutzt er c. 24,11 das Bild der Tugend als Mauer (virtute uti muro) gegen die Willkür des Schicksals, c. 33,3 z das Bild des Schiffbruchs (naufragio) zur Angabe des Untergangs und beschreibt c. 33,4 die Barbareneinfälle mit dem Simile „wie wenn von überallher Winde wüteten“ (quasi ventis undique saevientibus). Schon vor Pichlmayr ist der häufige Gebrauch des Komparativs anstelle des Positivs bemerkt worden, vgl. c. 2,1 subdolus et occultior, während etwa Tac. ann. 6,51 occultum ac subdolum schreibt, ebenso c. 4,1 pavidusque animi et ignavior.120 Er meint, dass dies ein Einfluss des Punischen sei, das keinen Komparativ kenne.121
Ebenso hat Stabile einige sprachliche Besonderheiten herausgearbeitet: Dazu gehören die Inkonzinnität und die Konstruktionen ad sensum,122 die Vermischung von Positiv, Komparativ und Superlativ, wobei sehr häufig anstelle des Positivs Komparativ verwendet wird.
Betrachtet man den von Victor gebrauchten Wortschatz, erkennt man eine Vorliebe für seltene Wörter, zu denen etwa paritor (c. 2,4) und imparilis (c. 14,9) gehören; Hapax legomena sind dagegen peroccultus (c. 16,9), implanus (c. 27,2), reductare (c. 38,6) und semiagrestis (c. 39,17).
Die Vorliebe für inkonzinne Konstruktionen ist auf allen syntaktischen Ebenen erkennbar und umfasst stilistische und rhetorische Mittel: So werden etwa Länder- und Völkernamen nebeneinandergestellt (c. 1,2 adiectis imperio civium Raetis Illyricoque), Lokativ und präpositionale Konstruktion (c. 20,8 Pescennium Nigrum apud Cyzicenos, Clodium Albinum Lugduni), Titel als bloße Adjektive neben der Umschreibung mit cognomentum (c. 20,17 ob haec tanta Arabicum, Adiabenicum et Parthici cognomento). Attribute und Objekte können auch durch präpositionale Objekte ausgedrückt werden (c. 1,4 flagrante haud modice luxuria ludorumque cupidine atque ad somnum intemperantia, c. 11,4 per patrem vel fratris studio und c. 20,4 publico latrocinio ac per dementiam). Ebenso variiert er manchmal in parallelen Konstruktionen bei der Verwendung der Kasus, so etwa c. 10,5 ita biennio post ac menses fere novem zwischen Ablativ S. 37 und Akkusativ und c. 18,1 hic doctrinae omnis ac moribus antiquissimis, immodice parcus zwischen Genetivus und Ablativus qualitatis; ebenso wechselt er auch zwischen direkten und präpositionalen Objekten ab, wie etwa in c. 5,11 illa per alteros ad patrui nuptias atque alienorum cruciatibus mariti exitium, hic paulatim ad sacerdotem Vestae, deinde se, postremo uterque in sui scelus processerint.
Auch bei Aufzählungen verwendet Victor Asyndeton und Polysyndeton durcheinander (c. 1,6 templa, sacerdotes et collegia, c. 4,1 vecors iuxta atque immemor pavidusque animi et ignavior esset c. 16,12 multaeque urbes conditae deductae repositae ornataeque atque in primis Poenorum Carthago, quam ignis foede consumpserat, Asiaeque Ephesus ac Bithyniae Nicomedia constratae terrae motu). Bezüglich der Wortstellung ist er sehr frei und trennt Zusammengehöriges wie in c. 5,6 noxiorum vinctis modo pelle tectus ferae oder c. 8,4 nova senator familia.
Eine bisher unbemerkte Besonderheit ist der Gebrauch der Konjunktion que, welche die von Victor am häufigsten verwendete, verbindende Konjunktion ist.123 Es ist bekannt, dass im Spätlatein „-que … tatsächlich ein totes Wort geworden“ ist und seine Funktion als verbindende Partikel an manchen Stellen eingebüßt hat.124 Bei Victor ist es an manchen Stellen belegt, an denen es offensichtlich funktionslos ist. Daher wird es von manchen Editoren getilgt. Umstrittene Stellen, an denen dieses funktionslose que wohl einfach dazu dient, dem Wort, bei dem es steht, Emphase zu verleihen, sind etwa c. 3,20 (conatus vacuos a fortuna cassosque esse), c. 9,10 (Iudaeique), c. 20,12 (nihil bonis cum sanctique), c. 24,5 (fabricatus est matrisque cultu) und c. 24,10 (passim confusaque omnia).125
Weitere rhetorische Figuren sind Enallage und Metonymie, so etwa c. 1,2 pacata externarum gentium ferocia statt pacatis externaris gentibus ferocibus. Sehr kühn ist c. 20,24: die Aufzählung mit Hyperbole, die von S. 38 Einzelpersonen über Gruppen zum Abstraktum geht (et illi magis, cui non privati neque singuli aut flagitiosi, verum imperia et exercitus atque ipsa vitia concessere). Zu nennen sind auch Ironie (c. 26,2 tamquam ea re creatus foret) und Chiasmus mit Paronomasie (c. 33,4 parvis maxima ima summis orbe toto miscebantur). In der Periode c. 33,13 beschreibt Victor parataktisch nach Behaghels Gesetz der wachsenden Glieder und unter Vermeidung des Parallelismus die Proviantmeister:
genus hominum, praesertim hac tempestate, nequam, venale, callidum, seditiosum, habendi cupidum
atque ad patrandas fraudes velandasque quasi ab natura factum,
annonae dominans eoque utilia curantibus et fortunis aratorum infestum,
prudens in tempore his largiendi, quorum vecordia damnoque opes contraxerit.126
Neben der rhetorischen Gestaltung ist auch die literarische Ausarbeitung von Bedeutung. Victor schreibt, wie schon aus dem Titel hervorgeht, eine Kaisergeschichte (Historiae) und keine Biographie (Vitae);127 doch weist das Werk hinsichtlich der Stoffwahl und der literarischen Gestaltung der einzelnen Kaiserbiographien viele biographische Elemente und Techniken auf, die etwa auch in Suetons Kaiserviten gefunden werden. In den ersten 38 Kapiteln steht jeweils die Person des Kaisers mitsamt seinem Privatleben und Anekdoten im Mittelpunkt, während andere politische Figuren – etwa im Gegensatz zu Tacitus – nicht oder nur kurz erwähnt werden.128 Ab Diokletian (c. 39–42) hat das Werk mehr monographischen Charakter, da die gemeinsame Verwaltung des Reichs durch mehrere Kaiser eine neue narrative Technik verlangt; allerdings fehlen auch in den letzten Kapiteln Hinweise auf Privates und Anekdoten nicht.
Wie bei Sueton kommen auch bei Victor kurze Aussprüche in Oratio obliqua (vgl. c. 3,7 f.; 5,14. etc.) und Oratio recta (c. 10,4; 13,9; 20,11. 29; 21,3; gemischt 11,6) vor, die vor allem zur Dramatisierung der Erzählung S. 39 und zusammen mit explikativen, auktorialen Kommentaren zur Charakterisierung der handelnden Figuren (vor allem der Kaiser) dienen.
1 Biographische Überblicke bieten PLRE 1,960 (Victor 13); Nixon, Historiographical study 1–22; P. L. Schmidt, Art. Victor 69, RE Suppl. 15 (1978) 1661 f.; Bird, Liber de Caesaribus vii–ix und Groß-Albenhausen 151–3.
2 20,6quod equidem gentis nostrae reor, quae fato quodam bonorum parce fecunda, quos eduxerit tamen, quemque ad sua celsos habet.
3 Vgl. den Boeft u. a., Philological and historical commentary on Ammianus Marcellinus XXXI, Leiden 2018, 298 zu einer ähnlichen Selbstreferenz bei Ammianus als miles quondam et Graecus: „In all probability the author refers to his preface, in which both characteristics would have been more fully elaborated upon.“
4 Vgl. Penella, Lowly Born Historian 130; zum Corpus Aurelianum auch Kap. II. 1.
5 Vgl. den Titulus bei Pichlmayr, De Caesaribus 3 mit M. Sehlmeyer, Geschichtsbilder für Pagane, Berlin 2009, 284 f. Auch die Angabe zum Werkumfang im Untertitel (ab Augusto … Iuliani Caesaris tertium) könnte aus einer angenommenen Praefatio stammen, vgl. Ammianus Marcellinus’ analoge Angabe zu Anfangs- und Endpunkt seines Werkes im Epilog (31,16,9).
6 Bird, Liber de Caesaribus vii schließt daraus sogar, dass Victor aus der Umgebung von Cirta (das heutige Constantine in Algerien) stammen könnte.
7 Vgl. K. Vössing, Schule und Bildung im Nordafrika der Römischen Kaiserzeit, Brüssel 1997, 590–2 (auf der Basis eines etwas anderen Textverständnisses).
8 Diese Bauten, die auch bei Eutrop (vgl. 7,21,4; 8,20,1; 9,15,1) vorkommen, waren in ihrer gemeinsamen Quelle genannt (dazu unten mehr). Victor berichtet in anderen Fällen aber auch detaillierter als Eutrop, vgl. etwa zum Kapitolstempel (11,4 / Eutr.. 7,23,5) oder Traiansforum (13,5 / Eutr.. 8,5,2).
9 Vgl. Kommentar zu 40,26.
10 Bird, Sextus Aurelius Victor vii hält einen Romaufenthalt in der Zeit zwischen 337 und 357 für möglich.
11 Amm. 21,10,6ubi Victorem apud Sirmium visum scriptorem historicum exindeque venire praeceptum, Pannoniae secundae consularem praefecit (sc. Iulianus) et honoravit aenea statua, virum sobrietatis gratia aemulandum, multo post urbi praefectum.
12 Vgl. Nixon, Historiographical study 17; Penella, Lowly Born Historian 126; B. Näf, Senatorisches Standesbewusstsein in spätrömischer Zeit, Freiburg 1995, 55. Den Boer, Some minor Roman historians 28 nimmt hingegen an, dass Victor bereits senatorischen Rang besaß, ebenso Bonamente, Minor Latin historians 86 f.
13 In dem im Folgejahr gehaltenen Panegyrikus auf Julian bescheinigt Claudius Mamertinus diesem, für die Leitung der Provinzen gerade nicht diejenigen, die dem Kaiser am nächsten standen, ausgewählt zu haben, sondern Männer von höchster Integrität (innocentissimus), vgl. Paneg. 3(11),25,5.
14 So Bird, Aurelius Victor ix: „Julian must have ... been impressed with the general sentiments of his book.“ Vgl. zu den Statuen den Boeft u. a., Philological and historical commentary on Ammianus Marcellinus XXI, Groningen 1991, 139.H. Niquet, Monumenta virtutum titulique. Senatorische Selbstdarstellung im spätantiken Rom, Stuttgart 2000, 20 Anm. 26 nimmt eine Aufstellung in Rom an.
15 Für die gegenteilige, weit verbreitete Meinung vgl. etwa Bonamente, Minor Latin historians 92.
16 Nixon, Aurelius Victor 119 vermutet hinter der Statue „some special service for Julian during the latter’s two-day sojourn in Sirmium.“
17 Vgl. Cod. Theod. 8,5,27 (28. Mai 365).
18 H. W. Bird, What makes emperors bad?, in: P. Defosse (Hg.), Hommages à Carl Deroux, Bd. 3, Brüssel 2003, 73–9, hier 74 nimmt an, dass Victor bis zur Stadtpräfektur kein öffentliches Amt mehr bekleidete, dagegen Penella, Lowly Born Historian 123: „Undoubtedly he held further offices in the next decades.“
19 CIL VI 1186 (= ILS 2945)[ve]terum principium clementiam [sa]nctitudinem munificentiam supergresso, d(omino) n(ostro) Fl(avio) Theodosio pio victori semper Augusto, Sex(tus) Aur(elius) Victor v(ir) c(larissimus), urbi praef(ectus) iudex sacrarum cognitionum, d(evotus) n(umini) m(aiestati)q(ue) e(ius). Die Statue stand auf dem Traiansforum, vgl. http://laststatues.classics.ox.ac.uk/database/detail.php?record=LSA-1304; Zur Datierung der Stadtpräfektur, vgl. Chastagnol, Les fastes de la Préfecture 232 f.; Nixon, Historiographical study 19 f.
20 Vgl. Cons. Const. (KFHist G 1) 389; Marcell. chron.II 389,1 und Destephen, Le voyage impérial 378.
21 Den in einem Brief des Symmachus (epist. 2,66,2) genannten „Victor spectabilis vir“ möchte J. P. Callu, Symmaque, Lettres, Bd. 1, Paris 1972, 198 Anm. 2 gegen PLRE 1,960 und Chastagnol, Les fastes de la Préfecture 233 nicht mit Aurelius Victor identifizieren.
22 Vgl. P. Hermann Die geschichtliche Litteratur über die römische Kaiserzeit bis Theodosius I, Leipzig 1897, 132 und Starr, Aurelius Victor 580.
23 Vgl. H. Leppin, Theodosius der Große, Darmstadt 2003, 143–5. Chastagnol, La Préfecture urbaine 441 vermutet dagegen, dass Theodosius sich aufgrund seines angespannten Verhältnisses zum Mailänder Bischof Ambrosius mit dem stadtrömischen Senatsadel gutstellen wollte.
24 Theodosius’ Generalamnestie erwähnt auch Pacatus in Paneg. 2(12),45,4–7.
25 Vgl. Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 177 und öfter.
26 Hier. in Zach. 3,14Cornelius quoque Tacitus, qui post Augustum usque ad mortem Domitiani vitas Caesarum triginta voluminibus exaravit. Hingegen Victors Werk nennt er an anderer Stelle historia, vgl. Hier. epist. 10,3.
27 Vgl. Enmann, Eine verlorene Geschichte. Daneben dürfte Victor für die Zeit bis Domitian auch Sueton bzw. eine erweiterte Fassung seines Werkes hinzugezogen haben, vgl. Enmann 413.
28 Enmann, Eine verlorene Geschichte 436. Daneben dürfte für die Zeit bis Domitian auch Sueton bzw. eine erweiterte Fassung seines Werkes hinzugezogen worden sein, vgl. Enmann 413.
29 Vgl. Leo, Die griechisch-römische Biographie 307 („rein biographischer Stoff … in die Form einer historischen Darstellung gebracht“), Starr, Aurelius Victor 576 und Bleckmann, Überlegungen zur Enmannschen 21.
30 Siehe dazu unten Kap. II. 7. Sprache und Stil.
31 Siehe zur Kapiteleinteilung unten Kap. II. 1.
32 Eutr.. 7,12,1successit ei C. Caesar; vgl. 7,14,1; 7,16,1; 7,19,1; 7,21,1 u. ö.
33 Eutr.. 7,13,1post hunc Claudius fuit; vgl. 8,9,1; 8,11,1; 8,17; 9,1; 9,4 u. ö.
34 Vgl. Schlumberger, Epitome de Caesaribus 55 Anm. 182.
35 Bereits die Kapitel 6–8 (68/69 n. Chr.) und 26–27 (238 n. Chr.) sind aus ereignisgeschichtlichen Gründen weniger streng biographisch gestaltet, vgl. Schlumberger, Epitome de Caesaribus 31.
36 Vgl. Kommentar zu 33,8Nach der Vertreibung.
37 Lyd. mag. 3,7,4Ο ὐΐκτωρ ὁ ἱϲτορικὸϲ ἐν τῇ Ἱϲτορίᾳ τῶν Ἐμφυλίων (...).
38 Enmann, Eine verlorene Geschichte 417 (Zitat 418).
39 Vgl. 20,6 „ein Charakteristikum unseres Volkes … so wie Severus selbst“ und 20,19 „von der Tripolitana, aus deren Stadt Leptis er stammte“ mit Eutr. 8,18,1 „er stammte aus Africa, aus der Provinz Tripolitana, aus der Stadt Leptis“.
40 Vgl. 39,12 „Narbonne war ihre Heimatstadt“ mit Eutr. 9,18,1 „geboren in Narbonne in Gallien.“
41 Enmann, Eine verlorene Geschichte 420. Hingegen nannte die EKG das genaue Sterbealter offenkundig nur bei den ‚suetonischen‘ Kaisern; Victor gibt – ähnlich wie Eutrop – außer bei einigen Kaisern des 1. Jahrhunderts (vgl. 3,1; 8,6; 10,5; 11,7) nur noch bei Konstantin (41,16) das Sterbealter an.
42 Nebendomi militiaeque (16,2, vgl. 42,4) wird die Wendung auch variiert: 11,3 domi belloque; 13,2 domi seu militiae; 20,23 domi forisque.
43 Vgl. 1,2 (Raetia, Illyricum); 2,3 (Cappadocia); 4,2 (Mauretania, Britannia); 13,3 (Dacia, Mesopotamia), ferner 20,15 f. und 39,36 f. Auch hierbei ist keine Vollständigkeit beabsichtigt, wie etwa die Provinzen Cilicia Trachia und Commagene belegen, die Eutr.. 7,19,4 nennt (vgl. Epit. Caes. 9,13), aber in Victors Vespasiankapitel fehlen.
44 Bei Antoninus Pius’ Passivität (15,4 f.) macht Victor eine Ausnahme; ansonsten merkt er derartiges Verhalten negativ an, vgl. 2,3; 3,11; 14,5; 33,6; 40,20 bzw. hebt umgekehrt besondere Kriegsbereitschaft positiv hervor, vgl. 4,2; 8,4; 9,10; 11,3; 13,3; 16,2 u. 4; 20,14; 21,2; 24,2; 26,1; 27,8; 34,4 f.; 35,1 f. u. ö.
45 Vgl. etwa zu Hadrian Bonamente, Minor Latin historians 96: „Victor neglects the major tours throughout the empire and every aspect of foreign and administrative politics“, ähnlich Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 182.Lediglich im Fall von Macrinus und seinem Sohn vermerkt Victor apologetisch, dass er über sie „nichts weiter berichtet findet als ihren brutalen und tyrannischen Charakter“ (22,3).
46 Vgl. Suet. Claud. 41,2 f. und Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild 179 f. Auch die ‚Selbstbetrachtungen‘ Marc Aurels bleiben unerwähnt.
47 Vgl. Cod. Theod. 14,1,1 (24. Febr. 360)In decuriarum ordine insigni, cui librariorum vel fiscalium sive censualium nomen est, nequaquam aliquis locum primi ordinis adipiscatur nisi is, quem constiterit studiorum liberalium usu adque exercitatione pollere et ita esse litteris expolitum, ut citra offensam vitii ex eodem verba procedant. (…) Ne autem litteraturae, quae omnium virtutum maxima est, praemia denegentur (…). Vgl. zur Datierung Destephen, Le voyage impérial 363.
48 Z. B. Titus (10,1), Marc Aurel (16,1), Helvius Pertinax (18,1), Septimius Severus (20,22).
49 25,2quod tamen etiam patres, dum periculosum aestimant inermes armato resistere, approbaverunt.
50 33,10proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus imperia ac virtutum omnium decus ludibrio essent.
51 37,7munivere militaribus et paene barbaris viam in se ac posteros dominandi.
52 39,26his sane omnibus Illyricum patria fuit, qui, quamquam humanitatis parum, ruris tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi rei publicae fuere.
53 Vgl. 40,17: „Alexander, der … durch sein bäurisches und pannonisches Elternhaus reichlich stumpfsinnig war“ und 41,26: „Vetranio, der völlig ungebildet und von törichtem Verstand und deswegen in seinem bäurischen Stumpfsinn äußerst katastrophal war, … er stammte aus den unwirtlichen Gegenden der Moesia Superior.“
54 40,13quare compertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim principibus necessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam horrida despectui sint.
55 Penella, Lowly Born Historian 130 glaubt, dass „the work was entirely Victor’s idea“, will die Möglichkeit eines kaiserlichen Auftrags aber nicht kategorisch ausschließen.
56 Die umstrittene Frage, wie weit die EKG, die Victor als Hauptquelle dient, zeitlich reichte, kann hier übergangen werden, vgl. zu den unterschiedlichen Hypothesen aber Bonamente, Minor Latin historians 94.
57 Vgl. Kommentar zu 42,1Constantius.
58 Vgl. A. Bettenworth / P. Schenk, Einleitung, in: dies. (Hgg.), Rufius Festus, Kleine Geschichte des römischen Volkes, Berlin 2020, 9–39, hier 17.
59 Romulus (24,8; 35,12), Numa (1,3; 14,1), Tarquinius Priscus (4,15; 11,12), Tarquinius Superbus und L. Iunius Brutus (3,14), Decii Mures (34,2), Curius Dentatus und Fabricius Luscinus (18,2), Marius (39,6), M. Iunius Brutus (29,4).
60 Kyros (40,13). Der Afrikaner Hannibal kommt ebenfalls vor, vgl. 37,2 f.
61 Vgl. Starr, Aurelius Victor 576: „an affected style with tortured word order, involved sentences, and artificial conceits“; M. Fuhrmann, Rom in der Spätantike, Zürich 1994, 116: „Das Buch ist leider keine bequeme Lektüre: der Stil überbietet die Gedrängtheit und die asymmetrischen Fügungen des Sallust und des Tacitus“; Kap. II. 7. Sprache und Stil.
62 Vgl. Kap. II. 7. Sprache und Stil. In der Übersetzung wird deshalb gelegentlich darauf verzichtet, diesen rhetorischen Komparativ zu übertragen: 2,1acriore; 3,5 doctioribus; 6,2 impatientius; 9,9 probrosior; 11,3 tolerantior; 12,2 eminentior und magnificentior etc.
63 Vgl. Penella, Lowly Born Historian 131: „Victor clearly had stylistic pretensions.“
64 Hist. Aug. Prob. 2,6 f.illud tantum contestatum volo me et rem scripsisse, quam, si quis voluerit, honestius eloquio celsiore demonstret, et mihi quidem id animi fuit, ut non Sallustios, Livios, Tacitos, Trogos atque omnes disertissimos imitarer viros in vita principum et temporibus disserendis, sed Marium Maximum, Suetonium Tranquillum, Fabium Marcellinum, Gargilium Martialem, Iulium Capitolinum, Aelium Lampridium ceterosque, qui haec et talia non tam diserte quam vere memoriae tradiderunt. Übersetzung nach Hohl.
65 Vgl. auch Hist. Aug. trig. tyr. 1,1 „Nachdem wir bereits mehrere Bücher nicht im historischen (historico) bzw. gehobenen (diserto), sondern im prosaischen Stil (pedestri eloquio) verfasst haben, (…).“ Penella, Lowly Born Historian 131 verkennt Victors Vorgehen, wenn er annimmt, Victor habe das „humble genre“ der Biographie aufwerten wollen, „by importing into it features of the higher kind of history written by a Sallust or a Tacitus.“
66 Vgl. Starr, Aurelius Victor 575 und 582; Nixon, Historiographical study 401 und Penella, Lowly Born Historian 129.
67 Vgl. Cod. Theod. 14,1,1 (24. Febr. 360) …eum, qui studiis et eloquio dignus primo loco videbitur, honestiorem faciet nostra provisio sublimitate ... tuave eius nomina indicante, ut deliberemus, quae in eum dignitas deferenda sit.
68 Immerhin erachtet es Victor für erwähnenswert, dass er als Rechtschaffener (bonus vir) auf das Ansehen der gelehrten Künste (doctae artes) vertraue und bis in die Gegenwart hinein seine gesellschaftliche Stellung durch viel Studium (studia tanta) erhöht habe, vgl. 20,2–5.
69 Den „panegyrical tone of his praise of Constantius“ hebt auch Nixon, Aurelius Victor 125 hervor, vgl. bereits Starr, Aurelius Victor 582.
70 Victor unterstellt z. B. Nerva eine freiwillige Abdankung (12,2), schreibt die allgemeine Verleihung des römischen Bürgerrechts Marc Aurel zu (16,12), verwechselt den Kaiser Didius Iulianus mit dem Juristen Salvius Iulianus (19,1 f.), hält Gordian II. und Gordian III. nicht auseinander (vgl. Komm. zu 27,1) oder verortet den Tod des Decius jenseits der Donau (29,4).
71 Wenn Victor sich eigene Gedanken zu ungeklärten Problemen macht, handelt es sich mitunter um Belanglosigkeiten wie die Frage, ob Nero mit seiner Mutter sexuell verkehrte (5,9), von welcher Art das Verhältnis zwischen Hadrian und Antinoos war (14,9) und was der Grund für den Beinamen des Septimius Severus war (20,10), oder er folgt seinem simplen Erklärungsschema, wenn es z. B. um die Begründung für Diocletians freiwillige Abdankung geht (39,48). Vgl. auch Leo, Die griechisch-römische Biographie 307 und Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild189.
72 13,7adeo boni malive in re publica nihil est, quod in diversum traduci nequeat moribus praesidentium.
73 35,14 virtutibus principum res attolli facile vel afflictas easque firmiores praeceps vitiis dari. Die Feststellung steht am Ende des Kapitels über Aurelian, der unter anderem „Habgier, Unterschlagung und die Ausbeuter der Provinzen“ rigoros verfolgte (35,7).
74 Victor gibt sich sogar so einsichtig, dass er es für „ehrenvoll [hält], abzuwägen, wozu man fähig ist, und sich nicht kopfüber vom Ehrgeiz antreiben zu lassen“ (12,3).
75 Vgl. Kommentar zu 42,17ihre berühmten Könige.
76 Nixon, Aurelius Victor 124; „surely enough to prove that the Caesares was already well and truly published, for it is inconceivable that Victor would now want the last chapter to stand in the form in which we have it.“Neri, Aurelio Vittore 32 erwägt hingegen eine Revision der „ultimi tre capitoli del lavoro per presentarlo a Giuliano.“
77 Vgl. Bird, Julian and Aurelius 874.
78 Das von vielen Editoren und Gelehrten als Werktitel gebrauchte De Caesaribus geht auf Schotts Editio princeps zurück, wo er als Kolumnentitel vorkommt, um diesen Teil von De viris illustribus zu unterscheiden; er findet aber in den Handschriften keinen Anhaltspunkt, weshalb in der vorliegenden Edition der handschriftlich überlieferte Titel Historiae abbreviatae gewählt ist.
79 Vgl. dazu etwa Momigliano, Secondo contributo alla storia 177–89, der glaubt, dass dieHistoriae abbreviatae nur wenig später nach ihrer Entstehung im 4. Jh. mit den beiden anderen Schriften verbunden worden seien; dagegen D’Elia, Studi sulla tradizione 97–114, der die Vereinigung zum Corpus Aurelianum ins Hochmittelalter datiert. Festy, A propos du Corpus Aurelianum 121 tendiert ebenfalls für ein Datum im 4. Jh.; ebenso Fugmann, De viris illustribus 11, insbesondere Anm. 11.
80 Dazu Festy, A propos du Corpus Aurelianum 114–118 und Fugmann, De viris illustribus 12.
81 Vgl. dazu Pichlmayr, Einleitung v–vi mit weiteren Hinweisen.
82 Vgl. ThLL s. v.historia Sp. 2835,60–65 und 2838,48–56 mit Belegen von Geschichtswerken mit diesem Titel (im Singular oder Plural); schon in der Kaiserzeit werden Geschichtswerke unter diesem Titel zitiert, vgl. Schröder, Titel und Text 56.
83 Diese römische literarische Gattung geht auf L. Ateius Philologus bzw. Praetextatus zurück, der ein Zeitgenosse Sallusts war und gemäß Suet. gramm. 10,6 ein historisches Werk mit dem Titelbreviarium rerum omnium Romanarum verfasste. Anders Opitz, Quaestiones 30, der meint, dass abbreviatae hier angebe, dass es sich um ein Exzerpt eines ursprünglich umfangreicheren Werks handele. Zwar scheint der Wortgebrauch von abbreviare nach ThLL s. v. Sp. 51,23–35 für die zweite Variante zu sprechen, vgl. etwa Veg. mil. 3 praef. quae (Martii operis praecepta) per diversos auctores librosque dispersa ... mediocritatem meam abbreviare iussisti, Rufin. Orig. Rom. praef. (CCL 20,275) hoc quindecim voluminum corpus ... adbreviem et ad media ... spatia coartem. Doch unterscheidet sich der Titel Victors von diesen Beispielen darin, dass kein Buch genannt wird, das ihm als Vorlage diente oder das er gekürzt hat. Daher kann man Enmann, Eine verlorene Geschichte 398 folgen: „Aber es ist ein starker irrthum die bezeichnung ‚Aurelii Victoris historiae abbreviatae‘ mit ‚auszug aus Aurelius Victor‘ zu übersetzen. ‚historiae abbreviatae‘ hat nicht mehr zu bedeuten als ‚breviarium‘, wie Eutrop sein werkchen betitelte, also ‚eine kurzgefasste geschichte‘.“
84 Zur Athetierung von id est a fine Titi Livii vgl. den philol. Komm. zur Stelle.
85 Vgl. dazu auch M. Stein, Einl. Origo gentis Romanorum (KFHist G 5) 16 f.
86 Schott beginnt in c. 42,17 mitIulianum Caesarem ein neues Kapitel 43. Diese Aufteilung von Kapitel 42 haben aber die auf Schott folgenden Editoren nicht übernommen, da auch in diesem Kapitel immer noch Constantius und nicht Julian der Protagonist ist.
87 Ebenso überzeugt diese Einteilung zu Beginn von c. 35 nicht, da im Text davor (c. 34,7) eine größere Lücke ist.
88 Vgl. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 117.Als semidoctus ist P oft hyperkorrekt, vertauscht den ordo verborum und zeigt eine Präferenz etwa für dein statt deinde.
89 Vgl. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 117.O ist ungebildet und versteht oft nicht, was er schreibt. In der Regel ist zwar O besser als P, aber dennoch gilt, was schon D’Elia, Per una nuova edizione critica 68 anmerkt: “Se fra una lezione di O e una di P, la lezione di P trova conferma nell’usus scribendi di Aurelio Vittore, essa è da preferire.”
90 Vgl. etwa die Liste bei Mommsen, Zu den Caesares 953–58 f. So hat schon Schott c. 1,1partium statt des von P überlieferten patriam vorgeschlagen, was von O bestätigt wird. Ebenso c. 20,25 reorum statt eorum und c. 28,6 meritorio statt merito.
91 Mommsen, Zu den Caesares 951–58.
92 Vgl. Pichlmayr, Einleitung xiii. Aus den Historiae sind c. 9,1 prebire fecit statt brevi refecit, 20,13 eadem lictorum statt ea delictorum zu beachten. Daneben weist De viris illustribus viele Interpolationen nur in OP auf, die in den übrigen Handschriften fehlen.
93 Vgl. dazu D’Elia, Per una nuova edizione critica 56, der auf folgende Lücken hinweist. In P fehlen c. 2,2 noxios; c. 2,4 simul – cohortes, c. 13,1 etiam; c. 16,9 morbo; c. 17,7 in – tutiusetc.; in O fehlt in c. 12,2 superioribus. Ebenso Festy, A propos du Corpus Aurelianum 93 f. P hat ebenso vor den Kapiteln 5; 6; 11–14; 24, 28 und 29 Überschriften, die in O fehlen.
94 Für D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 56 sind es „copie indipendenti di uno stesso manoscritto“, ebenso Festy, A propos du Corpus Aurelianum 93–100, der davon ausgeht, dass O direkt und P über eine Zwischenstufe π auf den „N“ genannten Archetypus zurückgehen.
95 So D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 97–125, der ein Datum zwischen 1200 und 1330 annimmt. Vgl. dazu auch Festy, A propos du Corpus Aurelianum 91–136.
96 Dafür D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 56–65 und 97–125, der darauf hinweist, das wohl auch in M dasCorpus Aurelianum aus zwei Teilen (Origo und De viris und davon durch eine Übergangsformel getrennt die Historiae) bestand; ebenso D’Elia, Per una nuova edizione critica 60–64. Kritisch Dufraigne, Aurelius Victor lv f., der auf die vielen Divergenzen zwischen OP und M hinsichtlich der Origo, die D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 72 selbst aufgezeichnet hat, hinweist. Er folgt Mariotti, Il codex Metelli 102–111, der meint, dass M aus einer anderen Familie als OP stammt. Festy, A propos du Corpus Aurelianum 101–121 kommt aufgrund von Trennfehlern zwischen M einerseits und anderseits OP, deren Subarchetyp er N nennt, in der Origo und in De viris illustribus zu folgendem Schluss S. 119: „M n’a pas été copié sur N, mais N ne l’a pas été sur M : ils sont tous les deux la copie directe d’un archétype interpolé que nous appellerons Ω.“
97 Dufraigne, Aurelius Victor lvi f. zählt vier mögliche Fälle, in denen Schott bei der Edition der Historiae abbreviatae Kenntnis von M haben konnte: c. 16,9 führt Schott im Kommentar S. 198 statt tantumque Marco sapientiae als Lesart tantumque in arte sapientiae an. Da er sich aber nicht auf einen anderen Codex beruft, geht in arte wohl auf eine falsche Lesung von Marco in P zurück (in und m sind in diesem Codex fast identisch, der Abstand nach M ist etwas mehr als gewöhnlich zwischen zwei Buchstaben, c und t sind ebenfalls sehr ähnlich); c. 20,20 facilius eo patrabantur gibt Schott, Kommentar S. 201 als Lesart facilius ea patrabantur an, wobei auch hier aufgrund der Verwechslung von a und o leicht eine falsche Lesung von P und nicht eine Variante vorliegt. Dagegen führt Schott im Komm. S. 221 zu c. 42,12 statt ob saevitiam die Lesart scenicum aus einem vetus codex an, ohne aber auf M zu verweisen. Dasselbe gilt c. 42,25 für clarius, das Schott als Varia lectio zu praeclarius von P nennt. Schott selbst sagt aber im Kommentar S. 202 (zu c. 20,30): asterisco notare satis habui dum iactura sarciatur, et lacunae Victoris impleantur ex alio exemplari, quale in Ubiis Coloniae Agrippinae apud Io. Metellum Sequanum esse audio ex bibliotheca Corn. Gualtheri. Daher hatte er wohl bei der Abfassung seiner Edition keine Möglichkeit mehr, M einzusehen.
98 Bei der Angabe von Zahlen können diese zusammen mit derEpitome c. 7,2 und 8,6 dazu dienen, die Überlieferung von OP zu korrigieren, vgl. D’Elia, Per una nuova edizione critica 69.
99 D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta 125 meint, dass dieEpitome eine „tradizione indiretta, autorevolissima“ darstellt und für einige Teile der Historiae, besonders die Kapitel 1–11 und 33, ein wichtiger Zeuge ist, weil sie einen viel älteren und besseren Text Victors als OP als Vorlage benutzen konnte. Ebenso befasst sich D’Elia, Per una nuova edizione critica 69–75 mit der indirekten Tradition und meint, die Epitome habe um 400 den Text Victors als Vorlage wenigstens für die ersten 11 Kapitel benutzt, S. 71: „fra il 360 e il 405/406, e si è servito, dunque, di un testo eccezionalmente autorevole delle Historiae abbreviatae.“
100 Schon im Titel bezeichnet der Epitomator (oder wahrscheinlich ein späterer Bearbeiter derEpitome) das Werk als breviatus ex libris Sexti Aurelii Victoris. Schott, Einleitung 15 f. hielt die Zuschreibung an Aurelius Victor für richtig, doch glaubte er, es handle sich um zwei verschiedene, gleichnamige Personen. Opitz, Quaestiones 12–31 meint, dass sowohl die Historiae abbreviatae, die nicht Victors Werk seien, als auch die Epitome auf das verlorene Werk Victors, das umfangreicher gewesen sei, als gemeinsame Quelle zurückgehen (S. 30 „et Caesares et Epitomen ex ampliore Victoris Caesarum historia excerpta esse“). Dagegen meint Cohn, Quibus ex fontibus 14–37, dass Victors Historiae abbreviatae zusammen mit Sueton als Quelle für die ersten 11 Kapitel der Epitome dienten (ebenso Enmann, Eine verlorene Geschichte 396–407).
101 Weitere Beispiele bespricht Enmann, Eine verlorene Geschichte 401 f. Neben den ersten 11 Kapiteln weisen in derEpitome auch c. 16,12–14 (= Historiae 16,14 f.), c. 30,2 (= 30,2), c. 33,1 (= 33,3.6), c. 33,2 (= 33,18–20), c. 34,2 (= 33,28), c. 35,6 (=35,7), c. 36,1 (= 36,2), c. 38,6 (= 39,10) Parallen zu den Historiae abbreviatae auf.
102 So zuletzt auch Festy, Abrégé des Césars xxi: „il est évident que l’auteur de l’Epitome les (d. h. Victors Historiae) connaît et les utilise amplement.“ Da der Epitomator aber auch die beiden Werken gemeinsame Quelle, die EKG, verwendet, gibt er manchmal exaktere und vollständigere Informationen als Victor. So kann der Text an verschiedenen Stellen dank der Epitome verbessert werden, so etwa c. 3,14; 5,2; 8,6; 9,1; 10,3. Auch sonst liefert die Epitome interessante Variae lectiones, die jeweils im kritischen Apparat der vorliegenden Edition dokumentiert werden. Ebenso Festy, Aurelius Victor 185 f. Vgl. dazu auch die Diskussion in KFHist D 3 Epitome de Caesaribus.
103 Vgl. dazu das Quellenverzeichnis.
104 Corbett, TheDe Caesaribus 254–57. So etwa schreibt er c. 34,5 vita statt vitam der Codices, ohne dies im Apparat anzumerken; c. 3,8 gibt er für P veteris anstelle von recens an, was aber Schotts falsche Lesart ist; c. 28,2 schreibt er für O mea anstelle des überlieferten nostra. Mit Recht verzichtet aber Pichlmayr darauf, für das Verständnis des Textes belanglose orthographische Varianten der Handschriften wie c. 2,3 Cappadocas und Gaetulorum statt der überlieferten Formen Capadocas und Getulorum zu vermerken.
105 So etwa c. 13,13putant statt putent, c. 17,4 urerentur statt uterentur, c. 20,24 infirmo statt infimo, c. 20,30 schreibt er quem, ohne anzugeben, dass dies eine Ergänzung Schotts ist, c. 35,9 ingenio statt arbitratu, c. 39,25 fehlt quondam, c. 39,48 steht obiecit statt abiecit, 42,17 rebigus statt regibus. Tarrant, Rez. Dufraigne tadelt darüber hinaus die Interpunktion und den kritischen Apparat; er urteilt S. 362: „This is not the text of Aurelius Victor that was looked for.“ Ebenso Den Boer, Rez. Dufraigne 333: „Un éditeur judicieux usera ici d’une grande prudence, surtout pour un auteur tel que Victor, dont le style singulier et tourmenté lui est tellement personnel que la plupart des efforts visant à améliorer le texte conduisent à des résultats douteux.”
106 So Shackleton Bailey, Textual notes; Soverini, Note ad Aurelio; Rudoni, Sei note und Mollea, In Maehly’s Footsteps.
107 Vgl. dazu die Liste bei D’Elia, Per una nuova edizione critica 66 f.
108 Aber im Gegensatz zu Pichlmayr, der in c. 3,4calceamento anstelle des überlieferten calciamento schreibt, hält diese Edition an der tradierten Form fest, da calciamentum bei Schriftstellern aus allen Epochen (wie Suet. Aug. 73 calciamentis) belegt ist, vgl. ThLL s. v. calceamentum Sp. 129,32–34.
109 D’Elia, Per una nuova edizione critica 115 bemerkt in Bezug auf die Namen: „È notissimo che gli scribi medievali, e in particolare quelli di OP, di errori in nomi propri ne hanno veramente a iosa. Basterà citare un breve elenco di errori marchiani riscontrabili nel codice O, che pure abbiamo detto e riteniamo poziore.“
110 ThLL s. v.Alamanni Sp. 1477,69–79 weist darauf hin, dass Alemanni eine sehr alte Varia lectio ist, die schon bei Serv. Georg. 4,278 gefunden wird.
111 Opitz, Sallustius und Aurelius Victor 217–222. Wölfflin, Aurelius Victor 285–288 gibt eine Liste von Ausdrücken und Wendungen, die genaue Parallelen imCorpus Sallustianum haben.
112 La Penna, I flosculi sallustiani 384 hält den stilistischen Einfluss Sallusts allerdings für ziemlich begrenzt: „Ma la presenza del grande storico e scrittore non è molto diffusa né incide nel profondo; la si avverte ben poco nella sintassi; troppo diverso è il livello stilistico: direi … che non pochi sono gli ornamenti sallustiani, in parte facilmente visibili, in parte da scoprire con ricerca sapiente, ma che non è sallustiana la stoffa; i flosculi sono parecchi, ma non fanno prato.“ Dieses Urteil teilt Dufraigne, Aurelius Victor li. Vgl. auch Bird, Sextus Aurelius Victor, 90–99.
113 Festy, Aurelius Victor 195–205 (zu Sallusts Einfluss) und 206–213 (zu Tacitus’ Einfluss). Mit Recht weist er S. 206 darauf hin, dass weder das Oeuvre Sallusts noch dasjenige Tacitus’ vollständig erhalten ist, weshalb beim Vergleich dieser beiden Corpora mit denHistoriae manche Einflüsse der beiden Vorbilder auf Victor aus Mangel an Parallelen übersehen werden können.
114 Manchmal auch kühn wie c. 3,17contemptui … haberetur, c. 10,10 reliquerat externae militiae und c. 20,34 cui amori ac magisterio erat.
115 Festy, Aurelius Victor 199: Der Vergleich der beiden Corpora „montre qu’Aurélius Victor connaît l’ensemble de l’œuvre de Salluste et partage en général son choix des mots. … Lorsque il s’écarte de Salluste, c’est pour se rapprocher de Tacite.“
116 Festy, Aurelius Victor 210 f. verwirft die Hypothese, dass Victor Tacitus nur aus der EKG kannte, da Tacitus auch in den Schlusskapiteln des Werks, wo Victor nicht mehr die EKG zur Verfügung hatte, als stilistisches Modell verwendet wurde.
117 Festy, Aurelius Victor 213.
118 Pichlmayr, Zu den Caesares 14–16. Vgl. auch die kurze Zusammenfassung bei Schmidt, Aurelius Victor 1670.
119 Pichlmayr, Zu den Caesares 15. Als Beispiele für Inkonzinnität führt er u. a. c. 3,8 egregia ad populum, inter patres, cum militibus, c. 11,4 per patrem vel fratris studio und c. 40,28 ex auro aut argenteae an. Als Beispiele für die Litotes nennt er die Verwendung von haud (z. B. c. 1,1 haud difficulter, c. 6,1 haud secus nobilis und c. 26,1 haud incommode). Als Beispiel für die Paarung von Gegensätzen erwähnt er u. a. c. 2,1 insontes noxios, suos pariter externosque, c. 9,12 bonis indocti ac prudentibus inertes und c. 24,9 boni malique, nobiles atque ignobiles.
120 Ebenso Wölfflin, Aurelius Victor 291 und Corbett, TheDe Caesaribus 256. Vgl. dazu auch H.-Sz. 168.
121 Mit Recht weist aber H.-Sz. 766 darauf hin, dass es in der Spätantike kaum mehr punische Einflüsse im Latein Afrikas gab.
122 Darauf hat auch Baehrens, Ad Sexti Aurelii 252 f. aufmerksam gemacht.
123 Bei Victor wird von den verbindenden Konjunktion que 336-mal (56%), ac 95-mal (16%), atque 91-mal (15%) und et 76-mal (13%) verwendet, vgl. Cardinali s. v.; damit ist Victor der Historiker, der que am häufigsten als verbindende Konjunktion gebraucht. Dagegen kommen in der Epitome que 174-mal und et 153-mal, bei Sallust que 482-mal und et 851-mal und bei Tacitus que 3273-mal und et 5976-mal (62%) vor.
124 So Löfstedt, Syntactica 2,342; auch H.-Sz. 474–76 spricht vom Bedeutungsschwund von que, gibt aber als Beispiele zusammengesetzte Wörter wie ideoque, cumque, quique, utque, utinamque etc. an.
125 Vgl. dazu jeweils die Einträge im Komm. Ebenso bewahrt O an einigen Stellen que, das in P fehlt (c. 4,13 idcircoque, c. 5,5 inventoque, c. 11,5 multoque, 17,4 feroque etc., dagegen hat c. 4,6 P passimque).
126 Vgl. auch die Beispiele bei Dufraigne, Aurelius Victor xlix f. Anm. 156.
127 Vgl. auch Kap. I. 2.
128 Vgl. dazu Dufraigne, Aurelius Victor xlv–l f. Er weist darauf hin xlv, dass das Werk „à la fois selon les normes d’une technique biographique (pour les 38 premiers chapitres), et celles d’une technique historiographique (pour les 4 derniers)“. Zur Debatte Historiographie – Biographie vgl. auch Schmidt, Aurelius Victor 1669 f., der den Unterschied zwischen den c. 1–38 (biographisch) und 39–42 (hist. monographisch) mit den verschiedenen Vorlagen erklärt.
Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat
O | cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh. |
P | cod. Bruxellensis / Pulmannianus 9755–9763, 15. Jh. |
{aaa} | vom Editor getilgte Buchstaben |
⟨aaa〉 | vom Editor hinzugefügte Buchstaben |
(aaa) | vom Editor aufgelöste Abkürzungen |
⟦aaa⟧ | vom Schreiber oder anderer Hand getilgte Buchstaben |
aaa | unsicher erhaltene Buchstaben |
[aaa] | vom Editor in einer Lücke ergänzte Buchstaben |
.... | unleserliche Reste von Buchstaben |
[ ̣ ̣ ̣] | Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben |
* | vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens |
Pa.c. | Lesart in P vor der Korrektur (ante correctionem) |
Pp.c. | Lesart in P nach der Korrektur (post correctionem ) |
Pcorr. | korrigierte Lesart in P (was vorher in P stand, ist unklar) |
Pmarg. | Lesart am Rand von P |
add. | addidit vel addiderunt |
cf. | confer |
corr. | correxit vel correctus, -a, -um |
del. | delevit |
dub. | dubitanter |
fort. | fortasse |
in marg. | in margine |
litt. | litterae |
om. | omisit vel omiserunt |
s. l. | supra lineam |
s.c. | scilicet |
transpos. | transposuit vel transposuerunt |
ut vid. | ut videtur |
Aurelii – tertium suspectum
id – Livii del. D’Elia
‣Iuliani Caesaris tertium.
1 Aurelii – tertium suspectum1 id – Livii del. D’Elia3 post tertium add. incipiunt foeliciter P
1. (1) anno ‣urbis septingentesimo fere vicesimoque duobus etiam,
ante anno add. explicit prima pars huius operis O, (victor Pa.c.) Pfinit prima pars huius operis incipit secunda aurelii victoris
duobus OP : secundo Gruter
etiam OP : iterum Maehly
tavio atque adoptione magni avunculi Caesar ac mox procerum consulto
consultum Pa.c.
ob victoriam partium placide ‣exercitam Augusti cognomento dictus, il-
P, ut vid.
patriamO
exercitumlectis per dona ‣militibus atque annonae curandae specie vulgo ceteros
haud difficulter subegit. (2) eoque modo annis quattuor circiter et qua-
iure Romano quiescentibus bellis accidebat. (4) mores viro civiles lepi-
dique flagrante haud modice luxuria ludorumque cupidine atque ad
15somnum intemperantia. (5) doctorum, qui abunde erant, necessariorum-
que percultor, cum eloquentiae studio ac religionibus mire attineretur.
(6) ‣pater patriae ob clementiam ac tribunicia potestate perpetuo habitus.
ac OP : vocatus Freudenberg
ante habitus add. dignus Fuhrmann | habuit Freudenberg
ac ‣Bactri legatos mitterent orando foederi.
4 ante anno add. explicit prima pars huius operis O, finit prima pars huius operis incipit secunda aurelii victoris (victor Pa.c.) P4 duobus OP : secundo Gruter4 etiam OP : iterum Maehly6 Caesar Rudoni : Caesaris OP6 consultum Pa.c.7 P, ut vid. patriam 7 O exercitum 8 per s. l. P11 ac P : a O 13 civiles Schott : civilis OP15 intemperantia Dacier : intemperantis OP : intemperantior Knecht16 attineretur O : retineretur P17 ac OP : vocatus Freudenberg17 ante habitus add. dignus Fuhrmann | habuit Freudenberg20 iudei P
redactus arrogatione, ubi, quae metuebantur, satis tuta animadvertit,
ubi quae Schott : ubique OP
imperium complexus est, cuius nomen astu abnuebat. subdolus et oc-
25cultior hisque saepe simulando infensus, quae maxime cuperet, et insi-
diose deditus, quae odio erant, ingenio ad repentina longe acriore. bonis
22 dein P23 arrogationem O23 ubi quae Schott : ubique OP24 Pa.c. obtinebat 25 cupuret O
initiis deinde perniciosus quaesitissimis in omnem fere aetatem sexum-
deinde O : idem P : fine Gruter
quaesitissimus O
que libidinibus atque atrocius puniens insontes noxios, suos pariter
sulam quaesiverat flagitiis obtentui. (3) quare solutis ‣militiae artibus di-
quaesierat P
quare solutis Schott : qua resolutis O : quare solitis P : quare resolutis Maehly : quo resolutis D’Elia
exordia, in provinciam subactum remoto ‣rege Archelao compressaque
exordia Olivarius : exedra OP
provinciam Opitz : provincia OP
Tacfarinate Schott : de farnace OP
simul – cohortes om. P
git, qua tenebantur, praefecturam appellans vel augens ‣praetorio. nam
ceteros paritorum praesidesque ‣Augustus instituerat.
1 deinde O : idem P : fine Gruter1 quaesitissimus O2 noxios om. P3 post conventus add. adhuc P4 quaesierat P4 quare solutis Schott : qua resolutis O : quare solitis P : quare resolutis Maehly : quo resolutis D’Elia5 ruris O6 exordia Olivarius : exedra OP6 provinciam Opitz : provincia OP7 Tacfarinate Schott : de farnace OP7 simul – cohortes om. P8 Suevorum Dufraigne : suenorum O : sueborum Pichlmayr9 dispersas O11 appellans vel del. D’Elia12 Gruter apparitorum
3. (1) igitur ‣Claudio febri an insidiis oppresso, cum imperium tres at-
que viginti, aevi octogesimum uno minus anno egisset, ‣Gaius Caesar
ante Drusus add. paterno dub. Schott
avi Schott : avii O : anii P
rum modestia atque immaturo absque ‣Octaviani interitu vulgus, simul
matris fratrumque, quos vario ‣Tiberius exitio interceperat, permoveban-
20tur. (4) qua causa nitebantur omnes casum tantae familiae lenire adole-
mento militari quaesiverat) legionibus carus acceptusque habebatur. (5)
praeterea prudentissimus quisque similem fore suis credebat. quod
longe secus quasi naturae lege, quae crebro tamquam ex industria malos
25e bonis, agrestes ex doctioribus et ceteros huiuscemodi seu contra gig-
O
gingitnit. (6) quo demum exemplo sapientium plures caruisse liberis utilius
duxere. (7) ceterum in ‣Caligula haudquaquam vero plurimum aberant,
quippe qui diu immania animi ita pudore ac parendi specie obtexerat,
13 febri an Pichlmayr : ferian OP : fere iam Pmarg. : del. Opitz14 annos P15 gratia D’Elia17 ante Drusus add. paterno dub. Schott17 avi Schott : avii O : anii P19 Schott permovebatur 20 qua – nitebantur om. Oa.c.23 suis dub. Schott : sui OP25 doctoribus O25 O gingit 27 haudquamquam O
uti merito vulgaretur neque meliores famulos neque atrociorem ‣domi-
vidisse Oa.c.
recens OP : verti Gruter : deteri Pithou
Nickbakht : anni OP : anni ⟨primi primis vel prioribus⟩ Hertz
patres Schott : partes OP
gessit. delataque coniuratione quasi minus credens praedicavit vix con-
5venire in eum, cuius vita nullius oneri aut incommodo esset. (9) sed
repente caesis primum vario facinore innocentium paucioribus tamquam
beluae hausto sanguine ingenium exeruit. itaque deinceps triennium
P
exercuitconsumptum, cum ‣senatus atque optimi cuiusque multiplici clade terra-
rum orbis foedaretur. (10) quin etiam sororum stupro ac matrimoniis
post stupro add. turpis Damsté
10illudens nobilibus deorum habitu incedebat, cum ‣Iovem se ob incestum,
ex choro autem Bacchanali ‣Liberum assereret. (11) neque secus con-
tractis ad unum legionibus spe in ‣Germaniam transgrediendi conchas
umbilicosque in ora maris ‣Oceani legi iussit, (12) cum ipse nunc fluxo
15bus, sed ‣caelestium capi dictitaret, scilicet quod huiuscemodi pisces
accepisset. (13) his elatus ‣dominum dici atque insigne regni nectere ca-
virtus inerat, tanta pernicie rem publicam confosso eo levare. rela-
confosso SchottOP : confesso
levavere dub. Pichlmayr
Pichlmayr : p raelatumque OP
rosque in ‣exercitum cogere libido incessit, corruptis moribus libertas
oppressa atque habendi auctum studium. (16) interim dum ‣senatus de-
P : titus O
cO
laudiustem se repperit deformi latebra protractatoque eo exclamat apud socios,
si sapiant, adesse principem. (17) et sane, quia vecors erat, mitissimus
1 dub. Schott meliorem famulum 2 vidisse Oa.c.2 recens OP : verti Gruter : deteri Pithou3 Nickbakht : anni OP : anni ⟨primi primis vel prioribus⟩ Hertz3 patres Schott : partes OP4 praedicavit dub. Schott : praedicaret OP : praedicarat Peteschenig6 innocentium Schott : innocentum P : nocentium O7 belua Maehly7 P exercuit 8 multiplice O9 sturpro O9 post stupro add. turpis Damsté11 choro Op.c.(cf. Epit. Caes. 3,5) : thoro Oa.c. P12 specie Schott14 Venereoque P : venereque O : venerioque Schott15 scilicet P : set O16 post lumina add. nominari Freudenberg19 confosso Schott : confesso OP19 levavere dub. Pichlmayr19 Pichlmayr : p raelatumque OP20 torquinio O25 uimius O : unius P : iunius dub. Festy26 P : titus O26 cO laudius 27 reperit Schott
videbatur imprudentibus. quae res adversum nefariam patrui ‣Neronis
mentem auxilio neque apud fratris filium ‣Caligulam invidiae fuit; quin
Caligulam Schott : caligula OP
etiam ‣militares plebisque animos conciliaverat, dum flagrante suorum
5memorantibus repente eum nullo retractante, quae aderant, turbae
circumsistunt simulque affluebant reliqui ‣militum et vulgi magna vis.
quod ubi ‣patres accepere, mittunt ocius, si valerent, ausum comprimere.
ocius Pmarg. : hoc ius OP
ocius – comprimere OP : qui ocius ausum comprimeret Freudenberg
si valerent om. P
(19) sed postquam variis tetrisque seditionibus ‣civitas cunctique ordines
lacerabantur, tamquam ex imperio omnes dedere se. (20) ita ‣Romae
10regia potestas firmata proditumque apertius ‣mortalium conatus vacuos a
fortuna cassosque esse.
1 patrui Schott : patri Op.c.P : patris Oa.c.2 fratres O2 Caligulam Schott : caligula OP5 O cum 7 ocius Pmarg. : hoc ius OP7 ocius – comprimere OP : qui ocius ausum comprimeret Freudenberg7 si valerent om. P9 se P : set O10 a del. Klotz11 cassos{que} Klotz
4. (1) igitur ‣Claudius, quamquam ventri foede oboediens, vecors
iuxta atque immemor pavidusque animi et ignavior esset, pleraque per
formidinem tamen egregie consultabat nobilitatis praecipue consiliis,
15quae metu colebatur, quippe stolidorum ingenia proinde agunt, uti mo-
nitores sunt. (2) denique bonis auctoribus compressa per eum vitia ac
druidarum Schott : drysadarum (-sud- P) OP
superstitione O
contusae, quam solam adiit ‣Ostia profectus mari. nam cetera duces cura-
adiit Schott : adit OP
vere. (3) adhuc annonae egestas composita, quam ‣Caligula invexerat,
dum adactis toto orbe navigiis pervium mare theatris curribusque
25damno publico efficere contendit. (4) neque secus censu novato cum ‣se-
natu motis pluribus lascivum adolescentem, quem sibi probatum ‣parens
asseruerat, retinuisset, censorem et liberis ‣patrem debere esse recte adie-
cerat. (5) ast ubi ‣Messalinae coniugis simulque libertorum delinimentis,
quibus semet dediderat, in pravum abstractus, non illa modo tyranno-
bat facere viro amenti ‣dominoque. (6) namque uxor primo passim quasi
14 consiliis quae Schott : consiliisque OP17 druidarum Schott : drysadarum (-sud- P) OP17 superstitione O21 Musulamiorum Op.c.marg. : musul*** Oa.c. : musalamiorum P22 solum O22 adiit Schott : adit OP23 induxerat P25 senatu Schott : senatus OP27 aiecerat O30 verum quae Schott : verumque OP31 passimque P
iure adulteris utebatur, eoque exstincti cum suis plerique ingenio seu
metu abstinentes, dum pervagatis ‣mulierum artibus petisse petitos cri-
minatur. (7) dehinc atrocius accensa {nobiliore quas} nobiliores quas-
que nuptas et virgines scortorum modo secum prostituerat coactique
5mares, uti adessent. (8) quod si qui talia horruerat, afficto crimine in
horruerant O
ipsum omnemque familiam saeviebatur. (9) namque ‣Claudium, uti
supra docuimus, natura performidolosum iniecto metu sui agitabant ma-
xime coniurationis. quo commento liberti etiam, quos vellent, perditum
ibant. (10) qui primo sceleribus coniventes, ubi pares patronae facti
10sunt, eam quoque ignaro, quasi iubente tamen ‣domino per satellites in-
terficere. (11) et sane in id progressa mulier erat, uti animi ac paelicum
marito MommsenO : om. P : merito
hostiam O
adultero Arntzen
hinc notior, dum mirum videtur apud imperatorem virum ⟨alii viro⟩
hinc P, ut vid. : huic O
OP : viro Opitz, duce Epit. Caes. 4,5
alii viro add. Shackleton Bailey
quam imperatori nuptam esse. (12) ita liberti potestatem nacti summam
15stupris, exilio, caede, proscriptionibus omnia foedabant eoque herilem
stultitiam perpulere, uti senex fratris filiam in nuptias concupisceret.
(13) quae quamvis superiore absurdior haberetur idcircoque paria exti-
absurdior OP : abstinentior Shackleton Bailey : ad⟨ulteriis⟩ sor⟨di⟩dior Soverini
post haberetur add. cum adulterii conscia esset Shackleton Bailey
idcircoque O : idcirco P
quattuordecim regnaret, octingentesimus ‣urbis mire celebratus visusque
20apud ‣Aegyptum Phoenix, quam volucrem ferunt anno quingentesimo ex
ingens emersit nocte, qua defectus lunae acciderat. (15) ceterum funus
uti quondam in ‣Prisco Tarquinio diu occultatum, dum arte mulieris cor-
rupti custodes aegrum simulant atque ab eo mandatam interim privigno,
25quem paulo ante in liberos asciverat, curam rei publicae.
2 petisse petitos Damsté : peti a se petitos OP : peti se a petitis Schott3 nobiliore quas del. Schott5 quis Epit. Caes. 4,55 horruerant O9 coniventes Mommsen, duce Olivario : cohibentes OP : colludentes dub. Schott10 Schott interfecere 12 marito Mommsen : merito O : om. P12 hostiam O12 adultero Arntzen13 hinc P, ut vid. : huic O13 OP : viro Opitz, duce Epit. Caes. 4,513 alii viro add. Shackleton Bailey15 stuporis O17 absurdior OP : abstinentior Shackleton Bailey : ad⟨ulteriis⟩ sor⟨di⟩dior Soverini17 post haberetur add. cum adulterii conscia esset Shackleton Bailey17 idcircoque O : idcirco P19 regnarit P20 P quinquagesimo21 repete O22 ceterum O : tetrum P
ante eo modo add. de imperio neronis P
luciusq O
certe Schott : certi OP
del. Schott : lacunam statuit Dufraigne
lucius domicius nerolonge adolescens dominatum parem annis vitrico gessisset, quinquen-
nium tamen tantus fuit augenda urbe maxime, uti merito ‣Traianus saepe
saepius P
26 ante eo modo add. de imperio neronis P26 luciusq O26 certe Schott : certi OP26 del. Schott : lacunam statuit Dufraigne lucius domicius nero 29 troianus O29 saepius P
testaretur procul differre cunctos principes ‣Neronis quinquennio. quo
mortuo. (3) quare satis compertum est neque aevum impedimento vir-
aevum P : eum O
5tuti esse ⟨et⟩ eam facile mutari corrupto per licentiam ingenio omissam-
que adolescentiae quasi legem perniciosius repeti. (4) namque eo dede-
core reliquum vitae egit, uti pigeat pudeatque memorare huiuscemodi
quempiam, nedum rectorem gentium, fuisse. (5) qui dum psallere per
coetus ‣Graecorum invento in certamen coronae coepisset, eo progressus
coepisset P : cepisset Op.c. : pisset Oa.c.
10est, uti neque suae neque aliorum pudicitiae parcens ad extremum
amictus nubentium virginum specie palam ‣senatu dote data cunctis festa
data OP : dicta Freudenberg
post festa dub. sollemni add. Sylburg
more celebrantibus in manum conveniret lecto ex omnibus prodigiosis.
(6) quod sane in eo levius aestimandum, (7) quippe noxiorum vinctis
in eo levius O : in eo ⟦narrantur scelera neronis⟧ laevius P
vinctis vel iunctis P : iuctis O
modo pelle tectus ferae utrique sexui genitalia vultu contrectabat ex-
15sector marium maiore flagitio. (8) atque inter haec matrem etiam conta-
minavisse plures habent, dum ea quoque ardore dominandi scelere
quolibet subici filium cupit. (9) id ego quamquam scriptoribus diversa
firmantibus verum puto. (10) namque ubi mentem invaserint vitia,
nequaquam verecundiae †externis societate humanius† datur, peccandi
nequamquam O : nequam Maehly, qui post levius interpunxit
OP : nec quidquam verecundiae est et externis satiata immanius excitatur peccandi consuetudo Freudenberg
inverecundiae Walter : an verecundia?
externis societate humanius P : extenis societate humani O : externae societate immanius Olivarius : externa satietate humanis (humanius Den Boer) Arntzen : externis satiatae humanior vis Walter : externis societate humana ius Dufraigne : an externis ⟨affectis vel soluta⟩ societate humani iuris?
post externis add. expetitis Soverini
20consuetudo nova et eo dulciora affectans ad extremum in suos agit. (11)
quod his proditum magis, dum quasi quodam progressu illa per alteros
ad patrui nuptias atque alienorum cruciatibus mariti exitium, hic
paulatim ad ‣sacerdotem Vestae, deinde se, postremo uterque in sui
scelus processerint. (12) neque blandimentis talibus tamen coalescere
25potuere, sed eo praeceps dari: dum insidiantur invicem, mater praeversa
dati Schott
praeversa Pichlmayr : perversa OP : praeventa Freudenberg
interiit. (13) igitur cum omne ius fasque parricidio trivisset ac magis
2 permissu Schott, : permissum OP4 est om. P4 aevum P : eum O5 et add. Scardino8 quemquam P9 inventoque O9 coepisset P : cepisset Op.c. : pisset Oa.c.10 pudicie O11 data OP : dicta Freudenberg11 post festa dub. sollemni add. Sylburg13 in eo levius O : in eo ⟦narrantur scelera neronis⟧ laevius P13 vinctis vel iunctis P : iuctis O14 Pantinus : exactor parium OP : exactor marium Freudenberg : exsector parium D’Elia16 dominandi ardore P19 nequamquam O : nequam Maehly, qui post levius interpunxit19 OP : nec quidquam verecundiae est et externis satiata immanius excitatur peccandi consuetudo Freudenberg19 inverecundiae Walter : an verecundia?19 externis societate humanius P : extenis societate humani O : externae societate immanius Olivarius : externa satietate humanis (humanius Den Boer) Arntzen : externis satiatae humanior vis Walter : externis societate humana ius Dufraigne : an externis ⟨affectis vel soluta⟩ societate humani iuris?19 post externis add. expetitis Soverini20 agens P21 adulteros Arntzen22 partui O23 OP : se Schott24 talibus Schott : latibus OP25 dati Schott25 praeversa Pichlmayr : perversa OP : praeventa Freudenberg26 ius om. O
magisque in optimos saeviretur, coniuravere plures varia sane
tempestate ad liberandam rem publicam. (14) quis proditis caesisque
morte tollere decreverat, nova sede regno quaesita maximeque incitante
5legato ‣Parthorum, qui forte inter epulas aulicis, uti mos est, canentibus,
cum sibi citharistam poposcisset, responso dato liberum esse, adiecerat
sumeret ipse quem vellet e suis, ostentans, qui convivio aderant, quod
praesidebat, cognito mandatum sui exitium quamquam senecta aetate
10‣imperio correpto subvenisset, tantum facinus haud dubie patraretur. (16)
verum eius adventu desertus undique nisi ab spadone, quem quondam
exsectum formare in mulierem tentaverat, semet ictu transegit, cum
implorans percussorem diu ne ad mortem quidem meruisset cuiusquam
officium. (17) hic finis Caesarum genti fuit, quem fore prodigiorum
15multa denuntiavere praecipueque eorum praediis arescens lauri nemus
dicatum triumphantibus atque interitus gallinarum, quae adeo multae
albaeque erant aptioresque religionibus, ut his ‣Romae habeatur hodie
albaeque – locus del. Jordan
aptiores erant P
eis Schott
locus.
1 Oa.c. serviretur 4 morte OP : modo Schott : more Arntzen 7 convivio aderant Schott : convivia oderant OP10 corrupto dub. Arntzen12 O trasiegit 17 albaeque – locus del. Jordan17 aptiores erant P17 eis Schott
ante at Galba add. Galba P
at Schott : [ . ]t (a add. alt. man. Pmarg.) OP
20ubi ‣Romam ingressus est, quasi luxuriae aut etiam crudelitati auxilio
ventitavisset, rapere trahere vexare ac foedum in modum vastare cuncta
et polluere. (2) quis rebus intestabilior (dum gravius offendunt, quos
mollius consultaturos spes erat), simul quia opes ‣militum nimis pecu-
niae cupidus attenuaverat, ‣Othone auctore interficitur. qui praelatum ad-
25optione eius ‣Pisonem impatientius dolens accensas cohortes armatasque
in forum deduxerat. (3) quo cum lorica tectus ‣Galba tumultum leniturus
contenderet, ad ‣lacum Curtium caesus est mense imperii ac die septimo.
contempneret O
Curtium Schott : ortium OP
caesus P : occisus O
19 ante at Galba add. Galba P19 at Schott : [ . ]t (a add. alt. man. Pmarg.) OP23 consulturos P27 contempneret O27 Curtium Schott : ortium OP27 caesus P : occisus O
ante quondam add. quoque P
haud multo fine adolescentiae grandior potentiam invadit. (2) qua dies
30fere quinque et nonaginta praecognitis moribus potitus, postquam a
nonaginta D’Elia OP: octoginta
praecognitis (pro- O) moribus OP
sibimet conscivit.
28 Otho Schott : othon OP28 ante quondam add. quoque P29 qua O : qui Pcorr.30 nonaginta D’Elia : octoginta OP30 praecognitis (pro- O) moribus OP31 Cremonensi dub. Dufraigne
8. (1) ita ad ‣Aulum Vitellium potestas delata, quae progressu fu-
quod ‣Neronis iussu susceperat, impensius attineretur. (2) is ubi gesta
ante praetoriis add. praedictum P
P
germicianismanicianis legionibus factum comperere, aemuli ut inter se solent ne
ut om. O
cohortes ob egregia vitae consenserant. (4) quippe ‣Vespasianus nova
10senator familia ‣Reatinis maioribus industria rebusque pacis ac militiae
longe nobilis habebatur. (5) huius legatorum in ‣Italiam transgressu
decedere. sed postquam mox circumventum se nuntio ratus est, quasi
15renovato furore ipsum ceterosque adversae partis cum ‣Capitolio, quod
remedium saluti ceperant, cremavit. (6) ast ubi vera esse ac propinquare
‣hostes patefactum est, productus e tugurio, quo se abdiderat, ianitoris
pertractus. simul ictibus, quantum quisque valuerat, confosso corpore in
confesso O
20‣Tiberim deicitur tyrannidis octavo mense annos natus quinquaginta et
septem amplius. (7) hi omnes, quos paucis attigi, praecipueque ‣Caesa-
pauci O
post add. nota quod omnes hi imperatores fuerunt litterati sed scelerati Pmarg.
rum gens adeo litteris culti atque eloquentia fuere, ut, ni cunctis vitiis
absque ‣Augusto nimii forent, tantae artes profecto texissent modica
flagitia. (8) quis rebus quamquam satis constet praestare mores, tamen
25bono cuique, praesertim summae rectori, utroque, si queat, iuxta opus,
bono om. P
O
summopost summae add. rei Opitz
sin aliter, vitae proposito immensum progrediente elegantiae satis atque
aliter O : autem P
proposito O : propositum Pa.c. : proposito Pp.c., ut vid.
immensum Pa.c. : in mensum O : in immensum Pp.c., ut vid.
progrediente P : pregrediente O : regrediente Mommsen
Closs
elegantiamsatis P : saltem O
auctoritatis sumat eruditione.
4 exspecatveris Moesici5 hortatum dub. Schott6 ante praetoriis add. praedictum P6 P germicianis 7 comperere Schott : compè O : competer P7 ut om. O11 Italiam Schott : Italia OP13 miles O15 cum O : non P16 P saluti remedium 18 Gemonias Schott : gemonas OP19 O protractus 19 confesso O20 D’Elia : septuaginta et quinque OP quinquaginta et septem 21 pauci O21 post add. nota quod omnes hi imperatores fuerunt litterati sed scelerati Pmarg.22 ni P : in O25 bono om. P25 O summo 25 post summae add. rei Opitz26 aliter O : autem P26 proposito O : propositum Pa.c. : proposito Pp.c., ut vid.26 immensum Pa.c. : in mensum O : in immensum Pp.c., ut vid.26 progrediente P : pregrediente O : regrediente Mommsen26 Closs elegantiam 26 satis P : saltem O27 auctoritatis sumat eruditione D’Elia : auctoritatis sumat eruditionem OP : eruditionis sumat auctoritatem Pichlmayr
9. (1) hoc item ex genere ‣Vespasianus, sanctus omnia, facundiae
haud egens promendis, quae senserat, exsanguem diu fessumque terra-
rum orbem brevi refecit. (2) namque primum satellites tyrannidis, nisi
qui forte atrocius longe processerant, flectere potius maluit quam ex-
5cruciatos delere prudentissime ratus nefaria ministeria a pluribus metu
inulto P, ut vid. : multo O
batur, comiter uti erat stultitiae coarguens, qui ignorarent, quanta moles
arguens P
molestiaque imperio inesset. (4) simul divinis deditus, quorum vera
10mitianum fore. (5) praeterea legibus aequissimis monendoque, quodque
vehementius est, vitae specie vitiorum plura aboleverat. (6) infirmus
tamen, uti quidam prave putant, adversum pecuniam, cum satis constet
aerarii inopia ac labe ‣urbium novas eum neque aliquamdiu post habitas
postea P
vis OP : an moles?
multaque alia Maehly : multaeque aliae OP
ac om. O
seu O : ac P
‣urbes cultu egregio viaeque operibus maximis munitae et cavati montes
per ‣Flaminiam prono transgressui. (9) quae tot tantaque brevi confecta
20intactis cultoribus prudentiam magis quam avaritiam probavere. simul
undique optimis ‣viris mille gentes compositae, cum ducentas aegerrime
repperisset exstinctis saevitia tyrannorum plerisque. (10) at bello rex
ac P
bello OP : metu solo Epit. Caes. 9,12 : ⟨sine⟩ bello dub. Cohn
syriae P
in ‣Italiam reliquerat externae militiae moxque victorem praefectura
‣praetorio extulerat. (11) unde etiam is honos, ingens a principio, tumi-
dior atque alter ab Augusto imperio fuit. (12) verum hac tempestate
dum honorum honestas despectatur mixtique bonis indocti ac prudenti-
2 haud P : aut O3 brevi refecit Schott : prebire fecit OP6 dein P6 inulto P, ut vid. : multo O7 comiter OP : humaniter Pmarg.7 arguens P8 deditus Schott : deditos OP10 monendo P11 abolerat O13 ac labe OP : et clade Epit. Caes. 9,713 postea P15 conflagrasse P16 vis OP : an moles?16 multaque alia Maehly : multaeque aliae OP16 ac om. O16 seu O : ac P17 ius Romanum P : vis romanorum O19 transgressui O : transgressu Pp.c. : progressus Pa.c.22 mille gentes P : nulla gente O23 ac P23 bello OP : metu solo Epit. Caes. 9,12 : ⟨sine⟩ bello dub. Cohn24 provinciam Schott24 syriae P27 honos is P29 mixtisque Pa.c.
bus inertes sunt, fecere nomen plerique potentia vacuum insolensque
miseris ⟨ac⟩ subiectum pessimo cuique et annonae specie rapax.
1 insolensque miseris Mommsen : insolensque misericors O : insolens per misi⟦….⟧ P : insolens per iniurias Schott2 ac add. Dufraigne
10. (1) ceterum ‣Titus postquam imperium adeptus est, incredibile
quantum, quem imitabatur, anteierit, praesertim litteris clementiaque ac
5muneribus. (2) denique cum concessa per priores principes firmari ab
dum P
insequentibus mos esset, simul imperium cepit, talia possidentibus edic-
to sponte cavit prospexitque. (3) neque minus sancte facilis in tuendis,
qui forte in se coniuravissent, adeo ut, cum amplissimi ordinis duo ab-
nuere cogitatum scelus nequirent ‣patresque censuissent de confessis
10supplicium sumendum, deductos in spectaculum se utrimque assidere
deductos Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 OP: deductus
utrimque Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : utrūque O : utrunque P
iusserit petitoque ex industria ‣gladiatoris, quorum pugnae visebantur,
gladiatorum Opitz
gladio quasi ad explorandam aciem uni atque alteri committeret. (4)
quis perculsis et constantiam mirantibus, „videtisne“, inquit, „potestates
fato dari frustraque tentari facinus potiundi spe vel amittendi metu?“ (5)
15ita biennio post ac menses fere novem, amphitheatri perfecto opere, lau-
biennium Schott
profecto P
OP : ludisque dub. Arntzen : Lautiisque vel Lautibusque Lipsius : lautūsque Klebs : an ante lautusque lacuna statuenda?
lautusquetusque veneno interiit, anno aevi quadragesimo, cum eius ‣pater septua-
gesimo obisset, imperator decennii. (6) huius sane mors adeo provinciis
provincie Oa.c.
luctui fuit, uti generis humani delicias appellantes orbatum orbem defle-
rent.
3 post incredibile add. est P5 Damsté dehinc 5 dum P8 coniurassent P10 deductos Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : deductus OP10 utrimque Gruter, duce Epit. Caes. 10,10 : utrūque O : utrunque P11 iussit P11 gladiatorum Opitz12 committeret Arntzen : commictere O : committere P15 biennium Schott15 profecto P15 OP : ludisque dub. Arntzen : Lautiisque vel Lautibusque Lipsius : lautūsque Klebs : an ante lautusque lacuna statuenda? lautusque 17 obiisset P17 provincie Oa.c.
2011. (1) igitur ‣Domitianus fratris atque imperatoris optimi nece, pri-
vato scelere publicoque, amentior, simul maculosae adolescentiae, prae-
das caedem supplicia agere occepit. (2) maior libidinum flagitio ac plus
maiorum O
gerit. quod confestim ab insequentibus remotum validius multo posthac
posthac P : post hanc O
25deinceps retulere. (3) sed ‣Domitianus primo clementiam simulans neque
adeo iners domi belloque tolerantior videbatur. (4) idcircoque ‣Dacis et
Germanici Schott : germanicis OP
superiorem, e suo nomine alterum appellaverat. multaque operum in-
P
opera20 ante igitur add. de domitiano imperatore P22 hoc cepit O22 maiorum O23 dicere O24 multoque O24 posthac P : post hanc O25 rettulere Pichlmayr26 datis O27 captorum O27 Germanici Schott : germanicis OP28 appellaverant O28 P opera
(5) dehinc atrox caedibus bonorum, segnisque ridicule remotis procul
omnibus muscarum agmina persequebatur, postquam ad libidinem mi-
nus virium erat, cuius foedum exercitium ‣Graecorum lingua clinopalen
5vocabat. (6) hincque iocorum pleraque; nam percunctanti cuidam, quis-
percontanti Pichlmayr
quisquamne P
piamne in ‣palatio esset, responsum: „ne musca quidem, nisi forte apud
‣palaestram“. (7) is ergo magis magisque saevitia nimius eoque suspec-
tior etiam suis, libertorum consilio uxore non ignara, quae amorem his-
trionis viro praetulerat, poenas luit quinto et quadragesimo vitae anno,
10dominationis circiter quintodecimo. (8) at ‣senatus gladiatoris more fu-
nus ferri radendumque nomen decrevit. (9) quo moti ‣milites, quibus pri-
vatae commoditates dispendio publico largius procedunt, auctores necis
ad supplicium petere more suo seditiosius coeperunt. (10) qui vix aegre-
que per prudentes cohibiti tandem in gratiam optimatum convenere.
15(11) neque minus per se bellum moliebantur, quod his conversum impe-
P
moliebantur bellumrium maestitiae erat ob amissionem praedarum per dona munifica. (12)
quoque, nescio an ut in ‣Prisco Tarquinio longe meliores. (13) at mihi
tartquinio O
at P : ac O
quidem audienti multa legentique plane compertum urbem ‣Romam ex-
20ternorum virtute atque insitivis artibus praecipue crevisse.
2 segnisque OP : stylisque Torrentius, e Suet. Domit. 3,14 exercitium Schott : exercitum OP5 percontanti Pichlmayr5 quisquamne P9 anno vitae Pa.c.11 efferri D’Elia13 seditiosius P : sedicio suis O15 per se OP : Persae Arntzen15 P moliebantur bellum 16 omissionem P17 hettenus O18 Pa.c. nescio quoque 18 tartquinio O18 at P : ac O
ante quid add. de nerva imperatore P
Cretensi OP : Narniensi Schott
tum? (2) qui cum extrema aetate apud ‣Sequanos, quo tyranni se fecit
metu, imperium arbitrio legionum cepisset, ubi perspexit nisi a superio-
om. O
superioribusribus robustioribusque corpore animoque geri non posse, mense sexto
25ac decimo semet eo abdicavit dedicato prius ‣foro, quod appellatur Per-
vium, quo aedes ‣Minervae eminentior consurgit et magnificentior. (3) id
eminentior om. O
consurgit et magnificentior P : et magnificentior consurgit O
id OP : ita D’Elia
cum semper egregium sit metiri, quantum queas, neque ambitione prae-
ceps agi, tum in imperio, cuius adeo cupidi ‣mortales sunt, ut id vel ul-
21 ante quid add. de nerva imperatore P21 Cretensi OP : Narniensi Schott22 tyranni se fecit Weyman : tyrannide fecit OP : tyranni defugit Walter : tyranni desedit Arntzen : tyranni decessit Pichlmayr : tyranni secessit dub. Festy23 prospexit P23 om. O superioribus 24 robustioribus O25 Pervium OP : Nervium Faber26 eminentior om. O26 consurgit et magnificentior P : et magnificentior consurgit O26 id OP : ita D’Elia28 agi Schott : agit OP
tima senectus avide petat. (4) huc accedit, quod suffecti virtute, quantus
consilio esset, magis magisque patefecit.
2 patefecit Schott : prefecit O : perfecit P
ante namque add. de traiano imperatore P
Italica P : ytalia O : Italicae D’Elia
amplissimi ordinis tamen atque etiam consulari loco, arrogatum accepit
etiam om. P
post accepit add. et Schott, partemque imperii ei Court
5⟨ ⟩ dedit. (2) hoc aegre clarior domi seu militiae reperietur. (3) quippe
hoc Schott : haec P : hec O
militia O
‣Euphratem amnes inclitos sunt, contusae {cui} bello atque imperati ob-
concussae P | post contusae graviter interpunxit Dufraigne
cui del. Schott
post bello lacunam statuit non deleto cui Dufraigne, duce Schott
imperati Schott : imperanti OP
tra suspectioribus aut opportunis locis exstructa ponsque ‣Danubio impo-
coepta ‣forum atque alia multa plus quam magnifice coluit ornavitque et
fora P
15annonae perpetuo mire consultum reperto firmatoque pistorum collegio,
simul noscendis ocius, quae ubique e re publica gerebantur, admota
noscendi socius OP : dist. Puteanus
e re publica Schott : erepta OP
media publici cursus. (6) quod equidem munus satis utile in pestem
orbis ‣Romani vertit posterorum avaritia insolentiaque, nisi quod his
his P : in hijs O
adeo om. P
20boni malive in re publica nihil est, quod in diversum traduci nequeat
moribus praesidentium. (8) aequus, clemens, patientissimus atque in
amicos perfidelis, quippe qui ‣Surae familiari opus sacraverit, quae
Surae Schott : sua re O : curae P
post quae add. aquae Maehly
‣Suranae sunt. (9) usque eo innocentiae fidens, uti praefectum praetorio
‣Suburanum nomine, cum insigne potestatis, uti mos erat, pugionem
25daret, crebro monuerit: „tibi istum ad munimentum mei committo, si
recte agam; sin aliter, in me magis“, quod moderatorem omnium vel
errare minus fas sit. (10) quin etiam vinolentiam, quo vitio uti ‣Nerva
3 ante namque add. de traiano imperatore P3 Italica P : ytalia O : Italicae D’Elia4 etiam om. P4 post accepit add. et Schott, partemque imperii ei Court5 dedit del. Opitz5 hoc Schott : haec P : hec O5 militia O7 satisque OP : sacisque vel iazygisque Schott : aliisque Mommsen : capillatisque vel sarmatisque dub. Pichlmayr : hirsutisque Dufraigne : Scythisque Festy7 de cibalo P8 Sardonios OP : Sardonio Frise : Dardaniis, Dardanis vel Sarmatis, Sauromatis Schott : Sar⟨mizegetusa …⟩donios dub. Mommsen9 concussae P | post contusae graviter interpunxit Dufraigne9 cui del. Schott 9 post bello lacunam statuit non deleto cui Dufraigne, duce Schott9 imperati Schott : imperanti OP10 Osdroe Scardino : Cosdroe P : cosoroe O12 aut O : atque P14 cepta P14 fora P15 perpetuae Schott16 noscendi socius OP : dist. Puteanus16 e re publica Schott : erepta OP18 P posteriorum 18 his P : in hijs O19 profecto P19 adeo om. P20 malique P22 Surae Schott : sua re O : curae P22 post quae add. aquae Maehly
angebatur, prudentia molliverat, curari vetans iussa post longiores
epulas. (11) his virtutibus acto imperio annos prope viginti, cum terrae
apud – afficeretur OP Dacier ⟨aerumnis⟩ afficerentur Freudenberg: Antiochia ceteraque Syriae extrema afficerentur : Antiochia ceteraque Syriae extremis
post Syriae add. bona Asiae parte concussa, reliqua bellorum calamitatibus Sylburg
extremius Gruter
5prius ad imperium ‣Hadriano civi propinquoque (12) (abhinc divisa
cive Schott
abhinc – sint post simulaverat dub. transpos. Damsté
nomina Caesarum atque Augusti inductumque in rem publicam, uti duo
seu plures summae potentiae dissimiles cognomento ac potestate dispari
assecutum putent, quae viri testamento heredem regni institutum
10simulaverat.
1 agebatur O3 apud – afficeretur OP : Antiochia ceteraque Syriae extrema afficerentur Dacier : Antiochia ceteraque Syriae extremis ⟨aerumnis⟩ afficerentur Freudenberg3 post Syriae add. bona Asiae parte concussa, reliqua bellorum calamitatibus Sylburg3 extremius Gruter4 Italiam Freudenberg : militiam OP5 cive Schott5 abhinc – sint post simulaverat dub. transpos. Damsté9 ante testamento add. e (ve Oa.c.) O10 simularat P
14. (1) igitur ‣Aelius Hadrianus eloquio togaeque studiis accommoda-
ante igitur add. de elio hadriano imperatore P
O
andrianusmore seu ‣Pompilii Numae caerimonias, leges, gymnasia doctoresque
curare occepit, (3) adeo quidem, ut etiam ludum ingenuarum artium,
Oa.c.P
eleusinadicuntur dub. Schott : dicitur OP
an Romae?
deinde, uti solet tranquillis rebus, remissior rus proprium ‣Tibur secessit
ubi O
palatia exstruere, curare epulas signa tabulas pictas. postremo omnia
20satis anxie prospicere, quae luxus lasciviaeque essent. (7) hinc orti ru-
mores mali iniecisse stupra puberibus atque Antinoi flagravisse famoso
ministerio neque alia de causa urbem conditam eius nomine aut locasse
ephebo statuas. (8) quae quidem alii pia volunt religiosaque; quippe
Hadriano cupiente fatum producere, cum voluntarium ad vicem magi
25poposcissent, cunctis retractantibus ‣Antinoum obiecisse ⟨se⟩ referunt
hincque in eum officia supra dicta. (9) nos rem in medio relinquemus
quamquam in remisso ingenio suspectam aestimantes societatem aevi
longe imparilis. (10) interim ‣Aelio Caesare mortuo, cum ipse animo pa-
rum valeret idcircoque despectui haberetur, ad creandum Caesarem
11 ante igitur add. de elio hadriano imperatore P11 O andrianus 13 O modo 15 Liberaeque quae Schott : liberae quaeque OP : liberi quaeque D’Elia16 Oa.c.P eleusina 16 dicuntur dub. Schott : dicitur OP16 an Romae?18 caesare Pa.c..18 ubi O21 stupra om. Oa.c.24 magi P : mai O25 ⟨se⟩ referunt Schott : se ferunt Petschenig29 O credendum
conspexit senis soceri aut genitoris anxios gressus levantem manu. quo
mire oblectatus adoptatum legibus Caesarem iubet statimque ab eo ‣se-
natus, cui ludibrio fuerat, magnam partem necari. (12) neque multo post
5apud ‣Baias tabe interiit, anno imperii absque mense vicesimo secundo,
rem eidem deferendum flectebantur. tantum amissos sui ordinis tot
post ordinis add. sui O
‣viros maerebant. (14) sed postquam subito prodiere, quorum exitium
merebatur O
dolori erat, quique suos complexi censent, quod abnuerant.
1 Antoninum Schott : antonium (anth- O) OP6 adivi O7 amissos dub. Schott : admissos OP7 post ordinis add. sui O8 viros tot O8 merebatur O
1015. (1) at ‣Aelio Antonino cognomentum Pii. hunc fere nulla vitiorum
at Aelio D’Elia : athelio O : P attelio Schott : Aurelio
Antonino P : anthonio O
labes commaculavit. (2) vir veterrimae familiae, e ‣Lanuvino municipio,
O
laviniosenator urbis. (3) adeo aequalis probisque moribus, uti plane docuerit
neque iugi pace ac longo otio absoluta ingenia corrumpi eoque demum
fortunatas urbes fore, si regna sapientiae sint. (4) denique annos, quibus
annis P
15publica egit, viginti idem mansit celebrato magnifice urbis nongentesi-
mo, nisi forte triumphorum expertem socordiae videtur. (5) quod longe
secus est, cum maius haud dubie sit neque quemquam turbare ausum
composita neque ipsum ostentandi sui bellum fecisse quietis gentibus.
(6) quin etiam maribus frustratus filiae viro rei publicae consultavit.
10 at Aelio D’Elia : athelio O : attelio P : Aurelio Schott10 Antonino P : anthonio O11 P maculavit11 O lavinio 14 se O14 annis P15 urbis om. Oa.c.19 viro OP : viri ⟨virtute⟩ Freudenberg
2016. (1) namque ‣M. Boionium, qui Aurelius Antoninus habetur, eo-
dem oppido, pari nobilitate, philosophandi vero eloquentiaeque studiis
longe praestantem, in familiam atque imperium ascivit. (2) cuius divina
omnia domi militiaeque facta consultaque. quae imprudentia regendae
coniugis attaminavit, quae in tantum petulantiae proruperat, uti
prorumperat O
uti Campaniae sedens D’Elia : uti campania s. OP : ut in Campania s. Schott : ut in Campaniam secedens dub. Schott : uti Campaniam secedens Arntzen : uti Campaniam foedans Damsté
25‣Campaniae sedens amoena litorum obsideret ad legendos ex nauticis,
quia plerumque nudi agunt, flagitiis aptiores. (3) igitur ‣Aurelius socero
apud ‣Lorios anno vitae post quintum et septuagesimum mortuo con-
festim fratrem ‣Lucium Verum in societatem potentiae accepit. (4) eius
ductu ‣Persae, cum primum superavissent, ad extremum triumpho
primo O
ries fingendi dolo consanguinei circumventum. (6) quem ferunt, cum
20 m. P : in O23 quae del. D’Elia24 prorumperat O24 uti Campaniae sedens D’Elia : uti campania s. OP : ut in Campania s. Schott : ut in Campaniam secedens dub. Schott : uti Campaniam secedens Arntzen : uti Campaniam foedans Damsté29 ducto O29 primo O30 vologeseo O
invidia gestarum rerum angeretur, fraudem inter cenam exercuisse. (7)
namque lita veneno cultri parte vulvae frustum, quod de industria solum
erat, eo praecidit consumptoque uno, uti mos est inter familiares, alte-
rum, qua virus contigerat, germano porrexit. (8) haec in tanto viro
5credere nisi animi ad scelus proni non queunt, (9) quippe cum ‣Lucium
‣Marco sapientiae lenitudinis innocentiae ac litterarum fuisse, ut is
petiturus philosophorum turba obtestantium circumfunderetur, ne
10expeditioni aut pugnae se prius committeret, quam sectarum ardua ac
perocculta explanavisset. (10) ita incerta belli in eius salute doctrinae
incerta – studiis OP Baehrens : ⟨inter⟩Rossbach: incerta belli eius saluti doctrina studiosis incerta belli in eius salutem doctrina studiis metuebatur
in om. P
salute OP : saluti ⟨et⟩ Dacier
studiis metuebantur. tantumque illo imperante floruere artes bonae, ut
illam gloriam etiam temporum putem. (11) legum ambigua mire
distincta vadimoniorumque sollemni remoto denuntiandae litis
15opperiendaeque ad diem commode ius introductum. (12) data cunctis
promiscue civitas Romana multaeque urbes conditae deductae repositae
20triumphi acti ex nationibus, quae rege ‣Marcomaro ab usque urbe
regi P
Marcomaro Op.c.P : mamaro Oa.c. : Marcomanno Gruter : Marcomano dub. Dufraigne
Carnunto dub. Dufraigne : carnuto OP
Gallorum Schott : callorum OP
(14) ita anno imperii octavo decimoque aevi validior ‣Vendobonae
interiit maximo gemitu ‣mortalium omnium. (15) denique, quae seiuncti
OP : seiunctim Faber
seiuncti inin aliis, ‣patres ac vulgus soli omnia decrevere, templa columnas
25‣sacerdotes.
2 O frustrum 3 uti om. Oa.c.6 morbo om. P8 marcomanno O9 ne O : nisi P10 ac perocculta O : et occulta P11 incerta – studiis OP : incerta belli eius saluti doctrina studiosis Baehrens : ⟨inter⟩ incerta belli in eius salutem doctrina studiis metuebatur Rossbach11 in om. P11 salute OP : saluti ⟨et⟩ Dacier12 metiebantur Freudenberg14 remoti P15 opperiendaeque Scardino : operiendaeque OP16 promiscue Schott : promissi OP19 Nicomedia Cereali Pp.c. : nicomede a cereali OPa.c.20 regi P20 Marcomaro Op.c.P : mamaro Oa.c. : Marcomanno Gruter : Marcomano dub. Dufraigne21 Carnunto dub. Dufraigne : carnuto OP21 Gallorum Schott : callorum OP23 qui P23 OP : seiunctim Faber seiuncti in
tur, praecipue per ‣maiorum controversam memoriam. quae posteris us-
que eo gravis est, ut absque communi in impios odio quasi corruptores
generis exsecrabiliores sint. (2) bello plane impiger, quo in Quados
30prospere gesto Septembrem mensem ‣Commodum appellaverat. (3)
26 at filius Schott : T filius OP
moenia Romana potentia vix digna lavandi usui instituit. (4) immiti
prorsus feroque ingenio, adeo quidem, uti ‣gladiatores specie de-
ut P
pugnandi crebro trucidaret, cum ipse ferro, obiecti mucronibus plum-
beis uterentur. (5) cumque eo modo plures confecisset, forte eum
5‣Scaeva nomine audacia ac robore corporis pugnandique arte pervigens
ab studio tali deterruit. qui spreto gladio, quem inutilem cernebat, suffi-
cere utrique ait, quo armabatur ipse. (6) eo metu, ne inter congressum,
uti solet, extorto pugione conficeretur, ‣Scaevam removit atque ad alios
formidolosior in feras beluasque ferociam convertit. (7) quis rebus cum
10insatiabilem sanguinis cuncti horrescerent, coniuravere {ne} in eum,
insatiabilem Schott : instabilem OP
ne del. Dacier : ire dub. Schott
maxime proximus ⟨quisque⟩; quippe adeo dominationi fidus nemo ipsi-
que satellites, dum incestam mentem pronamque in saevitiam cavent, a
pravamque dub. Schott
om. P
in – tutiusin saevitiam Mommsen : insevit iam O
quibus eorum potentia sustentatur, quoquomodo subruere tutius putant
et ‣Commodum quidem primo occultatius veneno petivere anno regni
15tertio fere atque decimo. (8) cuius ⟨vis⟩ frustrata per cibum, quo se casu
cuius ⟨vis⟩ Schott : cuuis OP
repleverat. cum tamen alvi dolorem causaretur, auctore medico, prin-
cipe factionis, in ‣palaestram perrexit. (9) ibi per ministrum ungendi
(nam forte is quoque e consilio erat) faucibus quasi arte exercitii
bracchiorum nodo validius pressis exspiravit. (10) quo cognito ‣senatus,
20qui ob festa Ianuariarum frequens primo luci convenerat, simul plebes
confestimque praefecto urbi ‣Aulo Helvio Pertinaci imperium defertur.
1 romae O2 fero P2 ut P3 obiecti mucronibus Maehly : obiecti m veronibus O : obiectum veronibus P : obiectus mucronibus Olivarius : obiecto mucronibus Corbett4 uterentur Maehly : uteretur OP5 Scaeva Schott : seva O : saeva P8 Scaevam Schott : scenam O : saevam P9 reus P10 insatiabilem Schott : instabilem OP10 ne del. Dacier : ire dub. Schott11 proximus ⟨quisque⟩; quippe Gruner : proximus quippe OP : proximi quippe vel proximus quisque dub. Schott11 dominationi adeo P12 pravamque dub. Schott12 om. P in – tutius 12 in saevitiam Mommsen : insevit iam O13 potentia sustentatur Mommsen : potentiam sustentantur O : dub. del. Dufraigne15 terto P15 cuius ⟨vis⟩ Schott : cuuis OP17 ibi vel ubi Schott : cibi OP19 bracchiorum Olivarius : pacchiorum OP : Tusciarum dub. Schott 19 modo O20 ianuariorum P, ut vid.22 Aulo OP : Publio dub. Festy
24 cum O
etatem promissis magnificentioribus perpulerat, ex praefectura vigilum
27 an Salvius O : Ansalvius P : Salvius Sylburg : del. Cameron
ad insignia dominatus processit. (2) genus ei pernobile iurisque urbani
praestans scientia, quippe qui primus edictum, quod varie inconditeque
a praetoribus promebatur, in ordinem composuerit. (3) hincque satis
compertum cohibendae cupidini, ingenium ni iuvet, eruditionem imbe-
5cillem esse, cum praeceptor et asper quidem rectius vivendi in facinus
processerit, quod novo supplicio plectendum ediderat. (4) neque cupito
P
tamen cupitotamen potitus diu. namque eum acceptis illico, quae acciderant, ‣Septi-
mius Severus, qui forte ‣Syriae legatus in extremis terris bellum gerebat,
imperator creatus ‣pontem proxime Mulvium acie devicit. missique, qui
1 nobile O4 O imbecillam 6 erat Dacier6 P tamen cupito 7 O septimus 9 milvium P10 Romae (vel prone) dub. Schott : prome OP : prompte Walter
lore atque ira commotior cohortes ‣praetorias statim militia exemit
‣Salvii nomen atque eius scripta factave aboleri iubet. (2) quod unum
15effici nequivit: tantum gratia doctarum artium valet, ut scriptoribus ne
saevi mores quidem ad memoriam officiant. (3) quin etiam mors huius-
cemodi ipsis gloriae, exsecrationi auctoribus est, (4) cum omnes prae-
auctoribus dub. Schott : actoribus OP
cipueque posteri sic habent illa ingenia nisi publico latrocinio ac per
dementiam opprimi non potuisse. (5) quo bonis omnibus ac mihi fiden-
20dum magis, qui rure ortus tenui atque indocto ‣patre in haec tempora vi-
hac O
tam praestiti studiis tantis honestiorem. (6) quod equidem gentis nostrae
reor, quae fato quodam bonorum parce fecunda, quos eduxerit tamen,
quo P
facto O
parce Wölfflin : parte OP : partu Schott : parum Casaubonus
quemque ad sua celsos habet. velut ‣Severum ipsum, quo praeclarior in
P
celsa suosre publica fuit nemo. quem quamquam exacta aetate mortuum iustitio
quamquam dub. del. Boer
25eloquioque lugendum sanxere statuentes illum {iustum} nasci aut emori
eloquioque Corbett : elocioque O : elotioque P : elogioque Schott
statuentes dub. Schott : struentes P : struente O
iustum del. Festy : aut Salmasius
ante nasci add. aut Dacier, aut non Maehly
aut OP : at Klotz
minime convenisse, (7) scilicet quod corrigendis moribus nimium,
postquam ad veterum innocentiam quasi mentium sanitatem perve-
nerant, clementem habuere. (8) ita honestas, quae principio anxia habe-
tur, ubi contigerit, voluptati luxuriaeque est. ‣Pescennium Nigrum apud
12 commotior Schott : commodior OP14 iuvet O17 exsecrationibus O17 auctoribus dub. Schott : actoribus OP20 tenui atque O : tenuique P20 hac O21 tantum Casaubonus22 quo P22 facto O22 parce Wölfflin : parte OP : partu Schott : parum Casaubonus23 quemque OP : quandoque Freudenberg23 P celsa suos 24 quem Schott : qui OP24 quamquam dub. del. Boer25 eloquioque Corbett : elocioque O : elotioque P : elogioque Schott 25 statuentes dub. Schott : struentes P : struente O25 iustum del. Festy : aut Salmasius25 ante nasci add. aut Dacier, aut non Maehly25 aut OP : at Klotz29 voluptatis O
prior ‣Aegyptum dux obtinens bellum moverat spe dominationis, alter,
‣Pertinax, quamquam ob vitae parsimoniam similem ipsum magis asciv-
isse plures putent; nobis mens ad credendum prona acerbitati imposi-
solet, condicio loci ad ‣Albinum detulerat, causa exposita novissime con-
10clusisset, „quid, quaeso, faceres, si tu esses?“ ille respondit, „ea per-
ferrem, quae tu.“ (12) quo dicto factoque durius nihil bonis, cum sancti-
que huiuscemodi dissensiones, quamvis studiosius coeptas, fortunae
increpent magisque in protegendis quam ad perdendos ‣cives verum cor-
perdendum P
rumpi patiantur. (13) at iste delendarum cupidus factionum, quo dein-
15ceps mitius ageret, necessitudinem facti ulcisci maluit, ne paulatim spe
veniae in labem publicam per coniurationes procederetur, ad quas vitio
temporum animos ⟨pronos⟩ intelligebat. neque ego abnuo ea delictorum,
animos pronos animos ⟨pronos⟩ Casaubonus, duce Schott : ante animos transpos. ⟨pronos⟩ Pichlmayr : animatos vel animosos Gruter
intendebant dub. Schott
ea delictorum Schott : eadem lictorum (litt- O) OP
quae grassari immodice coeperint, plus paene quam severe excidenda
esse. (14) felix ac prudens, armis praecipue adeo, ut nullo congressu
P
nominisAbgaro Casaubonus : aggaro OP
ut adortus Scardino : adortus ut OP
O
dictionemnem redegit provinciae modo. (16) ‣Adiabena quoque, ni terrarum
terram O
macies despectaretur, in tributarios concessisset. (17) ob haec tanta ‣Ara-
bicum, Adiabenicum et Parthici cognomento ‣patres dixere. (18) his
minivit O
per transversam insulam Schott : per transversa inter insulam OP
4 nitebatur P5 horum ⟨partium⟩ Shackleton Bailey : multorum Bird7 mens Schott : metus OP9 belloci Oa.c.10 post tu add. hic Dacier11 OP : n. b. c. sancti ⟨qui⟩que vel ⟨quo⟩que Gruter : nihil; boni sanctique vel nihli bonis; cum ⟨boni⟩ sanctique Damsté : nihil bonis; cum ⟨ ⟩ sanctique Dufraigne : n. b.; cum ⟨honesti vel probi⟩ sanctique dub. Dufraigne : nihil, cum boni sanctique Casaubonus nihil bonis, cum sanctique 12 studiosius coeptas (cap- O) OP : studio susceptas Schott13 increpuit P13 perdendum P17 animos pronos animos ⟨pronos⟩ Casaubonus, duce Schott : ante animos transpos. ⟨pronos⟩ Pichlmayr : animatos vel animosos Gruter17 intendebant dub. Schott17 ea delictorum Schott : eadem lictorum (litt- O) OP20 decesserit O20 P nominis 21 Abgaro Casaubonus : aggaro OP21 ut adortus Scardino : adortus ut OP21 O dictionem 22 ni P : in O22 terram O26 minivit O26 per transversam insulam Schott : per transversa inter insulam OP27 D’Elia Leptis
motae procul. (20) quae factu ardua facilius eo patrabantur, quo impla-
procul quae Schott : proculque OP
eo om. O
implacabilior dub. Schott
cabilis delictis strenuum quemque praemiis extollebat. (21) denique ne
parva latrocinia quidem impunita patiebatur in suos animadvertens
magis, quod vitio ducum aut etiam per factionem fieri vir experiens
5intelligeret. (22) philosophiae, declamandi, cunctis postremo liberalium
deditus studiis; idemque ab se gesta ornatu et fide paribus composuit.
abs O
gesta Casaubonus : texta OP
paribus mirum : an pari vel paria?
(23) legum conditor longe aequabilium. huic tanto domi forisque uxoris
probra summam gloriae dempsere, quam adeo famose complexus est,
uti cognita libidine ac ream coniurationis retentaverit. (24) quod cum in-
libidine Schott : libide vel livide OP
retentaverit Mommsen duce Schott, qui retentarit scripsit : retentavit P : temptaverit O
10fimo turpe, tum potentibus et illi magis, cui non privati neque singuli
aut flagitiosi, verum imperia et ‣exercitus atque ipsa vitia concessere.
atque P : aut O
ipsa vitia OP : saevitia dub. Arntzen : ipsa vita Casaubonus
(25) nam cum pedibus aeger bellum moraretur idque ‣milites anxie
nam OP : iam Casaubonus
anxie ferrent Schott : anxii efferrent OP
ferrent eiusque filium ‣Bassianum, qui Caesar una aderat, Augustum fe-
cissent, in tribunal se ferri, adesse omnes imperatoremque ac tribunos,
15centuriones et cohortes, quibus auctoribus acciderat, sisti reorum modo
iussit. (26) quo metu cum stratus humi victor tantorum ‣exercitus veniam
cum post victor transpos. P
OP : factorum Olivarius : tantorum ⟨populorum⟩ Freudenberg
precaretur, „sentitisne“, inquit, pulsans manu ⟨caput⟩, „caput potius
quam pedes imperare?“ (27) neque multo post in ‣Britanniae municipio,
in om. O
cui ‣Eboraci nomen, annis regni duodeviginti morbo exstinctus est. (28)
20ortus medie humili, primo litteris, dehinc imbutus foro. quo parum
commodante, uti rebus artis solet, dum tentat aut exquirit varia
melioraque, imperium conscendit. (29) ibi graviora expertus, laborem,
curas, metum et incerta prorsus omnia, quasi testis vitae mortalium,
„cuncta“, inquit, „fui, conducit nihil“. (30) funus, quod liberi ‣Geta
sepulcro; ⟨quem⟩ adeo percoluerat, ut eius gratia ‣Commodum inter
vocabulum addiderit, quod ex illo post multos dubiosque eventus
1 procul quae Schott : proculque OP1 eo om. O1 implacabilior dub. Schott2 praemii O3 advertens O4 per factionem Schott : perfectionem OP : praefectorum dub. Schott5 post liberalium add. artium Maehly6 abs O6 gesta Casaubonus : texta OP6 paribus mirum : an pari vel paria?8 amplexus P9 libidine Schott : libide vel livide OP9 retentaverit Mommsen duce Schott, qui retentarit scripsit : retentavit P : temptaverit O10 neque P : net O11 atque P : aut O11 ipsa vitia OP : saevitia dub. Arntzen : ipsa vita Casaubonus12 nam OP : iam Casaubonus12 anxie ferrent Schott : anxii efferrent OP14 adesse P : desse Oa.c. : addesse Op.c.15 eorum P16 cum post victor transpos. P16 OP : factorum Olivarius : tantorum ⟨populorum⟩ Freudenberg17 post manu add. caput Casaubonus18 pedes Op.c.P : caput Oa.c.18 in om. O20 medie O : mediae P : in aede Schott : enim ex Olivarius20 deinde P22 conscendit imperium P26 quem add. Schott
auspicia honorum cepisset patrocinio fisci. (31) deinde laborantibus
Casaubonus
proindedeinde laborantibus OP : delirantibus dub. Schott
secundarum initia earumque auctores memoriae sunt. (32) at posteri,
quasi bellum inter se mandatis accepissent, confestim secessere. ita
5angeretur, obsessus interiit. (33) quae victoria ‣Papiniani exitio foedior
facta, ut sane putant memoriae curiosi, quippe quem ferunt illo temporis
quam celerrime componeret, dolore ‣Getae dixisse haudquaquam pari
facilitate velari parricidium, qua fieret, idcircoque morte affectum. (34)
10sed haec improbe absurda sunt, cum constet satis praefecturam ‣praetorio
gessisse neque incondite illum virum tantam contumeliam imponere
ante incondite add. non Casaubonus
potuisse, cui amori ac magisterio erat.
amori ac magisterio OP : memoriae magister non Freuden-berg
ministerio dub. Arntzen | post magisterio add. Getae Casaubonus
1 Casaubonus proinde 1 deinde laborantibus OP : delirantibus dub. Schott 2 post secundarum add. rerum Opitz, duce Maehly5 papinia in O7 destinanda Gruter, duce Schott : destinando OP8 haudquaquam Schott : haud quanquam OP9 idcircoque morte D’Elia : iccirco morteque O : iccirco morte P11 neque P : net O11 ante incondite add. non Casaubonus12 amori ac magisterio OP : memoriae magister non Freuden-berg12 ministerio dub. Arntzen | post magisterio add. Getae Casaubonus
nam adliciens, quod indumenta in talos demissa largiretur, ‣Caracalla
vestes Schott : vesti OP : vestis Dacier
Antoninianas dub. Schott : anthonias O : antonianas P : Antoniniae Dacier
nomine suo O : nomini suo P : nomen e suo Casaubonus
mannos, gentem populosam mirifice ex equo pugnantem, prope ‣Moe-
num amnem devicit. patiens, communis tranquillusque. pari fortuna et
nora supra (c. 20,23) memoravi, forma captus coniugem affectavit, cum
20illa factiosior aspectui adolescentis, praesentiae quasi ignara, semet
dedisset intecto corpore asserentique, „vellem, si liceret, uti“,
petulantius multo (quippe quae pudorem velamento exuerat)
respondisset, „libet? plane licet“. (4) ‣Aegypti sacra per eum deportata
‣Romam atque aucta urbs magno accessu viae novae et ad lavandum
25absoluta opera cultus pulchri. (5) quibus confectis cum ‣Syriam
publici Maehly
circumgrederetur, apud ‣Edessam anno potentiae sexto moritur. (6)
funerata sunt.
13 plebem O : urbem P14 adliciens Casaubonus : adiciens O : adijciens P : adiens dub. Schott : adficiens Gruter15 vestes Schott : vesti OP : vestis Dacier15 Antoninianas dub. Schott : anthonias O : antonianas P : Antoniniae Dacier15 nomine suo O : nomini suo P : nomen e suo Casaubonus16 ex equo mirifice P17 tranquillisque O21 intecto Schott : intellecto OP23 post plane add. non Pmarg.24 post viae add. et O25 pulchri cultus P25 publici Maehly26 circumgrederetur Schott : circum crederetur OP27 luctus Oa.c.
22. (1) dehinc ‣Opilius Macrinus, qui praefecturam praetorio gerebat,
imperator eiusdemque filius ‣Diadumenus nomine Caesar a legionibus
exspectaveris Diadumenianus
appellantur. (2) quibus eo quod ingens amissi principis desiderium erat,
adolescentem ‣Antoninum vocavere. (3) horum nihil praeter saevos at-
5que inciviles animos interim reperimus. (4) qua gratia mensibus fere
P
fermequattuor ac decem vix retento imperio, per quos creati fuerant, interfecti
sunt.
2 P eiusque 2 exspectaveris Diadumenianus3 eo del. Gruner4 anthonium O5 P repperimus 5 P ferme
10quam asylum insidiarum metu confugerat hincque ‣Heliogabalus dictus.
tuit. (2) hoc impurius ne improbae quidem aut petulantes ‣mulieres fu-
ere, quippe orbe toto obscenissimos perquirebat visendis tractandisve
urbe tota Gruter
OP : visendos tractandosve Gruter : fingendis tractandisque Olivarius
artibus libidinum ferendarum. (3) haec cum augerentur in dies ac magis
partibus vel artubus Pithou
ferendarum OP : ferarum Schott : ⟨non⟩ ferendarum Olivarius : nefandarum Dacier
angerentur O
nuncupaverat, amor cumularetur, in castris ‣praetoriis tricesimo regni
mense oppressus est.
11 altaria O : palatia P13 urbe tota Gruter13 OP : visendos tractandosve Gruter : fingendis tractandisque Olivarius14 partibus vel artubus Pithou14 ferendarum OP : ferarum Schott : ⟨non⟩ ferendarum Olivarius : nefandarum Dacier14 angerentur O15 pompilii P
ante statimque add. de alexandro mammee P
urbe dub. add. Schott
Caesareae Opitz
Arcae Opitz : arthe O : archae Pa.c. : orchae Pp.c. : Arca Sylburg : Arce Mommsen
20potentia delata. (2) qui quamquam adolescens, ingenio supra aevum
regem, movet. quo fuso fugatoque in ‣Galliam maturrime contendit,
quae ‣Germanorum direptionibus tentabatur. (3) ibi tumultuantes
legionum plerasque constantissime abiecit, quod in praesens gloriae,
25mox exitio datum est. (4) nam cum tantae severitatis vim ‣milites
inhorrescunt (unde etiam ‣Severi cognomentum accesserat), agentem
opus urbi florentissimum †celebrio† fabricatus est matrisque cultu, quae
18 ante statimque add. de alexandro mammee P18 urbe dub. add. Schott19 Caesareae Opitz19 Arcae Opitz : arthe O : archae Pa.c. : orchae Pp.c. : Arca Sylburg : Arce Mommsen20 aevum P : eum O22 maturrime om. O27 cui O : in P28 celebrio OP : et celeberrimum Dacier : celebreque Arntzen : celebrius Dufraigne : celebratione Bird : Serapium vel Isium et Serapium Olivarius : an in palatio?28 matris{que} Dacier
‣Pauloque inter exordia patriae reddito, iuris auctoribus, quantus erga
oxordia O
pariter Dacier
redito O
quantus – esset OP : quanto studio erga optimos et quanto studio aequi esset Shackleton Bailey
optimos atque aequi studio esset, edocuit. (7) neque ultra annos
dub. Schott
studiososdocuit O
5tredecim imperio functus rem publicam reliquit firmatam undique. (8)
consiliis tamquam in summo constitit. (9) quo ne confestim laberetur,
‣Alexandri fuit. abhinc dum dominandi suis quam subigendi externos
cupientiores sunt atque inter se armantur magis, ‣Romanum statum quasi
10abrupto praecipitavere immissique in imperium promiscue boni
malique, nobiles atque ignobiles, ac ‣barbariae multi. (10) quippe, ubi
passim confusaque omnia neque suo feruntur modo, quique fas putant
uti per turbam rapere aliena officia, quae regere nequeunt, et scientiam
bonarum artium foede corrumpunt. (11) ita fortunae vis licentiam nacta
15perniciosa libidine ‣mortales agit. quae diu quidem virtute uti muro
prohibita, postquam paene omnes flagitiis subacti sunt, etiam infimis
genere institutoque publica permisit.
1 nomine P : nomen O : del. Dacier2 praetorianus P3 oxordia O3 pariter Dacier3 redito O3 quantus – esset OP : quanto studio erga optimos et quanto studio aequi esset Shackleton Bailey4 atque del. Sylburg4 dub. Schott studiosos 4 docuit O6 evolant O10 O mali bonique 11 barbari dub. Schott12 passim OP : sparsa Sylburg13 scientiam Arntzen : scientia OP : inscientia Gruter : inscitia Walter16 infimis Arntzen : infirmis OP
primus e ‣militaribus, litterarum fere rudis potentiam cepit suffragiis
20legionum. (2) quod tamen etiam ‣patres, dum periculosum aestimant
inermes armato resistere, approbaverunt. filiusque eius ‣pari nomine
‣Gaius Iulius Maximinus Caesar factus est.
Iulius Maximinus Caesar dub. del. Schott
18 Trebellicae mirum : rei bellicae Faber : Triballis Isauriae dub. Schott20 aestimant D’Elia : extimant OP : existimant Schott21 patri O22 iulus O22 Iulius Maximinus Caesar dub. del. Schott
Schott | post summae add. Opitzpotestatis
summispotitus OPa.c.
haud P : aut O
pervenit, tamquam ea re creatus foret, seditione excipitur. qua lenita
facile ‣Carthaginem petit. (3) ibi cum avertendis prodigiis, quorum metu
haud inaniter angebatur, rem divinam solitis ageret, repente hostia par-
23 Schott | post summae add. potestatis Opitz summis 23 potitus OPa.c.23 haud P : aut O24 Antoninus P25 Thysdri D’Elia, duce Sylburg : thydri OP26 ea re Schott : tare O : care P : vane Fontaine : del. Knecht26 linita P28 inane P
tum edidit. (4) id haruspices atque ipse maxime (nam huius scientiae
usu immodice prudens erat) ita accepere illum quidem destinatum neci,
accipere O
quidem O : quoque P
verum liberis pariturum imperium, progressique coniectu longius filii
filii O : liberi P
quoque exitum denuntiavere, mitem atque innoxium praefantes fore ut
5illud pecus nec diuturnum tamen subiectumque insidiis. (5) interim
reliquique iudices vulgo caeduntur per cohortes ‣praetorias. (6) quippe
praetorias cohortes P
‣Gordianus, postquam delatum sibi imperium cognovit, praemia amplum
in modum ostentans ‣Romam legatos ac litteras destinaverat. quibus ne-
dius fidumque ac bonum solo quaestu. (7) at ‣senatus metuens, ne nullis
rectoribus specie captae urbis atrociora acciderent, primo potestatum
Caelium Schott
num Caesares constituit.
2 immodices Oa.c.2 accipere O2 quidem O : quoque P3 libero Dacier3 filii O : liberi P7 reliqui per O7 praetorias cohortes P8 imperium sibi O9 ac – frustratos om. Oa.c.13 Pupienum Schott : cupienum OP13 Caelium Schott
filium, qui forte contubernio ‣patris praetextatus ac deinceps praefectus
praetorio intererat, Augustum creavere; neque sane factum nobilitas
aspernata. (2) denique accito eo inter implana urbis atque ipso sinu
victos reliqui paulatim deseruerant. (5) horum imperio ad biennium per
huiuscemodi moras annus quaesitus. (6) neque multo post tumultu ‣mili-
signiter bello ‣Marci Philippi praefecti praetorio insidiis periit sexennio
30imperii.
15 iisdemque Schott : hisdemque OP21 retinebatur O22 Aquileiae Schott : aquilae OP25 Caelioque Dacier26 P invexerat
28. (1) igitur Marcus Iulius Philippus, Arabs ‣Trachonites, sumpto in
arbs O
31 ante igitur add. de philippo augusto P31 arbs O33 Philippopolis D’Elia33 romamam O
‣Tiberim lacu, quod eam partem aquae penuria fatigabat, annum urbis
millesimum ludis omnium generum celebrant. (2) et quoniam nomen
admonuit, nostra quoque aetate post mille centesimus ‣consule Philippo
excessit nullis, ut solet, sollemnibus frequentatus: adeo in dies cura mi-
5nima ‣Romanae urbis. (3) quod equidem denuntiatum ferunt illo tempore
prodigiis portentisque. ex quis unum memorare brevi libet. (4) nam cum
‣pontificum lege hostiae mactarentur, suis utero maris feminarum genita-
lia apparuere. (5) id haruspices solutionem posterorum portendere vitia-
que fore potiora interpretati. (6) quod frustratum iri aestimans imperator
10‣Philippus, tum quia forte praeteriens filii similem pro meritorio ephe-
bum conspexerat, usum virilis scorti removendum honestissime consul-
tavit. (7) verumtamen manet, quippe condicione loci mutata peioribus
flagitiis agitatur, dum avidius periculosa quibusque prohibentur ‣morta-
Pa.c.
mortales prohibenturles petunt. (8) huc accedit, quod longe aliud ‣Etruscorum artes cecine-
15rant, quae bonis parte plurima iacentibus mollissimum quemque beatum
fore asserebant. (9) eos ego ignorasse verum plane puto. etenim quam-
vis rerum omnium prospero successu, pudore amisso tamen, fortunatus
esse quis potest, cum eodem retento cetera tolerabilia sint? (10) his actis
retentu O
sunt P
filio urbi relicto ipse quamquam debili per aetatem corpore adversum
‣Romae compertis apud castra praetoria filius interficitur. annos po-
tentiae quinque egere.
3 centesimus Schott : centesimo OP6 O quibus 9 aestimans P .: existimans O : destinans Damsté10 P merito 12 vitium tamen dub. Damsté13 agitabatur O13 Pa.c. mortales prohibentur 16 ego eos O18 quis esse P18 retentu O18 sunt P19 ubi O
ante at Decius add. de decio P
at Decius Pmarg. : decius (a Omarg.) OP
rium conspiraverat, laetiorque hostium nece filium ‣Etruscum nomine
in om. O
moratur moenium gratia, quae instituit, dedicandorum. (2) et interea ad
‣militum arbitrio occubuerat, ora, uti mos est, inopinato deferuntur
plerisque illo pervenerant. (3) qua causa ‣Decio quam potuit maturrime
23 ante at Decius add. de decio P23 at Decius Pmarg. : decius (a Omarg.) OP24 Etruscum Schott : etruscium OP25 facit Schott25 in om. O27 Iotapiani Schott : iotapiam P : iopatiam O : iothapinni Omarg. 29 Lucio OP : iulio Petersen32 rome O32 caput O
verum utrique mox caesi, cum ‣Priscum nobilitas hostem patriae censu-
cecidere exacto regni biennio. (5) sed ‣Deciorum mortem plerique
eorum dub. Damsté
illustrem ferunt. namque filium audacius congredientem cecidisse in
multa praefarentur, strenue dixisse detrimentum unius militis parum vi-
parvum Schott
deri sibi. ita refecto bello, cum impigre decertaret, interisse pari modo.
1 sensuisset O2 Bruti OP : Abruti Gruter : Abryti Dufraigne3 occidere P3 eorum dub. Damsté5 aciem O6 an profarentur?6 parvum Schott7 interiisse P
sianoque favor quaesitus, quod anxie studioseque tenuissimi cuiusque
exsequias curarent.
8 hostialinoque O9 volusiano O9 dein P
potestatum corruptis ‣militibus arripuit. (2) ad quem expugnandum
cui nullo labore seu detrimento victoria obveniebat, simul quia
immodici per luxum lasciviamque officia benevolentiae corruperant. (3)
his sane omnibus biennium profecit. nam ‣Aemilianus quoque tres
his P : is O
biennio P
OP : praefuit dub. Schott : suffecit Sylburg : processit Pichlmayr
menses usus modesto imperio morbo absumptus est, cum proceres
eum O
20primo hostem, deinde exstinctis superioribus pro fortuna, uti solet,
Augustum appellavissent.
14 potestatem Schott15 a O18 his P : is O18 biennio P18 OP : praefuit dub. Schott : suffecit Sylburg : processit Pichlmayr19 assumptus O19 eum O20 dein P
bellum morabantur, ‣Licinio Valeriano imperium deferunt. (2) qui quam-
quam genere satis claro, tamen, uti mos etiam tum erat, militiam seque-
P
sequebantur
‣Tiberis adulta aestate diluvii facie inundavit. (4) prudentes perniciosum
rei publicae cecinere adolescentis fluxo ingenio, quia ‣Etruria accitus
venerat, unde amnis praedictus. quod equidem confestim evenit. (5)
laniatus interiit imperii anno sexto, senecta robustiore.
Oa.c.
imperiosexto anno O
senecta O : aetate P
22 contracti Schott : contractu OP23 Licinio O : illicinio P : ilico Licinio Opitz24 tum etiam P24 P sequebantur 26 aetate P28 ampanis O29 pater bellum O : pater dolo erat circumventus bellum P31 Oa.c. imperio 31 sexto anno O31 senecta O : aetate P
5quos ‣Mursina labes reliquos fecerat, bellum duplicaverat. (3) his pros-
manam quasi naufragio dedit cum ‣Salonino filio, cui honorem Caesaris
possiderunt P
ne direpto ‣Tarraconensium oppido nactisque in tempore navigiis pars in
dub. del. Festy
nanctisque O
in tempore OP : emporiis Damsté
parsin P : dist. Putenaus : persin O : per sinus Olivarius
P
quaesieratsiverat. (4) ita quasi ventis undique saevientibus, parvis maxima ima
15summis orbe toto miscebantur. (5) simulque ‣Romam pestilentia grassa-
Romae Sylburg
grassabatur OP : populabatur vel vastabat Sylburg
batur, quae saepe curis gravioribus atque animi desperatione oritur. (6)
inter haec ipse popinas ganeasque obiens lenonum ac vinariorum ami-
citiis haerebat, expositus ‣Saloninae coniugi atque amori flagitioso filiae
20motus longe atrociores orti. (8) namque primus omnium ‣Postumus, qui
feliciter fuso suorum tumultu periit, quod flagitantibus ‣Mogontiacorum
25rius, ferri quondam opifex neque etiam tum militiae satis clarus, regnum
capit. (10) proinde cuncta ad extremum reciderant, uti talibus imperia ac
virtutum omnium decus ludibrio essent. (11) hinc denique ioculariter
2 dub. Schott ex Eutr. 9,8,1 : ingebum OP3 pannonos P4 musie O5 Mursina Schott : mausina OP6 solutior rem P : soluciorem O7 solonino O8 atheosque O10 vis tunc aeque Sylburg : vi tunc aeque OP : vi tunc equi Olivarius : vis turmaeque Maehly : Rhaetiam atque Arntzen : Rhaetiam vel Vindeliciam atque Freudenberg11 direp O11 possiderunt P12 dub. del. Festy12 nanctisque O12 in tempore OP : emporiis Damsté12 parsin P : dist. Putenaus : persin O : per sinus Olivarius13 permearent Puteanus13 P quaesierat 14 ventis Schott : venti sunt OP15 Romae Sylburg15 grassabatur OP : populabatur vel vastabat Sylburg16 animi OP : annonae Walter17 vinariorum OP : mimorum dub. Schott21 Rudoni expulsaque 22 Laeliani Gruner : leliani OP : Lolliani Schott : L. Aeliani Arntzen22 belli P23 P magunciacorum 28 nequamquam O
tenderet, quam ‣Marius eiusdem artis auctor stirpisque ac nominis soli-
davisset. (12) hoc iugulato post biduum ‣Victorinus deligitur, belli scien-
tia ‣Postumo par, verum libidine praecipiti. qua cohibita in exordio post
biennii imperium constupratis vi plerisque, ubi ‣Atticiani coniugem con-
5cupivit facinusque ab ea viro patefactum est, accensis furtim ‣militibus
per seditionem ‣Agrippinae occiditur. (13) tantum actuariorum, quorum
tibus malitia patraretur: ‣genus hominum praesertim hac tempestate, ne-
quam, venale, callidum, seditiosum, habendi cupidum atque ad patran-
10das fraudes velandasque quasi ab natura factum, annonae dominans
eoque utilia curantibus et fortunis aratorum infestum, prudens in tem-
pore his largiendi, quorum vecordia damnoque opes contraxerit. (14) in-
probantibus ‣Tetricum imperatorem facit, qui familia nobili praesidatu
improbe suadebat, crebro etiam, uti rebus ex voluntate gestis solet,
ludos ac festa triumphorum, quo promptius simulata confirmarentur, ex-
ercens. (16) sed postquam periculum propinquabat, tandem urbe egre-
citus, uti mos est, socordia tam ignavi ducis sumpto imperio ‣Romam
nomine O
est, fusum acie ‣Mediolanum coegit. (19) quam urbem dum machinatio-
cogit dub. Schott
cum P
machinationibus P : machinatu ibus O
nibus omnis generis oppugnat, ab suis interiit. (20) quippe ‣Aureolus ubi
25solvendi obsidii spem inanem vidit, ducum ‣Gallieni tribunorumque no-
mina quasi destinata ab eo ad necem astu composuit litterasque e muro,
quam occultissime potuit, abiecit. quae forte a memoratis repertae me-
tum suspicionemque iniecere mandati exitii, verum eas effluxisse incu-
qua causa Schott : quo causa OP : quo casu dub. Schott
Heracliani Dacier
30citu atque honos praestabant, simulata proruptione ‣hostium nullis, uti re
trepida ac repentina solet, tectum stipatoribus tabernaculo educunt nocte
1 Marius – stirpisque OP : {Marius eiusdem artis} stirpis{que} Shackleton Bailey3 par postumo O7 O potentibus 8 Freudenberg militia patrocinaretur 11 infostum P16 ignaris publici mali P : publici mali ignarus O : publici mali ignaris D’Elia17 persuadebat dub. Schott20 Aureolus Schott : hauriolus O : auriolus P21 secordiam O22 Aureoli Schott : aurili O : aureli P22 nomine O23 cogit dub. Schott23 cum P23 machinationibus P : machinatu ibus O24 Aureolus Schott : aurilius O : aurelius P25 videt O26 litterasque – abiecit om. Oa.c.29 qua causa Schott : quo causa OP : quo casu dub. Schott29 Heracliani Dacier
intempesta. teloque traicitur, cuiusnam per tenebras incertum. (22) ita
auctoris necis errore an quia bono publico acciderat, inulta caedes fuit.
necis del. Shackleton Bailey
necis errore Gruter : necis nec rore OP : necisne errore Schott : necis errore ne Olivarius
(23) quamquam eo prolapsi mores sunt, uti suo quam ‣rei publicae
magisque potentiae quam gloriae studio plures agant. (24) hinc quoque
5rerum vis ac nominum corrupta, dum plerumque potior flagitio, ubi
armis superaverit, tyrannidem amotam vocat damno publico oppressos.
oppressis Maehly
(25) quin etiam aliquanti pari libidine in caelestium numerum referuntur
aegre exsequiis digni. (26) quis ni fides gestarum rerum obstitisset, quae
neque honestos praemiis memoriae frustrari sinit neque improbis aeter-
10nam illustremque famam procedere, nequaquam peteretur virtus, cum
nequaquam Mommsen : nequamquam O : ne cuiquam P : nequiquam Schott
OPa.c.
patereturverum illud atque unicum decus pessimo cuique gratia tribueretur
quod eius arbitrio imperium cepisset, divum dixere. (28) nam cum pro-
fluvio sanguinis vulnere tam gravi mortem sibi adesse intelligeret, in-
nentem praesidiariam manum. (29) quod sane extortum, cum neque
erant P
erit, par similisque semper ipsi habebitur. (30) adeo principes aut optimi
‣mortalium vitae decore quam quaesitis nominibus atque compositis,
modo. (31) at ‣senatus comperto tali exitio satellites propinquosque per
‣scalas Gemonias praeceps agendos decrevit; patronoque fisci in curiam
perducto effossos oculos pependisse satis constat, cum irruens vulgus
ni Pichlmayr : nisi OP
lani urbe tamquam postulato ‣exercitus parcendum, qui forte eorum su-
pererant, praecepisset, nobilitas plebesque atrocius grassarentur. (33) et
‣patres quidem praeter commune Romani orbis malum stimulabant
stimulabat Schott
proprii ordinis contumelia, (34) quia primus ipse metu socordiae suae,
30ne imperium ad optimos nobilium transferretur, ‣senatum militia vetuit
et adire ‣exercitum. (35) huic novem annorum potentia fuit.
1 intemperata P, ut vid.2 necis del. Shackleton Bailey2 necis errore Gruter : necis nec rore OP : necisne errore Schott : necis errore ne Olivarius6 vocaverit P6 oppressis Maehly8 ni P : in O9 frustrati sunt O10 nequaquam Mommsen : nequamquam O : ne cuiquam P : nequiquam Schott10 OPa.c. pateretur 16 neque P : net O17 flagitia O : exitia al’flagicia P17 erant P18 aut O : atque P20 coniciatur OP : conicitur Schott : conici datur Heraeus20 se O22 patronique Dacier23 perducto Olivarius : perduci OP : perducti Dacier25 at O25 ni Pichlmayr : nisi OP28 malum orbis P28 stimulabat Schott31 et O : etiam P
ditae res subigunt recta consulere, ubi afflicta omnia perspexere, avide
approbant extolluntque, viri laborum patientis aequique ac prorsus de-
diti rei publicae, (2) quippe ut longo intervallo ‣Deciorum morem reno-
5vaverit. (3) nam cum pellere ‣Gothos cuperet, quos diuturnitas nimis va-
lidos ac prope incolas effecerat, proditum ex libris Sibyllinis est primum
ordinis amplissimi victoriae vovendum. (4) cumque is, qui esse videba-
tur, semet obtulisset, sibi potius id muneris competere ostendit, qui re-
nulla O
10mento fusi ‣barbari summotique, postquam imperator vitam rei publicae
dono dedit. (6) adeo bonis salus ‣civium ac longa sui memoria cariora
sunt. quae non gloriae modo, verum etiam ratione quadam posterorum
imperatores nostri ⟨ ⟩ corporisque acceptior ‣militibus praemiorum spe
15seu lasciviae. (8) quo aegra asperiorque victoria fuit, dum, uti mos sub-
ditis est, studio impune peccandi remissa imperia promptius quam utilia
defendunt.
2 subigunt Schott : subiungunt OP3 P deditique 5 cupuret O9 princeps om. O9 nulla O14 nostri corporisque O hic videtur defectus in exemplari in marg. ab alt. man. addito : nostri +corporisque P16 P erat
35. (1) ceterum ‣Aurelianus successu tanto vehementior confestim,
quasi belli reliquiae superessent, in ‣Persas progressus est. (2) quis dele-
memoravimus, caesae legiones proditore ipso duce. (4) namque
nam P
peteretur, ‣Aureliani per litteras praesidium imploraverat eique
25adventanti producta ad speciem acie inter pugnam se dedit. (5) ita, uti
rectore nullo solet, turbati ordines oppressi sunt, ipse post celsum
biennii imperium in triumphum ductus ‣Lucaniae correcturam filioque
veniam atque honorem ‣senatorum cooptavit. (6) neque secus intra
inter O
urbem monetae opifices deleti, qui, cum auctore ‣Felicissimo rationali
30nummariam notam corrosissent, poenae metu bellum fecerant usque eo
milia bellatorum P
confecerint. (7) his tot tantisque prospere gestis fanum ‣Soli magnificum
ante Soli transpos. Romae P
19 quamvis Damsté21 dimotis O22 proditore Schott : prodite O : prodito P22 nam P25 ut O27 imperii P28 cooptavit OP : ab eo obtinuit Opitz28 inter O29 autore O30 poenae Schott : pene OP31 per Caelium P : percelum O31 milia bellatorum P32 propere O32 ante Soli transpos. Romae P
‣Romae constituit donariis ornans opulentis, ac ne unquam, quae per
epulentis O
‣Gallienum evenerant, acciderent, muris urbem quam validissimis
laxiore ambitu circumsaepsit. simulque usus porcinae carnis, quo ‣plebi
Romanae affatim cederet, prudenter munificeque prospectavit
5deletaeque fiscales et quadruplatorum, quae urbem miserabiliter
affecerant, calumniae consumptis igni tabulis monumentisque
huiuscemodi negotiorum atque ad ‣Graeciae morem decreta abolitione;
P
gratiaeinter quae avaritiam, peculatum provinciarumque praedatores contra
inter quae Schott : interque OP
avariciae P
provinciarum P
morem militarium, quorum e numero erat, immane quantum sectabatur.
10(8) qua causa ministri scelere, cui secretorum officium crediderat,
circumventus apud ‣Caenofrurium interiit, cum ille praedae conscientia
praedae OP : pretii vel praemii Klotz
delictique scripta callide composita tribunis quasi per gratiam
prodidisset, quibus interfici iubebantur. illique eo metu accensi facinus
15destinant, uti suopte arbitratu ‣patres imperatorem deligerent. (10)
arbitratu OP : ingenio Dufraigne
delegerent O
quibus hoc ipsorum potissimum convenire munus respondentibus
rursum legiones ad eos reiciunt. (11) ita utrimque pudore ac modestia
certabatur, rara in hominibus virtute, rebus praesertim huiuscemodi, ac
Pa.c.
decertabaturhuiuscemodi O : hnioi P
prope ignota ‣militibus. (12) tantum ille vir severitate atque incorruptis
20artibus potuit, ut eius necis auctoribus exitio, pravis metui simulque
post eius add. exitus Walter
necis Oa.c., ut vid. : neces Op.c.P | post necis add. nuntius Freudenberg
autoribus O
simulque D’Elia : simulata OP : simul ac Dufraigne : simul et Schott : stimulo Arntzen : simulatu (i. e. simulatui) Pichlmayr : stimulatu (i. e. stimulatui) Walter : firmitati Maehly : simulque simulationi Freudenberg
dubiis, optimo cuique desiderio, nemini insolentiae aut ostentationi
esset, atque etiam soli quasi ‣Romulo interregni species obvenit, longe
species P : septies Oa.c. : sp ties Op.c.
vero gloriosior. (13) quod factum praecipue edocuit cuncta in se orbis
docuit Schott
se om. P
modo verti nihilque accidere, quod rursum naturae vis ferre nequeat
25aevi spatio, (14) adhuc virtutibus principum res attolli facile vel afflictas
easque firmiores praeceps vitiis dari.
1 Romae om. Oa.c.1 epulentis O5 delecteque O7 huiusmodi O7 P gratiae 8 inter quae Schott : interque OP8 avariciae P8 provinciarum P9 sectabatur OPp.c. : spectabatur Pa.c. : suspectabatur Gruter : perspectabatur Opitz11 apud P : ad O11 praedae OP : pretii vel praemii Klotz14 omisso P15 suapte O15 arbitratu OP : ingenio Dufraigne15 delegerent O16 convenire dub. del. Schott18 Pa.c. decertabatur 18 huiuscemodi O : hnioi P20 post eius add. exitus Walter20 necis Oa.c., ut vid. : neces Op.c.P | post necis add. nuntius Freudenberg20 autoribus O20 simulque D’Elia : simulata OP : simul ac Dufraigne : simul et Schott : stimulo Arntzen : simulatu (i. e. simulatui) Pichlmayr : stimulatu (i. e. stimulatui) Walter : firmitati Maehly : simulque simulationi Freudenberg22 quasi soli O22 species P : septies Oa.c. : sp ties Op.c.23 vere O23 docuit Schott23 se om. P24 nequeat Schott : neque OP
cunctis fere laetioribus, quod militari ferocia legendi ius principis pro-
ceres recepissent. (2) quae tamen laetitia brevis neque exitu tolerabili
5cem, quod ipsius ictu occiderat, excruciavisset, ‣Florianus, eiusdem fra-
ter, nullo ‣senatus seu militum consulto imperium invaserat.
1 militari ferocia OP : a militari ferocia Arntzen : a mitiore ferocia Walter : an militari ferocia lenita?2 Oa.c. tolerabilis 4 autores O5 iptu O
37. (1) qui uno mense aut altero vix retentata dominatione apud ‣Tar-
P
illyricumpere, ingenti belli scientia exercitandisque varie ‣militibus ac duranda
oleis Schott : olei OP
pleraque per legiones, quarum otium rei publicae atque ductoribus
rum colles vinetis replevit, postea sane quam ‣barbarorum attritae gentes
sunt, quae nostris principibus suorum scelere interfectis irruperant,
nam utrique dominatum tentaverant sumpta, cui duces praeerant, manu.
qua causa receptis omnibus pacatisque dixisse proditur brevi ‣milites
frustra fore. (4) hinc denique magis irritati paulo cis sextum annum
apud ‣Sirmium trucidavere, cum ad siccandam lacunis ac fossa urbem
20ipsi patriam adigerentur, quae palustri solo hiemalibus aquis corrumpi-
tur. (5) abhinc militaris potentia convaluit ac ‣senatui imperium creandi-
que ius principis ereptum ad nostram memoriam, incertum, an ipso cu-
piente per desidiam an metu seu dissensionum odio. (6) quippe amissa
‣Gallieni edicto refici militia potuit concedentibus modeste legionibus
larium cuiquam, bono licet, imperium daretur amplissimo ac tanto or-
dine in castris degente. (7) verum dum oblectantur otio simulque divitiis
pavent, quarum usum affluentiamque aeternitate maius putant, muni-
8 a O8 P illyricum 9 ingentem O10 ut ille Pp.c. : utile OPa.c.10 oleis Schott : olei OP11 ductoribus Schott : doctoribus OP15 post Bonoso lacunam statuit Dufraigne : add. cum Gruner, Proculoque cum Syme, pulso dub. Dufraigne18 fore O : fieri al’fore P20 Oa.c. patrem21 O at 22 O eius 23 amisso P25 O manipularum 28 magis Schott
praetorio Opitz
30 post Carus add. creatus Freudenberg30 praetorio Opitz32 opportuna Schott
subest. (3) ubi fusis ‣hostibus, dum gloriae inconsulte avidior
5conflagravit. (4) id quidam iure ei accidisse referunt. nam cum oracula
docuissent adusque oppidum memoratum perveniri victoria licere,
longius delatus poenas luit. (5) proinde arduum fatalia devertere eoque
devertere P : diὐter O
Schott : OPperflua
numerarius P
10soceri insidiis exstinguitur. (7) quis casum detulit adolescentis oculorum
dolor. (8) denique diu facinus occultatum, dum clausum lectica cadaver
specie aegr⟨i, n⟩e vento obtunderetur acies, gestabatur.
2 pergit protinus P4 Ctesiphonta Schott : thesiphonta OP6 perveni O7 lugit O7 devertere P : diὐter O8 Schott : perflua OP8 numerarius P9 Apri Schott : apri O : a P12 aegr⟨i, n⟩e Schott : egre OP
tum est, ducum consilio tribunorumque ‣Valerius Diocletianus domesti-
15cos regens ob sapientiam deligitur, magnus vir, his moribus tamen, (2)
quippe qui primus ex auro veste quaesita serici ac purpurae gemmarum-
que vim plantis concupiverit. (3) quae quamquam plus quam civilia tu-
conculcaverit Shackleton Bailey
O
tumidimidique et affluentis animi, levia tamen prae ceteris. (4) namque se
20passus et adorari se appellarique uti ‣deum. (5) quis rebus, quantum in-
genium est, compertum habeo humillimos quosque, maxime ubi alta ac-
cesserint, superbia atque ambitione immodicos esse. (6) hinc ‣Marius
patrum memoria, hinc iste nostra communem habitum supergressi, dum
animus potentiae expers tamquam inedia refecti insatiabilis est. (7) quo
25mihi mirum videtur nobilitati plerosque superbiam dare, quae gentis pa-
post nobilitati add. vitio Courtney
qua egentis OP : dist. Schott
triciae memor molestiarum, quis agitatur, remedio eminere paululum
plu⟨s iu⟩ris habet. (8) verum haec in ‣Valerio obducta ceteris bonis.
eoque ipso, quod ‣dominum dici passus, parentem egit. satisque constat
prudentem virum edocere voluisse atrocitatem rerum magis quam nomi-
O
nomen
30num officere. (9) interim ‣Carinus eorum, quae acciderant, certior spe
13 O honore 15 O diligitur 16 post purpurae add. usum contempserit Shackleton Bailey17 planctis O17 conculcaverit Shackleton Bailey17 O tumidi 19 O prius 22 O in modicos 24 O media 25 post nobilitati add. vitio Courtney25 qua egentis OP : dist. Schott27 plu⟨s iu⟩ris Scardino : pluris OP : iuris Maehly29 docere O29 O nomen 30 efficere P31 erumpentes Schott : erumpentis OP31 metus P
tos correctura ageret, ‣Cari morte cognita imperium avens eripere adven-
Moesiam Dacier : mesam O : maesam P
5suorum ictu interiit, quod libidine impatiens ‣militarium multas affecta-
libidinis dub. Schott
impotens dub. Damsté
multas O : mulctas P : nuptias vel mulieres Schott an ⟨mulieres⟩ multas?
affectabat Schott : affectabant OP : assectabatur dub. Schott
bat, quarum infestiores ‣viri iram tamen doloremque in eventum belli
distulerant. (12) quo prosperius cedente metu, ne huiuscemodi ingenium
magis magisque victoria insolesceret, sese ulti sunt. is finis ‣Caro liberis-
imperio Pichlmayr
fuere mirum : fecere Walter : an ante fuere lacuna statuenda?
10ad ‣exercitum contione cum educto gladio solem intuens obtestaretur
proxime astantem ictu transegit, cuius dolo, uti supra (c. 38,6)
docuimus, adolescens bonus facundusque et gener occiderat. (14)
ceteris venia data retentique ‣hostium fere omnes ac maxime vir insignis
hostium del. Shackleton Bailey
15nomine ‣Aristobulus praefectus praetorio per officia sua. (15) quae res
post memoriam humani nova atque inopinabilis fuit, civili bello
fortunis, fama, dignitate spoliatum neminem, cum pie admodum
mansueteque geri laetemur exilio, proscriptioni atque etiam suppliciis et
caedibus modum fieri. (16) quid ea memorem, ascivisse consortio
20multos externosque tuendi prolatandive gratia iuris Romani? (17)
vocant, populatis late agris plerasque ‣urbium temptare, statim
‣Maximianum fidum amicitia quamquam semiagrestem, militiae tamen
25atque ingenio bonum imperatorem iubet. (18) huic postea cultu numinis
1 libi P2 correctura Schott : correptura OP3 processit P3 Moesiam Dacier : mesam O : maesam P4 Margum Dacier : Marcum OP : Murgum Schott5 libidinis dub. Schott5 impotens dub. Damsté5 multas O : mulctas P : nuptias vel mulieres Schott an ⟨mulieres⟩ multas?5 affectabat Schott : affectabant OP : assectabatur dub. Schott9 imperio Pichlmayr9 fuere mirum : fecere Walter : an ante fuere lacuna statuenda?10 contione Schott : conditione OP14 vetentique O14 hostium del. Shackleton Bailey 15 Aristobulus Schott : aristobolus OP16 P : humanum O : humanam Schott : humani ⟨generis⟩ Opitz21 Aelianum Dacier : helianum OP22 Bagaudas Schott : bagauda OP23 P Maximianum statim 24 an militia?26 O : Herculei P : Herculii D’Elia27 in OP : inter Opitz
mirum : Monapiae Janssens
civitatis Freudenberg
factis promptioribus enituit. eoque eum, simul quia gubernandi (quo
officio adolescentiam mercede exercuerat) gnarus habebatur, parandae
classi ac propulsandis ‣Germanis maria infestantibus praefecere. (21)
5hoc elatior, cum ‣barbarorum multos opprimeret neque praedae omnia in
cum OP : quia Gruter
barbarorum vel non parum Schott : barum OP : barbarorum parum Gruter : paronum Arntzen : cumbarum Damsté : barbarum Pichlmayr
multas Damsté
aerarium referret, ‣Herculii metu, a quo se caedi iussum compererat,
se caedi Schott : secedi O : caedi P
10dominationis insignia induerat. (24) his de causis ‣Iulium Constantium,
Caesares in affinitatem vocant. (25) prior ‣Herculii privignam, alter
‣Diocletiano editam sortiuntur diremptis prioribus coniugiis, ut in
15omnibus ‣Illyricum patria fuit, qui, quamquam humanitatis parum, ruris
humanitate Freudenberg | post humanitatis add. artibus Opitz
post parum add. habuere Dacier
iuris Sylburg
tamen ac militiae miseriis imbuti satis optimi rei publicae fuere. (27)
quare constat sanctos prudentesque sensu mali promptius fieri contra-
que expertes aerumnarum, dum opibus suis cunctos aestimant, minus
consulere. (28) sed horum concordia maxime edocuit virtuti ingenium
maxime concordia O
ciebant modo. quod quale quantumque sit, ab urbis conditione ad
nostram aetatem propinquorum facinoribus patefactum est. (30) et quo-
niam bellorum moles, de qua supra memoravimus, acrius urgebat, quasi
tum tributorum ingens malum. nam cum omnis eadem functione mode-
1 mirum : Monapiae Janssens1 civitatis Freudenberg5 cum OP : quia Gruter5 barbarorum vel non parum Schott : barum OP : barbarorum parum Gruter : paronum Arntzen : cumbarum Damsté : barbarum Pichlmayr5 multas Damsté6 errarium O6 se caedi Schott : secedi O : caedi P8 vel Quinquegentaneae Festy Quinquegentianae 11 galierum O11 maximanum O12 herculei O13 direptis O15 humanitate Freudenberg | post humanitatis add. artibus Opitz15 post parum add. habuere Dacier15 iuris Sylburg16 miseriis OP : infulis dub. Gruter : ministeriis Sylburg : mysteriis Damsté19 horum om. Oa.c.19 maxime concordia O20 instituto Schott : institutio OP : institutione dub. Schott22 conditore P24 quasi partito OP : quadripartito Freudenberg : quadrifariam Maehly25 sunt om. O28 P moderataque
rateque ageretur, quo ‣exercitus atque imperator, qui semper aut maxima
ageretur Rudoni : ageret OP : adigeret Freudenberg
atque P : ac O
parte aderant, ali possent, pensionibus inducta lex nova. (32) quae sane
illorum temporum modestia tolerabilis in perniciem processit his tem-
ad arcendos ‣Persarum impetus. (34) a quis primo graviter vexatus con-
tes contendit. quae ferme sola seu facilior vincendi via est. (35) denique
ibidem ‣Narseum regem in dicionem subegit, simul liberos coniugesque
10et aulam regiam. (36) adeo victor, ut, ni ‣Valerius, cuius nutu omnia ge-
rebantur, incertum qua causa abnuisset, Romani fasces in provinciam
novam ferrentur. (37) verum pars terrarum tamen nobis utilior quaesita.
quae cum acrius reposcuntur, bellum recens susceptum est grave admo-
pari modo post gestae res transpos. P
missum insulae imperium, postquam iussis ac munimento incolarum
monimento Pa.c.
contra gentes bellicosas opportunior habitus. (40) quem sane sexennio
post ‣Allectus nomine dolo circumvenit. (41) qui cum eius permissu
summae rei praeesset, flagitiorum et ob ea mortis formidine per scelus
qui praetorianis praefectus praeerat, cum parte classis ac legionum prae-
translata omnis in nostrum solum, cuius ⟨ ⟩ fere pars iam tum ab ‣Aure-
post cuius lacunam statuit Scardino
fere OP : fusa vel caesa Arntzen
iam OP : media vel altera Gruter
eureliano O
liano erat. (44) neque minore studio pacis officia vincta legibus
25aequissimis ac remoto pestilenti ‣frumentariorum genere, quorum nunc
agentes rerum simillimi sunt. qui cum ad explorandum annuntian-
dumque, ecqui forte in provinciis motus exsisterent, instituti viderentur,
compositis nefarie criminationibus, iniecto passim metu, praecipue re-
motissimo cuique, cuncta foede diripiebant. (45) simul annona urbis ac
30stipendiariorum salus anxie solliciteque habita honestiorumque
sollicitaque O
provectu et contra suppliciis flagitiosi cuiusque virtutum studia
augebantur. veterrimae religiones castissime curatae, ac mirum in
modum adhuc novis cultisque pulchre moenibus ‣Romana culmina et
1 ageretur Rudoni : ageret OP : adigeret Freudenberg1 atque P : ac O12 nobilis O15 lugit O15 pari modo post gestae res transpos. P16 iuxis O16 monimento Pa.c.19 martis Pa.c.20 ascleopodoto O23 post cuius lacunam statuit Scardino23 fere OP : fusa vel caesa Arntzen23 iam OP : media vel altera Gruter23 eureliano O25 ac del. Shackleton Bailey27 ecqui Schott : hec qui O : haec qui P30 stipendariorum O30 sollicitaque O31 post et add. e P33 novis adhuc P
neque tamen, cum haec agerent, extra vitia fuere. quippe ‣Herculius
libidine tanta agebatur, ut ne ab obsidum corporibus quidem animi
labem comprimeret. ‣Valerio parum honesta in amicos fides erat
5discordiarum sane metu, dum enuntiationibus posse agitari quietem
consortii putat. (47) hinc etiam quasi truncatae ‣vires urbis imminuto
‣praetoriarum cohortium atque in armis vulgi numero. quo quidem
plures volunt imperium posuisse. (48) namque imminentium scrutator,
ubi fato intestinas clades et quasi fragorem quendam impendere
10comperit status ‣Romani, celebrato regni vicesimo anno valentior curam
celebrato Schott : celebrator OP
regni vicesimo anno OP : aut regni anno vicesimo aut vicesimo regni anno Opitz
rei publicae abiecit, cum in sententiam ‣Herculium aegerrime
traduxisset, cui anno minus potentia fuerat. et quamquam aliis alia
aestimantibus veri gratia corrupta sit, nobis tamen excellenti natura
videtur ad communem vitam spreto ambitu descendisse.
3 obsidium O7 Schott inermis 10 celebrato Schott : celebrator OP10 regni vicesimo anno OP : aut regni anno vicesimo aut vicesimo regni anno Opitz12 minor vel minus ⟨aeque⟩ Dacier13 excellentis naturae dub. Schott
O : Illyriciorum P : Illyricorum Schott
(posteriorque P) in quae OP : priori Italiam, posteriori quae Schott
prior Italiam, posteriorstantinus, cuius iam tum a puero ingens potensque animus ardore im-
peritandi agitabatur, fugae commento, cum ad frustrandos insequentes
20publica iumenta, quaqua iter egerat, interficeret, in ‣Britanniam pervenit.
nam is a ‣Galerio religionis specie ad vicem obsidis tenebatur. (3) et
iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP
patrem vel del. Havet, vel parentem del. Cameron
tima urgebant. (4) quo mortuo cunctis, qui aderant, annitentibus impe-
in hostem propere ferre iubet. (7) is circum muros cum ageret, desertus
a suis, quos praemiorum illecebris ‣Maxentius traduxerat, fugiens ob-
15 armentarioque P16 O : Illyriciorum P : Illyricorum Schott16 (posteriorque P) in quae OP : priori Italiam, posteriori quae Schott prior Italiam, posterior 17 P costantius 21 ad vicem Schott : adducem O : ad ducem P22 iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP22 patrem vel del. Havet, vel parentem del. Cameron23 OPp.c. : agebant Pa.c. : perurgebant Havet26 erat om. Oa.c.27 ferre propere P28 oppressusque Damsté30 lucinium O30 augustum creat O : cesarem creat augustum P
obsidione distineretur ‣militibus eadem qua superiores via attentatis,
metu, ne desereretur, ‣Italia decessit. pauloque post vulnere pestilenti
consumptus est, cum agrum satis rei publicae commodantem caesis im-
pennonis O
fecisset, (10) cuius gratia provinciam uxoris nomine ‣Valeriam appella-
vit. (11) huic quinquennii imperium, ‣Constantio annuum fuit, cum sane
uterque potentiam Caesarum annos tredecim gessissent. (12) adeo miri
naturae beneficiis, ut ea si a doctis pectoribus proficiscerentur neque in-
10sulsitate offenderent, haud dubie praecipua haberentur. (13) quare com-
pertum est eruditionem elegantiam comitatem praesertim principibus
necessarias esse, cum sine his naturae bona quasi incompta aut etiam
riam paraverint. (14) at memoria mea ‣Constantinum, quamquam ceteris
paraverint P : paruerint O : an pepererint?
Constantium Faber
15promptum virtutibus, adusque astra votis omnium subvexere. (15) qui
profecto si munificentiae atque ambitioni modum hisque artibus sta-
tuisset, quis praecipue adulta ingenia gloriae studio progressa longius in
contrarium labuntur, haud multum abesset ‣deo. (16) is ubi vastari urbem
incubuerat, cum ipse debili aetate, agrestibus ac ‣Pannonicis parentibus
vecordior, ‣milites tumultuarie quaesiti, armorum vix medium haberetur.
post milites add. tirones Freudenberg
tumultuarieque P
haberent Freudenberg
(18) denique eum a tyranno missi paucissimis cohortibus ‣Rufius Volu-
25sianus praefectus praetorio ac militares duces levi certamine confecere.
pulchriora vastari diripi incendique iusserat, ferus inhumanusque ac li-
bidine multo tetrior. (20) adhuc pavidus et imbellis atque in desidiam
30ronam suis nihilo segnius solita curaret neque patris exitio moveretur.
(21) namque ‣Herculius natura impotentior, simul filii segnitiem me-
tuens inconsulte imperium repetiverat. (22) cumque specie officii dolis
2 destineretur O5 Pelsonis Mommsen5 pennonis O7 annuum Schott : annum OP 9 ante add. officiis vel P13 sunt O13 tiro O14 paraverint P : paruerint O : an pepererint?14 Constantium Faber15 comptum Arntzen17 gloriae vel gloriarum Schott : gloriam OP22 post aetate add. esset Freudenberg23 post milites add. tirones Freudenberg23 tumultuarieque P23 haberent Freudenberg24 eum Schott : cum OP 28 multa Pichlmayr30 sequius Schott31 segnitiem Mommsen : segnitie (segnicie P) OP : segnitiae Schott
compositis ‣Constantinum generum tentaret acerbe, iure interierat. (23)
post tentaret levius interpunxit Dacier
OP : acerbe Nixon : acerbius vel servili more Damsté
iurepost iure add. tandem P, tamen Schott
interierat – dies om. Oa.c.
novem aegerrime progressus, dum caesa acie fugiens semet ‣Romam re-
ciperet, insidiis, quas hosti apud ‣pontem Mulvium locaverat, in trans-
Milvium Arntzen : Mulvium OP
5gressu ‣Tiberis interceptus est tyrannidis anno sexto. (24) huius nece in-
credibile quantum laetitia gaudioque ‣senatus ac plebes exsultaverint.
quos in tantum afflictaverat, uti ‣praetorianis caedem vulgi quondam an-
nuerit primusque instituto pessimo munerum specie patres aratoresque
pecuniam conferre prodigenti sibi cogeret. (25) quorum odio praetoriae
10legiones ac subsidia factionibus aptiora quam urbi ‣Romae sublata peni-
tus, simul arma atque usus indumenti militaris. (26) adhuc cuncta opera,
quae magnifice construxerat, urbis fanum atque basilicam ‣Flavii meritis
patres sacravere. (27) a quo etiam post ‣Circus maximus excultus miri-
fice atque ad lavandum institutum opus ceteris haud multo dispar. (28)
15statuae ⟨locatae⟩ locis quam celeberrimis, quarum plures ex auro aut
statuae ⟨locatae⟩ locis Freudenberg : ⟨statutae⟩ statuae locis Walter
saluberrimis Pa.c.
natoque nomen ‣Constantina inditum. (29) adeo acceptius praestantius-
que tyrannorum depulsoribus nihil est, quorum gratia eo demum auctior
20erit, si modesti ipsi atque abstinentes sint. (30) quippe ‣humanae mentes
frustratae boni spe asperius offenduntur, cum mutato rectore flagitioso
aerumnarum vis manet.
1 post tentaret levius interpunxit Dacier1 OP : acerbe Nixon : acerbius vel servili more Damsté iure 1 post iure add. tandem P, tamen Schott1 interierat – dies om. Oa.c.3 aegerrime post Romam transpos. Damsté4 hostis Damsté4 Milvium Arntzen : Mulvium OP5 Tiberis Sylburg : tiberi OP6 plebs O7 post praetorianis add. uti praetorianis O8 oratoresque O10 aptiora Schott : optiora OP15 statuae ⟨locatae⟩ locis Freudenberg : ⟨statutae⟩ statuae locis Walter15 saluberrimis Pa.c.17 ceciderat P20 ipsi om. Pichlmayr21 frustrati O22 vis Schott : vi OP
25perit. (2) ita potestas ‣orbis Romani duobus quaesita, qui quamvis per
post illi add. lautitia Brakman
modum Schott : admodum OP : ambitionis modum D’Elia : ante modum lacunam statuit Dufraigne
dum magna cetera, huic parsimonia, et ea quidem agrestis, tantummodo
ante magna add. pauca Syl-burg
magna cetera OP : magnificentia dub. Schott : magna lautitia dub. Baehrens
post cetera add. magnificentia Maehly
23 Italiam P27 post illi add. lautitia Brakman27 modum Schott : admodum OP : ambitionis modum D’Elia : ante modum lacunam statuit Dufraigne28 ante magna add. pauca Syl-burg28 magna cetera OP : magnificentia dub. Schott : magna lautitia dub. Baehrens28 post cetera add. magnificentia Maehly
manentibus texit recepitque, eo pius, ut etiam vetus taeterrimumque
supplicium patibulorum et cruribus suffringendis primus removerit. (5)
5nobilium philosophorum ‣servili more cruciatus adhibiti modum fecere.
(6) quo sane variis proeliis pulso, cum eum prorsus opprimere arduum
videretur, simul affinitatis gratia refectum consortium ascitique imperio
consortio Schott
nianus ‣Licinio. (7) quod equidem vix diuturnum neque his, qui assume-
10bantur, felix fore defectu solis foedato iisdem mensibus die patefactum.
defectu Schott : defectus OP
iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP
cedona concessit. (9) ibi ad auxilium sui ‣Martiniano in imperium co-
cooptato Schott : coactato O : coaptato P
optato una oppressus est. (10) eo modo res publica unius arbitrio geri
coepit liberis Caesarum nomina diversa retentantibus. namque ea tem-
15pestate imperatori nostro ‣Constantio insigne Caesaris datum. (11) quo-
rum cum natu grandior, incertum qua causa, patris iudicio occidisset,
specie regni demens capessiverat. (12) quo excruciato, ut fas erat,
‣servili aut latronum more, condenda urbe formandisque religionibus in-
20gentem animum avocavit, simul novando militiae ordine. (13) et interea
‣Constans nomine, Caesar fit. (14) cuius gratia rei publicae
permixtionem fore ostentorum mira prodidere. quippe ea nocte, quae
commissi imperii diem sequebatur, igni continuo caeli facies
25conflagravit. (15) abhinc consumpto fere biennio fratris filium, cui e
‣militaribus. (16) ita anno imperii tricesimo secundoque, cum totum
orbem tredecim tenuisset, sexaginta natus atque amplius duo, in ‣Persas
tendens, a quis bellum erumpere occeperat, rure proximo ‣Nicomediae,
acceperat P
1 hostes Schott : hostis OP2 P veterrimumque 3 suffrigendis O4 quidem om. Oa.c.5 post nobilium add. quidem O7 refecti P7 consortio Schott10 defectu Schott : defectus OP10 iisdem Schott : hisdem (hijs- O) OP12 in om. O12 cooptato Schott : coactato O : coaptato P14 diverse dub.Dacier 18 capessiverat Schott : capissierat O : compesciverat Pa.c. : capesciverat Pp.c.19 condenda – avocavit OP : condendae urbi formandisque religionibus ingentem animum advocavit Dacier19 formidandisque P20 novando Dacier : novande O : novandae P21 filius O21 minorum O23 post nocte add. que O25 ex P26 assistentibus P : absistentibus O : obsistentibus Mommsen29 irrumpere P29 acceperat P
‣Achyronam vocant, excessit, cum id taetrum sidus regnis, quod
voca P
crinitum vocant, portendisset. (17) funus relatum in urbem sui nominis.
quod sane ‣populus Romanus aegerrime tulit, quippe cuius armis,
legibus clementi imperio quasi novatam urbem ‣Romam arbitrarentur.
arbitraretur P
5(18) pons per ‣Danubium ductus, castra castellaque pluribus locis
commode posita. (19) remotae olei frumentique adventiciae
augebantur O
P
quoresrum superiores ‣Severi imperio gratantes civi obtulerant, verteratque
gratiam muneribus in perniciem posterorum dissimulatio. alteros
mulcta P
indigenam fuisse ignoravissent. fiscales molestiae severius pressae,
cunctaque divino ritui paria viderentur, ni parum dignis ad publica
ni parum P : imparum O
aditum concessisset. (21) quae quamquam saepius accidere, tamen in
ante saepius add. haud Dacier
summo ingenio atque optimis rei publicae moribus, quamvis parva vitia,
15elucent magis eoque notantur facile. quin etiam acrius saepe officiunt,
cum ob auctoris decus in virtutes potissimum accipiuntur atque ad imi-
tandum invitamento sunt. (22) igitur confestim ‣Dalmatius, incertum quo
suasore, interficitur. statimque triennio post minimum maximumque
20simul per aetatem cautus parum atque animi vehemens, adhuc ministro-
rum pravitate exsecrabilis ac praeceps in avaritiam despectumque ‣mili-
tarium, anno post triumphum decimo ‣Magnentii scelere circumventus
est externarum sane gentium compressis motibus. (24) quarum obsides,
pretio quaesitos pueros venustiores, quod cultius habuerat, libidine
25huiuscemodi arsisse pro certo habetur. (25) quae tamen vitia utinam
utinam P : ut O
ingenio, simul his, quae post accidere, adeo exstincta omnia sunt, ut
illud imperium haud iniuria desideraretur; (26) tum quia ‣Vetranio
litterarum prorsus expers et ingenio stolidior idcircoque agresti vecordia
1 exspectaveris Achyronem vel Achyrona1 voca P4 roman P4 arbitraretur P6 posita P : composita O7 probitiones O7 augebantur O7 P quores 9 muneribus OP : muneris Schott : muneris huius Casaubonus : munerantibus Damsté : an muneris vel munerum oneribus?10 boionios P10 mulcta P11 fuisse ignoravissent OP : fustibus vel fustigatum necavissent Casaubonus : fuste ignominiavissent Gruter11 repressae Schott12 ritu O12 ni parum P : imparum O13 editum O13 ante saepius add. haud Dacier15 eoque P : eo quod O20 ante simul add. per Oa.c.21 ac O : atque P25 huiusmodi P25 utinam P : ut O26 atroque P
42. (1) eum ‣Constantius cis mensem decimum facundiae vi deiectum
facundi aevi OP : dist. Schott
deiectum O : derectum Pa.c. : directum Pp.c.
imperio in privatum otium removit. (2) quae gloria post natum im-
5perium soli processit eloquio clementiaque. (3) nam cum magna parte
utrimque ‣exercitus convenissent, habita ad speciem iudicii contione,
quod fere vix aut multo sanguine obtinendum erat, eloquentia patravit.
vi dub. Arntzen
paravit dub. Arntzen
(4) quae res satis edocuit non modo domi, verum militiae quoque di-
cendi copiam praestare. qua demum vel ardua proclivius eo conficiun-
praestare Schott : restare OP : resistere Dacier
Oa.c.
proclius
10tur, si modestia atque integritate superet. (5) quod maxime cognitum e
liam contenderet, hiems aspera clausaeque ‣Alpes tardavere. (6) interim
materne O
15imperator fit. (7) cuius stolidum ingenium adeo plebi ‣Romanae
‣patribusque exitio fuit, uti passim domus fora viae templaque cruore aut
cadaveribus opplerentur bustorum modo, (8) neque per eum tantum, ve-
rum etiam advolantibus ‣Magnentianis, qui tricesimo die triduo minus
hostem perculerant. (9) sed iam antea, cum externi motus suspectaren-
suo mutaverat, ‣Orientem Caesaribus commiserant. (10) ipsi inter se
acrioribus proeliis per triennium congressi. ad extremum ‣Constantius
fugientem in ‣Galliam persecutus vario ambos supplicio semet adegit
25regni speciem sustulerant, oppressa. (12) neque multo post ob saevitiam
atque animum trucem ‣Gallus Augusti iussu interiit. (13) ita longo inter-
vallo annum fere post septuagesimum relata ad unum cura rei publicae.
(14) quae recens quieta a civili trepidatione ‣Silvano in imperium coacto
transgressu pedestre {ad} magisterium adolescentior meruerat. (16) e
ad del. Sylburg
meruerat OP : pervenerat retento ad ante magisterium Sylburg
3 facundi aevi OP : dist. Schott3 deiectum O : derectum Pa.c. : directum Pp.c.5 nam – convenissent om. Oa.c.7 ferro dub. Damsté7 vi dub. Arntzen7 paravit dub. Arntzen9 praestare Schott : restare OP : resistere Dacier9 Oa.c. proclius11 tamen om. Oa.c.13 potentianus P13 materne O16 aut OP : ac Schott : atque vel et Opitz 18 Magnentianis Schott : magnianis OP20 manentius O21 commiserant – acrioribus om. Oa.c.23 varios Oa.c.25 speciem Dacier : specie OP28 in om. O30 barbaris P : ban iris O31 ad del. Sylburg31 meruerat OP : pervenerat retento ad ante magisterium Sylburg
quo cum altius per metum seu dementiam conscendisset, legionum, a
quis praesidium speraverat, tumultu octavum circa ac vicesimum diem
trucidatus est. (17) qua causa ne quid apud ‣Gallos natura praecipites
novaretur praesertim ‣Germanis pleraque earum partium populantibus,
isque nationes feras brevi subegit captis famosis regibus. (18) quae
quamquam in eius fortuna, principis tamen et consilio accidere. (19)
in del. Gruter : vi Freinsheim
post eius add. sorte Damsté
post tamen add. auspicio Sylburg
que, suo autem ductu atque auspicio minus paria experti sint. (20) at
sint Sylburg : sunt OP
10‣Iulius Constantius, annos tres atque viginti Augustum imperium regens,
cum externis motibus, modo civilibus exercetur, aegre ab armis abest.
ante externis add. modo Sylburg
(21) quis tyrannide tantorum depulsa sustentatoque interim ‣Persarum
impetu, genti ‣Sarmatarum magno decore considens apud eos regem
ante vixque add. fecisse O
15cos maiorum fecisse comperimus. (23) placidus clemensque pro neg-
otio, litterarum ad elegantiam prudens atque ornandi genere leni iocun-
Schott
orandidoque, laboris patiens ac destinandi sagittas mire promptus, cibi, somni,
sagiptas O
ante cibi add. parcus Walter
somni Rudoni : omnis OP
libidinis atque omnium cupidinum victor, cultu genitoris satis pius sui-
que nimis custos, gnarus vita bonorum principum rei publicae quietem
20regi. (24) haec tanta tamque inclita tenue studium probandis provincia-
rum ac militiae rectoribus, simul ministrorum parte maxima absurdi
mores, adhuc neglectus boni cuiusque foedavere. (25) atque uti verum
absolvam brevi, ut imperatore ipso praeclarius, ita apparitorum pleris-
que magis atrox nihil.
2 octavium O5 Caesarem om. Oa.c.7 in del. Gruter : vi Freinsheim7 post eius add. sorte Damsté7 post tamen add. auspicio Sylburg8 pleraque Schott : plereque O : pleraeque P9 ducto O9 sint Sylburg : sunt OP11 dum Arntzen11 ante externis add. modo Sylburg14 restituisse P 14 ante vixque add. fecisse O16 litterarumque O16 Schott orandi 17 sagiptas O17 ante cibi add. parcus Walter17 somni Rudoni : omnis OP19 principem P23 clarius dub. Schott
Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat
O | cod. Oxoniensis Canonici Lat. 131, 15. Jh. |
P | cod. Bruxellensis / Pulmannianus 9755–9763, 15. Jh. |
{aaa} | vom Editor getilgte Buchstaben |
⟨aaa〉 | vom Editor hinzugefügte Buchstaben |
(aaa) | vom Editor aufgelöste Abkürzungen |
⟦aaa⟧ | vom Schreiber oder anderer Hand getilgte Buchstaben |
aaa | unsicher erhaltene Buchstaben |
[aaa] | vom Editor in einer Lücke ergänzte Buchstaben |
.... | unleserliche Reste von Buchstaben |
[ ̣ ̣ ̣] | Zahl der in einer Lücke verlorengegangenen Buchstaben |
* | vom Schreiber freigelassener Raum im Umfang eines Buchstabens |
Pa.c. | Lesart in P vor der Korrektur (ante correctionem) |
Pp.c. | Lesart in P nach der Korrektur (post correctionem ) |
Pcorr. | korrigierte Lesart in P (was vorher in P stand, ist unklar) |
Pmarg. | Lesart am Rand von P |
add. | addidit vel addiderunt |
cf. | confer |
corr. | correxit vel correctus, -a, -um |
del. | delevit |
dub. | dubitanter |
fort. | fortasse |
in marg. | in margine |
litt. | litterae |
om. | omisit vel omiserunt |
s. l. | supra lineam |
s.c. | scilicet |
transpos. | transposuit vel transposuerunt |
ut vid. | ut videtur |
Abkürzungen
I. Standardwerke
AE
L’Année épigraphique
BHAC
Bonner Historia Augusta Colloquium
CAH
Cambridge Ancient History
CCL
Corpus Christianorum, Series Latina
CFHB
Corpus Fontium Historiae Byzantinae
Chron. min.
Th. Mommsen (Hg.), Chronica minora saec. IV. V. VI. VII, 3 Bde. (= MGH AA 9. 11. 13) Berlin 1892–1898
CIL
Corpus Inscriptionum Latinarum
CSEL
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
CSHB
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae
DNP
Der Neue Pauly
EKG
Enmannsche Kaisergeschichte
GCS
Die Griechischen Christlichen Schriftsteller
H.-Sz.
J. B. Hofmann / A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik (HdbAW 2,2,2) München 1972
HdbAW
Handbuch der Altertumswissenschaft
K.-H.
R. Kühner / F. Holzweissig, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Erster Teil: Elementar-, Formen- und Wortlehre, Hannover 21912 (ND Darmstadt 1994)
K.-St.
R. Kühner / C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Zweiter Teil: Satzlehre 1/2, Hannover 21914 (mit Zusätzen und Berichtigungen zur 4. und 5. Aufl. von A. Thierfelder im ND Darmstadt 1997)
KFHist
Kleine und fragmentarische Historiker der Spätantike
Lampe
G. W. H. Lampe (ed.), A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961.
LCL
Loeb Classical Library
LTUR
Lexicon Topographicum Urbis Romae
MGHAA
Monumenta Germaniae Historica. Auctores antiquissimi
OLD
Oxford Latin Dictionary
PG
Patrologia Graeca
PIR2
Prosopographia Imperii Romani (2. Auflage)
PLRE
Prosopography of the Later Roman Empire
RAC
Reallexikon für Antike und Christentum
RE
Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft
SC
Sources chrétiennes
Stotz
P. Stotz, Handbuch zur lateinischen Sprache des Mittelalters (HdbAW 2,5) München 1996–2004
ThLL
Thesaurus Linguae Latinae
II. Quellen
-
Amm. = Ammianus Marcellinus, Res gestae
-
W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Römische Geschichte, 4 Bde. (SQAW 21), Darmstadt 1968–1971.
W. Seyfarth (Hg.), Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum libri qui supersunt (BT), 2 Bde., Leipzig 1978 (ND 2011).
-
Arnob. nat. = Arnobius, Adversus nationes
-
C. Marchesi (Hg.), Arnobius, Adversus nationes libri VII, Turin ²1953.
-
Arus. gramm. = Arusianus Messius, opus grammaticum
-
A. Di Stefano (Hg.), Arusiani Messi exempla elocutionum, Hildes- heim 2011.
-
Aug. = Augustinus von Hippo
-
c. Gaud. = contra Gaudentium Donatistarum episcopum
-
M. Petschenig (Hg.), Augustinus, De unico baptismo et al. (CSEL 53), Wien u. a. 1910, 201–274.
-
in evang. Ioh. = in Iohannis evangelium tractatus
-
R. Willems (Hg.), in Iohannis evangelium tractatus CXXIV (CCL 36), Turnhout ²1990.
-
soliloq. = soliloquia
-
W. Hörmann (Hg.), Augustinus, soliloquia (CSEL 89), Wien 1986, 3–98.
-
Aur. Vict. Caes. = Aurelius Victor, Historiae abbreviatae
-
A. Schott (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae, Antwer- pen 1579, 97–165.
F. Sylburg (Hg.), Historiae Romanae scriptores Latini minores, no- tae in Aurelii Victoris Imperatores Romani, Frankfurt 1588, 724– 34 (Text von Schott mit Anmerkungen).
Gruter (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae Breviarium, J. Gruteri notae, Leiden 1611, 329–40 (Text von Schott mit An- merkungen).
A. Dacier (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae, Paris 1681, 107–82 (Text von Schott mit Anmerkungen).
S. Pitiscus (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae Brevia- rium, Utrecht 1696, 279–434 (Text von Schott mit Anmerkungen).
J. Arntzen (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historiae Romanae cum no- tis integris, Amsterdam 1733, 307–444 (Text von Schott mit An- merkungen).
J. F. Gruner (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historia Romana, cum ani- madversionibus criticis atque historicis, Coburg 1757.
Chr. Harlesius (Hg.), Sexti Aurelii Victoris Historia Romana, 2 Bde. London 1829 (auf der Grundlage von Arntzen).
A. Forbiger (Hg.), Sextus Aurelius Victor, 2 Bde., Stuttgart 1866 (dt. Übersetzung).
F. Pichlmayr / R. Gruendel (Hgg.), Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus (BT), Leipzig 1970, 77–129.
P. Dufraigne (Hg.), Aurelius Victor, Livre des Césars (CUF), Paris 1975
H. W. Bird (Hg.), Liber de Caesaribus of Sextus Aurelius Victor (TTH 17), Liverpool 1994
M. Fuhrmann / K. Groß-Albenhausen (Hgg.), S. Aurelius Victor, Die römischen Kaiser, lateinisch - deutsch, Düsseldorf ³2009.
A. Dubois / Y. Germain (Hgg.), Aurelius Victor, Œuvres complètes, traduites du latin, Clermont-Ferrand 2003.
N. Zugravu (Hg.), Sextus Aurelius Victor, Liber des Caesaribus, editio bilinguis, Iași 2006.
-
Auson. ord. = D. Magnus Ausonius, Ordo urbium nobilium
-
R. P. Green (Hg.), The Works of Ausonius (OCT), Oxford 1991.
-
Cael. Aur. acut. = Caelius Aurelianus, celeres vel acutae passiones
-
G. Bendz / I. Pape (Hgg.), Akute Krankheiten, Buch I–III; Chroni- sche Krankheiten, Buch I–V, lateinisch-deutsch, Corp. medicorum Latinorum VI 1, Berlin 1990, 22–422.
-
Cass. Dio = Cassius Dio
-
U. P. Boissevain (Hg.), Cassii Dionis Cocceiani historiarum Roma- narum quae supersunt, 3 Bde., Berlin 1895–1901.
-
Chron. min. = Chronica minora
-
Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora (MGH AA 9; 11; 13), 3 Bde., Berlin 1892–8 (ND München 1981).
-
Chron. Pasch. = Chronicon Paschale
-
L. Dindorf (Hg.), Chronicon Paschale, ad exemplar Vaticanum (CSHB 7), 2 Bde., Bonn 1832.
-
Chrys. proph. obscurit. = Johannes Chrysostomos, De prophetiarum obscuritate
-
J. P. Migne (Hg.), Joannis Chrysostomi, Opera omnia quae exstant (PG 56), Paris 1862, 163–192.
-
Cod. Theod. = Codex Theodosianus
-
Th. Mommsen / P. M. Meyer (Hgg.), Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges novellae ad Theodosianum pertinentes, 2 Bde., Berlin 1905.
-
Coll. Mos. = Collatio legum Mosaicarum et Romanarum
-
R. M. Frakes (Hg.), Compiling the Collatio legum Mosaicarum et Romanarum in Late Antiquity, Oxford 2011, 157–201.
-
Cons. Const. = Consularia Constantinopolitana
-
M. Becker u. a. (Hgg.), Consularia Constantinopolitana und ver- wandte Quellen (KFHist G 1–4), Paderborn 2016, 30–57.
-
Curios. urb. = Curiosum urbis Romae
-
A. Nordh (Hg.), Libellus de regionibus urbis Romae, Lund 1949.
-
Dem. Const. = Demegoria Constantii
-
H. Schenkl u. a. (Hgg.), Themistii orationes quae supersunt, vol. 3 (BT), Leipzig 1974, 121–8.
-
Edict. Diocl. = Preisedikt des Diocletian
-
S. Lauffer (Hg.), Diokletians Preisedikt, Berlin 1971.
-
Epit. Caes. = Epitome de Caesaribus (Ps. Aurelius Victor)
-
F. Pichlmayr / R. Gruendel (Hgg.), Sexti Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, Leipzig 1970, 131–76.
M. Festy (Hg.), Pseudo-Aurélius Victor, Abrégé des Césars (CUF), Paris 1999.
-
Eus. = Eusebius von Caesarea
-
h. e. = historia ecclesiastica (Kirchengeschichte)
-
E. Schwartz / Th. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke II/1–3, Historia ecclesiastica (GCS 9,1–3), Leipzig 1903–9.
-
laus Const. = De laudibus Constantini (Tricennatsrede an Konstantin)
-
I. A. Heikel (Hg.), Eusebius, Werke I (GCS 7), Leipzig 1902, 193– 260
-
vit. Const. = vita Constantini
-
F. Winkelmann u. a. (Hgg.), Eusèbe de Césarée, Vie de Constantin, Paris 2013.
-
Eutr. = Eutropius, Breviarium
-
B. Bleckmann / J. Gross (Hgg.), Breviarium ab urbe condita (KFHist B 3), Paderborn 2018.
-
Fest. = Sextus Pompeius Festus
-
W. M. Lindsay (Hg.), Epitoma operis de verborum significatu Verrii Flacci (fragmenta quae exstant) (BT), Leipzig 1913,114–518.
-
Firm. math. = Iulius Firmicus Maternus Siculus, Mathesis
-
P. Monat (Hg.), Firmicus Maternus, Mathesis, 3 Bde., Paris 1992– 1997.
-
Flor. epit. = Florus, Epitome
-
H. Malcovati (Hg.), L. Annaei Flori quae exstant, Rom ²1972, 5– 208
-
Gell. = Aulus Gellius, noctes Atticae
-
P. K. Marshall (Hg.), A. Gelli noctes Atticae (OCT), 2 Bde., Oxford ²1990.
-
Gloss.L II. = Glossaria bilingua
-
J. Kramer (Hg.), Glossaria bilingua in papyris et membranis re- perta, Bonn 1983.
-
Greg. M. epist. = Gregorius Magnus, registrum epistularum
-
D. Norberg (Hg.), registrum epistularum (CCL 140; 140A), 2 Bde., Turnhout 1982.
-
Hier. = Hieronymus
-
chron. = Chronik
-
R. Helm (Hg.), Eusebius, Werke 7. Die Chronik des Hieronymus (GCS 47), Berlin ²1956.
-
Hil. in psalm. = Hilarius v. Poitiers, Tractatuum in psalmos quae extant
-
J. Doignon / R. Demeulenaere (Hgg.), Tractatus super psalmos 3, (CCSL 61 B), Turnhout 2009.
-
Hist. Aug. = Historia Augusta
-
E. Hohl u. a. (Hg.), Scriptores Historiae Augustae (BT), Leipzig 5/21971.
J.-P. Callu u. a. (Hgg.), Histoire Auguste, Tome I 1re partie: Intro- duction générale. Vies d’Hadrien, Aelius, Antonin, (CUF) Paris 1992
R. Turcan (Hg.), Histoire Auguste, Tome III 1re partie: Vies de Macrin, Diaduménien, Héliogabale (CUF), Paris 1993.
C. Bertrand-Dagenbach / A. Molinier-Arbo (Hgg.), Histoire Au- guste, Tome III 2ème partie: Vie d’Alexandre Sévère (CUF), Paris 2014.
F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome IV 1re partie: Vies des deux Maximins, des trois Gordiens, de Maxime et Balbin (CUF), Paris 2018.
O. Desbordes u. a. (Hgg.), Histoire Auguste, Tome IV 2ème partie: Vies des deux Valériens et des deux Galliens (CUF), Paris 2000.
F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome V 1re partie: Vies d’Au- rélien, Tacite (CUF), Paris 1996.
F. Paschoud (Hg.), Histoire Auguste, Tome V 2ème partie: Vies de Probus, Firmus, Saturnin, Proculus et Bonose, Carus, Numérien et Carin (CUF), Paris 2001.
-
Itin. Burdig. = Itinerarium Burdigalense
-
O. Cuntz / G. Wirth (Hgg.), Itinerarium Burdigalense, in: Itineraria Romana, vol. 1 (BT), Stuttgart 1990, 86–102.
-
Iul. = Iulianus imperator
-
J. Bidez (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome I 1re partie: Discours de Julien César (I–V) (CUF), Paris 1932.
J. Bidez (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome I 2ème partie: Lettres et fragments (CUF), Paris 1924.
G. Rochefort (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome II 1re partie: Discours de Julien Empereur (VI–IX). A Thémistius - Contre Héracleios le cynique - Sur la mère des dieux - Contre les cyniques ignorants (CUF), Paris 1963.
C. Lacombrade (Hg.), L’empereur Julien. Oeuvres complètes, Tome II 2ème partie: Discours de Julien Empereur (X–XII). Les Césars - Sur Hélios-Roi - Le Misopogon (CUF), Paris 1965.
H.-G. Nesselrath (Hg.), Iulianus Augustus Opera (BT), Berlin 2015.
-
Iust. = Iustinus, Epitoma historiarum Philippicarum Pompei Trogi
-
O. Seel (Hg.), M. Iuniani Iustini epitoma Historiarum Philippicarum Pompei Trogi (BT), Stuttgart 1985.
-
Ioh. Mal. = Johannes Malalas, Chronik
-
J. Thurn (Hg.), Ioannes Malalas, Chronographia (CFHB 35), Berlin 2000.
-
Ioh. Ant. = Johannes Antiochenus
-
U. Roberto (Hg.), Ioannis Antiocheni Fragmenta ex Historia chroni- ca (TU 154), Berlin 2005.
S. Mariev (Hg.), Ioannis Antiocheni Fragmenta quae supersunt om- nia (CFHB 47), Berlin 2008.
-
Lact. mort. pers. = Lactantius, De mortibus persecutorum
-
A. Städele (Hg.), Laktanz, De mortibus persecutorum / Die Todesar- ten der Verfolger, lateinisch - deutsch, Turnhout 2003
-
Lib. or.= Libanios, Orationes
-
R. Foerster (Hg.), Libanii opera, Orationes, 5 Bde., Leipzig 1903–8.
-
Lucif. moriend. = Lucifer Calaritanus, Moriundum esse pro dei filio
-
V. Ugenti (Hg.), Luciferi Calaritani De regibus apostaticis et mori- undum esse pro dei filio, Lecce 1980, 41–82.
-
Lyd. mag. = Joannes Lydus, De magistratibus populi Romani
-
J. Schamp (Hg.), Jean le Lydien, Des magistratures de l’état romain, tome 2, Paris 2006.
-
Macr. sat = Macrobius Ambrosius Theodosius, Saturnalia,
-
J. Willis (Hg.), Ambrosii Theodosii Macrobii Saturnalia (BT), Leip- zig ²1970.
-
Marcell. chron. II = Marcellinus Comes
-
Th. Mommsen (Hg.), Chronica Minora II (MGH AA 11), Berlin 1894, 37–104.
-
Mart. = M. Valerius Martialis, Epigrammata
-
D. R. Shackleton Bailey (Hg.), M. Valerius Martialis, Epigrammata (BT), Stuttgart 1990.
-
Mela = Pomponius Mela, Chorographia
-
A. Silberman (Hg.), Pomponius Mela, Chorographie (CUF), Paris 1988.
-
Min. Fel. = M. Minucius Felix, Octavius
-
B. Kytzler (Hg.), Minucius Felix, Octavius, Stuttgart 1992.
-
Not. dign. occ. / or. = Notitia dignitatum (in part. Occidentis / Orientis)
-
O. Seeck (Hg.), Notitia Dignitatum, Berlin 1876, 1–225.
-
Origo Const. = Origo Constantini imperatoris (Anonymus Valesianus I)
-
I. König, Origo Constantini. Anonymus Valesianus, Teil 1: Text und Kommentar, Trier 1987.
-
Origo Rom. = Origo gentis Romanorum (Chronica Urbis Romae)
-
B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5), Paderborn 2017, 3–140.
-
Oros. hist. = Orosius, Historiae adversum paganos
-
M.-P. Arnaud-Lindet, Orose: Histoires contre les païens (CUF), 3 Bde., Paris 1990–91
-
Paneg. = Collectio panegyricorum Latinorum
-
R. A. B. Mynors (Hg.), XII Panegyrici Latini (OCT), Oxford 1964.
-
Paul. Nol. carm. = Paulinus von Nola, Carmina
-
W. de Hartel / M. Kamptner (Hgg.), Paulinus Nolanus, Carmina (CSEL 30,2), Wien 1999.
-
Petr. Patr. = Petros Patrikios
-
C. Müller (Hg.), Fragmenta Historicorum Graecorum, Vol. 4, Paris 1851, 181–99.
-
Phaedr. app. = Phaedrus, Appendix Perottina
-
A. Guaglianone (Hg.), Phaedri Augusti liberti libri fabularum, Tori- no 1969, 91–113.
-
Philost. = Philostorgius, Kirchengeschichte
-
B. Bleckmann / M. Stein (Hgg.), Philostorgios, Kirchengeschichte, 2 Bde. (KFHist E 7), Paderborn 2015.
-
Plin. nat. = Plinius maior, Naturalis historia
-
L. v. Jan / K. Mayhoff (Hgg.), C. Plinius Caecilius Secundus, Natu- ralis historiae libri XXXVII, 6 Bde., Leipzig 1892–1909.
-
Pol. Silv. = Polemius Silvius
-
brev. = breviarium temporum
-
B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5–7) Paderborn 2017, 198–201.
-
princ. = nomina omnium principum Romanorum
-
B. Bleckmann u. a. (Hgg.), Origo gentis Romanorum etc. (KFHist B 5–7) Paderborn 2017, 188–97.
-
Ps. Hil. libell. = Pseudo-Hilarius, epistula seu libellus apologeticus
-
F. Blatt (Hg.), Un nouveau texte d’une apologie anonyme chré- tienne, in Dragma, FS M. P. Nilsson, Lund 1939, 71–95.
-
Ps. Quint. decl. = Pseudo-Quintilianus, declamationes maiores
-
L. Håkanson (Hg.), Declamationes XIX maiores, Quintiliano falso ascriptae (BT), Stuttgart 1982.
-
Publil. = Publilius Syrus, Sententiae
-
G. Flamerie de Lachapelle (Hg.), Publilius Syrus (CUF), Paris, 2011
-
Rufin. hist. = Rufinus von Aquileia, Kirchengeschichte
-
E. Schwartz / T. Mommsen (Hgg.), Eusebius, Werke 2,1–3. Historia ecclesiastica (GCS 9), Leipzig 1903–9 (ND 1999 [GCS NF 6]).
-
ŠKZ = Inschrift Schapurs an der Kaba Sartoscht (Res gestae Saporis)
-
Ph. Huyse, Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kaʿba-i Zardušt (ŠKZ), 2 Bde., London 1999.
-
Soz. = Sozomenus, Kirchengeschichte
-
J. Bidez / G. Ch. Hansen (Hgg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica (GCS NF 4), Berlin ²1995
G. Ch. Hansen (Hg.), Sozomenos, Historia ecclesiastica – Kirchen- geschichte (FC 73/1–4), griechisch-deutsch, Turnhout 2004.
-
Stat. Theb. = P. Papinius Statius, Thebais
-
D. R. Shackleton Bailey (Hg.), Statius, Thebaid, 2 Bde, Cambridge, Mass. 2004.
-
Suet. = Suetonius, De vita Caesarum libri
-
R. A. Kaster (Hg.), C. Suetoni Tranquilli De vita Caesarum libros VIII et De grammaticis et rhetoribus librum (OCT), Oxford 2016.
-
Suet. vita Hor. = Suetonius, De vita Horatii
-
A. Reifferscheid (Hg.), C. Suetonius Tranquillus, Praeter Caesarum libros reliquiae (BT), Leipzig 1860 (ND Berlin, 1971), 44–8.
-
Symm. = Symmachus
-
ep. = Epistulae
-
O. Seeck (Hg.), Q. Aurelii Symmachi quae supersunt (MGH AA 6,1), Berlin 1883, 1–278.
-
rel. = relationes
-
O. Seeck (Hg.), Q. Aurelii Symmachi quae supersunt (MGH AA 6,1), Berlin 1883, 279–317.
-
Tab. Siar. = Tabula Siarensis
-
M. H. Crawford (Hg.), Roman Statutes, vol. 1, London 1996, 515– 22.
-
Tert. apol. = Q. Septimius Florens Tertullianus, apologeticum
-
E. Dekkers (Hg.), Quinti Septimii Florentis Tertulliani Opera, vol. 1 (CCL 1), Turnhout 1954, 85–171.
-
Theoph. = Theophanes Confessor, Chronik
-
C. de Boor (Hg.), Theophanes, Chronographia, 2 Bde., Leipzig 1883–5 (ND Hildesheim 1963).
C. Mango / R. Scott (Hgg.), The Chronicle of Theophanes Confes- sor. Byzantine and Near Eastern History, A.D. 284–813, Oxford 1997.
-
Veg. mil. = Vegetius, Epitoma rei militaris
-
M. D. Reeve (Hg.), Vegetius, Epitoma Rei Militaris, Oxford 2004.
-
Vet. Lat. Hebr. = Vetus Latina, epistula ad Hebraeos
-
H. F. Frede (Hg.), Epistulae ad Thessalonicenses, Timotheum, Ti- tum, Philemonem, Hebraeos (Vetus Latina 25,2), Freiburg i. Br. 1987–91, 1000–1741.
-
Zonar. = Zonaras
-
L. Dindorf (Hg.), Ioannis Zonarae Epitome historiarum, 6 Bde., Leipzig 1868–75.
Th. Büttner-Wobst (Hg.), Ioannis Zonarae Epitomae historiarum libri XIII–XVIII (CSHB 31), Bonn 1897.
-
Zos. = Zosimus, Historia nea
-
F. Paschoud (Hg.), Zosime, Histoire Nouvelle, 5 Bde., Paris 21979– 2003.
III. Literatur
A. Alföldi, Die monarchische Repräsentation im römischen Kaiserreiche, Darmstadt 1970.
K. Altmayer, Die Herrschaft des Carus, Carinus und Numerianus als Vor- läufer der Tetrarchie, Stuttgart 2014.
J. G. C. Anderson, The Genesis of Diocletian’s Provincial Re-Organiza- tion, JRS 22 (1932) 24–32.
W. A. Baehrens, Ad Sexti Aurelii Victoris librum de Caesaribus ceteros- que libros sub eius nomine traditos, Mnemosyne n. s. 40 (1912) 251– 57.
W. A. Baehrens, Bericht über die Literatur zu einigen wichtigen römischen Schriftstellern des 3. und 4. Jahrhunderts aus den Jahren 1910/11–1924, III. Aurelius Victor und die auf seinen Namen überlieferten Schriften, JAW 208 (1926) 1–18.
W. A. Baehrens, Vermischtes über lateinischen Sprachgebrauch, Glotta 4,3 (1913) 265–80.
N. Baker-Brian / S. Tougher (Hgg.), The Sons of Constantine, AD 337– 361, Cham 2020.
A. Barbero, Costantino il vincitore, Rom 2016.
P. Barceló, Constantius II. und seine Zeit, Stuttgart 2004.
T. D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge, Mass. 1981.
T. D. Barnes, Constantine. Dynasty, Religion and Power in the Later Ro- man Empire, Chichester 2011.
T. D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge, Mass. 1982.
H. Bauer / Ch. Morselli, Forum Nervae , in: LTUR II, Rom 1995.
N. H. Baynes, Three Notes on the Reforms of Diocletian and Constantine, JRS 15 (1925) 195–208.
G. de la Bédoyère, Praetorian. The Rise and Fall of Rome’s imperial body- guard, New Haven 2017.
Bertrand-Dagenbach, Histoire Auguste s. unter Hist. Aug.
H. W. Bird, A Note on De Caesaribus 34,7–8, CJ 67 (1972), 360 f.
H. W. Bird, Diocletian and the Deaths of Carus, Numerian and Carinus, Latomus 35 (1976) 123–32.
H. W. Bird, Julian and Aurelius Victor, Latomus 55 (1996) 870–4.
H. W. Bird, Liber de Caesaribus s. unter Aur. Vict. Caes.
H. W. Bird, Sextus Aurelius Victor. A Historiographical Study, Liverpool 1984.
A. R. Birley, The Roman Government of Britain, Oxford 2005.
B. Bleckmann, Der Bürgerkrieg zwischen Constantin II. und Constans (340 n. Chr.), Historia 52 (2003) 225–50.
B. Bleckmann, Constantina, Vetranio und Gallus Caesar, Chiron 24 (1994) 29–68.
B. Bleckmann, Constantine, Rome, and the Christians, in: Wienand, Con- tested Monarchy 309–29.
B. Bleckmann, Constantinus tyrannus. Das negative Konstantinsbild in der paganen Historiographie und seine Nuancen, in: A. J. Turner u. a. (Hgg.), Private and Public Lies. The Discourse of Despotism and De- ceit in the Graeco-Roman World, Leiden 2010, 343–54.
B. Bleckmann, Art. Constantius Gallus, JbAC 51 (2008) 231–37.
B. Bleckmann, Gallus, César de l’Orient?, in: F. Chausson / E. Wolff (Hgg.), Consuetudinis amor. Fragments d’histoire romaine (IIe–VIe siècles) offerts à Jean-Pierre Callu, Rom 2003, 45–56.
B. Bleckmann, Konstantin der Große, Reinbek 1996.
B. Bleckmann, Die konstantinische Wende. Bemerkungen zur antiken Wahrnehmung der Regierung Konstantins als „Wende“, in: S. Freund u. a. (Hgg.), Von Zeitenwenden und Zeitenenden. Reflexion und Kon- struktion von Endzeiten und Epochenwenden, Stuttgart 2015, 31–43.
B. Bleckmann, Die Reichskrise des III. Jahrhunderts in der spätantiken und byzantinischen Geschichtsschreibung, München 1992.
B. Bleckmann, Die severische Familie und die Soldatenkaiser, in: H. Tem- porini-Gräfin Vitzthum (Hg.), Die Kaiserinnen Roms, München 2002, 265–339.
B. Bleckmann, Späte historiographische Quellen zu Konstantin dem Gro- ßen, in: A. Demandt / J. Engemann (Hgg.), Konstantin der Große. Ge- schichte – Archäologie – Rezeption, Trier 2006, 21–30.
B. Bleckmann, Überlegungen zur Enmannschen Kaisergeschichte und zur Formung historischer Traditionen in tetrarchischer und konstantinischer Zeit, in: G. Bonamente / K. Rosen (Hgg.), Historiae Augustae Colloqui- um Bonnense, Bari 1997, 11–37.
L. de Blois, Image and Reality of Roman Imperial Power in the Third Century AD, London 2019.
W. den Boer, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, Mnemosyne 4. S. 30,3 (1977) 333 f.
W. den Boer, Some Minor Roman Historians, Leiden 1972.
G. Bonamente, Minor Latin historians of the fourth century A.D., in: G. Marasco (Hg.), Greek and Roman historiography in late antiquity, Lei- den 2003, 85–125.
G. Bonamente / F. Fusco (Hgg.), Costantino il Grande dall’antichità all’U- manesimo, 2 Bde., Macerata 1993
D. Boschung / W. Eck (Hgg.), Die Tetrarchie. Ein neues Regierungssys- tem und seine mediale Präsentation, Wiesbaden 2006.
C. Brakman, Notulae ad historicos Romanos, Revue de l’instruction pub- lique en Belgique 56 (1913) 77–84.
H. Brandt, Kommentar zur Vita Maximi et Balbini der Historia Augusta, Bonn 1996.
T. Burkard / M. Schauer, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, Darmstadt 52012.
D. W. Burgersdijk / A. J. Ross (Hgg.), Imagining Emperors in the Later Roman Empire, Leiden 2018.
R. W. Burgess, Roman Imperial Chronology and Early-Fourth-Century Hi- storiography, Stuttgart 2014.
R. W. Burgess, The Summer of Blood. The “Great Massacre” of 337 and the Promotion of the Sons of Constantine, DOP 62 (2008) 5–51.
A. D. E. Cameron, Two Glosses in Aurelius Victor, CR 15 (1965) 20 f.
A. Carandini, The Atlas of Ancient Rome. 2 Bde., Princeton 2012.
L. Cardinali, Aurelii Victoris Liber de Caesaribus. Incerti auctoris Epitome de Caesaribus. Concordantiae et Indices: 2 Bde., Hildesheim 2012.
M. Casella, Galerio. Il tetrarca infine tollerante, Rom 2017.
A. Chastagnol, Histoire Auguste. Les empereurs romains des IIe et IIIe siècles, Paris 1994.
A. Chastagnol, Les fastes de la Préfecture de Rome au Bas-Empire, Paris 1962.
A. Chastagnol, Le Préfecture urbaine à Rome sous le Bas-Empire, Paris 1960.
A. Chauvot, Opinions romaines face aux barbares au IVe siècle ap. J.-C., Paris 1998.
K. Christ, Kaiserideal und Geschichtsbild bei Sextus Aurelius Victor, Klio 87 (2005) 177–200.
A. Cohn, Quibus ex fontibus S. Aurelii Victoris et Libri de Caesaribus et Epitomes undecim capita priora fluxerint. Diss. Berlin 1884.
J. G. Cook, Crucifixion in the Mediterranean World, Tübingen 22019.
P. B. Corbett, The «De Caesaribus» attributed to Aurelius Victor: points arising from an examination of the mss and of the Teubner edition of F. Pichlmayr, Scriptorium 3,2 (1949) 254–57
P. B. Corbett, One word less, CPh 60 (1965) 119.
S. Corcoran, The Empire of the Tetrarchs. Imperial Pronouncements and Government AD 284–324, Oxford 1996.
E. Courtney, Emendations of Latin Prose Authors, RFIC 133 (2005) 307– 319.
P. H. Damsté, Ad S. Aurelium Victorem, Mnemosyne 45 (1917) 367–82.
C. Davenport, A history of the Roman equestrian order, Cambridge 2019.
S. D’Elia, Studi sulla tradizione manoscritta di Aurelio Vittore, Napoli 1965.
S. D’Elia, Per una nuova edizione critica di Aurelio Vittore, RAAN 43 (1968) 103–94.
S. D’Elia, Ricerche sulla tradizione manoscritta e sul testo di Aurelio Vittore e dell’ “Epitome de Caesaribus”, Napoli 1969.
S. D’Elia, Per una nuova edizione critica di Aurelio Vittore : conclusioni, BStudLat 3 (1973) 52–75.
S. D’Elia, Tradizione diretta e tradizione indiretta nella costituzione del testo di Aurelio Vittore, in: E. Flores (Hg.), La critica testuale greco-la- tina oggi. Metodi e problemi, Atti del Convegno internazionale (Napoli, 29–31 ottobre 1979), Rom 1981, 317–29.
A. Demandt, Art. Magister militum, RE Suppl. XII (1970) 553–790.
S. Destephen, Le voyage imperial dans l’Antiquité tardive, Paris 2016.
J. N. Dillon, The Justice of Constantine, Ann Arbor 2012.
J. W. Drijvers / D. Hunt (Hgg.), The Late Roman World and its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, London 1999.
J. F. Drinkwater, The Alamanni and Rome 213–496, Oxford 2007.
J. F. Drinkwater, The Gallic Empire, Stuttgart 1987.
E. Drouin, Onomastique Arsacide. Essai d’explication des noms des rois parthes, Revue numismatique 3e série, 13 (1895) 360–88.
Dufraigne, Aurelius Victor, s. unter Aur. Vict. Caes.
J. R. Dunkle, The rhetorical tyrant in Roman historiography: Sallust, Livy and Tacitus, CW 65 (1971) 12–20.
W. Eck, Die Neuorganisation der Provinzen und Italiens unter Diokletian, in: ders. / Puliatti, Diocleziano 111–51.
W. Eck / S. Puliatti (Hgg.), Diocleziano: la frontiera guiridica dell’impero, Pavia 2018.
W. Eck / S. Puliatti (Hgg.), Diocleziano: la frontiera guiridica dell’impero, Pavia 2018.
K. Ehling / G. Weber (Hgg.), Konstantin der Grosse. Zwischen Sol und Christus, Darmstadt 2011.
A. Enmann, Eine verlorene Geschichte der römischen Kaiser und das Buch De viris illustribus urbis Romae. Quellenstudien, Philologus Suppl. 4 (1884) 337–501.
W. Enßlin, Zur Ostpolitik des Kaisers Diokletian Sitzungsbericht der Ba- yer. Akad. der Wissenschaften, phil.-hist. Abt., München 1942.
M. Festy, A propos du Corpus Aurelianum : à la recherche des leçons du codex Metelli perdu, Pallas 41 (1994) 91–136.
M. Festy, Abrégé des Césars s. unter Epit. Caes.
J. Freudenberg, Zu des Aurelius Victor Viri Illustres und Caesares, Hermes 11,4 (1876) 489–97.
J. Fugmann, Ps. Aurelius Victor, De viris illustribus urbis Romae. Latei- nisch und deutsch, Darmstadt 2016.
Th. Fuhrer (Hg.), Rom und Mailand in der Spätantike, Berlin 2012.
T. Glas, Valerian. Kaisertum und Reformansätze in der Krisenphase des Römischen Reiches, Paderborn 2014.
A. Goltz / U. Hartmann, Valerianus und Gallienus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 223–95.
Th. Grünewald, Constantinus Maximus Augustus. Herrschaftspropaganda in der zeitgenössischen Überlieferung, Stuttgart 1990.
Ch. Habicht, Zur Geschichte des Kaisers Konstantin, Hermes 86 (1958) 360–78.
N. Hächler, Kontinuität und Wandel des Senatorenstandes im Zeitalter der Soldatenkaiser, Leiden 2019.
K. Haegemans, Imperial Authority and Dissent. The Roman Empire in AD 235–238, Leuven 2016.
Chr. Hamdoune, L’expédition de Maximien en Afrique, Antiquités afri- caines, 46–48 (2010) 185–99.
K. Harper, The Fate of Rome. Climate, Disease, and the End of an Empire, Princeton 2017.
K. Harper, Pandemics and Passages to Late Antiquity: Rethinking the Plague of c. 249–70, JRA 28 (2015) 223–60.
K. Harter-Uibopuu / F. Mitthof (Hgg.), Vergeben und Vergessen. Amnes- tie in der Antike, Wien 2013.
U. Hartmann, Claudius Gothicus und Aurelianus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 297–324.
U. Hartmann, Der Mord an Kaiser Gallienus, in: Johne, Deleto paene im- perio Romano 81–124.
U. Hartmann, Das palmyrenische Teilreich, in: Johne, Die Zeit der Solda- tenkaiser, Bd. 1, 343–78.
U. Hartmann, The Tetrarchy, in: M. Whitby / H. Sidebottom (Hgg.), The Encyclopedia of Ancient Battles 3, Chichester 2017, 1–11.
L. Havet, Aurélius Victor, Rev. Phil. 40,1 (1916) 138–140.
O. Hekster, Emperors and ancestors. Roman rulers and the constraints of tradition, Oxford 2015.
M. Hertz, Miscellen, NJBB 124 (1881) 283–88.
H. Hildesheimer, De libro qui inscribitur de vir. ill. urbis Romae quaestio- nes historicae, Diss. Berlin 1880.
D. Hoffmann, Das spätrömische Bewegungsheer, 2 Bde., Düsseldorf 1969/ 1970.
E. Hohl, Die Historia Augusta und die Caesares des Aurelius Victor, Hi- storia 4 (1955) 220–28.
M. Humphries, The memory of Mursa: Usurpation, civil war, and contest- ed legitimacy under the sons of Constantine, in: Baker-Brian / Tougher, The Sons of Constantine 157–83.
D. Hunt, The successors of Constantine, in: CAH XIII, Cambridge 1998, 1–43.
U. Huttner, Vom Machtantritt des Maximinus Thrax bis Aemilianus, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkaiser, Bd. 1, 161–221.
E. Janssens, Carausius, premier souverain national de Grande-Bretagne, Latomus 1,4 (1937) 269–77.
K.-P. Johne (Hg.), Der „Senatskaiser“ Tacitus, in: ders., Die Zeit der Sol- datenkaiser, Bd. 1, 379–93.
K.-P. Johne (Hg.), Die Zeit der Soldatenkaiser. Krise und Transformation des Römischen Reiches im 3. Jahrhundert n. Chr. (235–284), Berlin 2008.
K.-P. Johne u. a. (Hgg.), Deleto paene imperio Romano. Transformations- prozesse des Römischen Reiches im 3. Jahrhundert und ihre Rezeption in der Neuzeit, Stuttgart 2006.
M. J. Johnson, The Roman Imperial Mausoleum in Late Antiquity, Cam- bridge 2009.
A. H. M. Jones, The Later Roman Empire, 3 Bde., Oxford 1964.
H. Jordan, Zur Topographie von Rom, Hermes 2 (1867) 76–94.
M. Kaser / K. Hackl, Das römische Zivilprozeßrecht (= HdbAW, Abt. 10, Teil 3, Bd. 4), München 21996.
D. Kienast / W. Eck / M. Heil, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, 6. überarb. Aufl., Darmstadt 2017.
B. Kindt, Zu Sextus Aurelius Victor, Hermes 26,2 (1891) 317 f.
E. Klebs, Lautus und Aurelius Victor 10,5, Archive für lat. Lexikographie 7 (1896) 438–40.
C. A. Klotz, Miscellanea Critica, o. O. 1763, 37–40.
D. Knecht, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, AC 45,1 (1976) 290–92.
I. König, Die gallischen Usurpatoren von Postumus bis Tetricus, München 1981.
König, Origo Constantini s. unter Origo Const.
C. Körner, Philippus Arabs. Ein Soldatenkaiser in der Tradition des anto- ninisch-severischen Prinzipats, Berlin 2002.
F. Kolb, Chronologie und Ideologie der Tetrarchie, AnTard 3 (1995) 21– 31.
F. Kolb, Diocletian und die erste Tetrarchie. Improvisation oder Experi- ment in der Organisation monarchischer Herrschaft?, Berlin 1987.
F. Kolb, Die Gestalt des spätantiken Kaisertums unter besonderer Berück- sichtigung der Tetrarchie, in: F. Paschoud / J. Szidat (Hgg.), Usurpatio- nen in der Spätantike, Stuttgart 1997, 35–45.
F. Kolb, Herrscherideologie in der Spätantike, Berlin 2001.
F. Kolb, La Tetrarchia. Struttura, fondmeto e ideologia del potere imperia- le, in: Eck / Puliatti, Diocleziano 3–43.
A. J. Kosto, The transformation of hostageship in Late Antiquity, AnTard 21 (2013) 265–82.
P. Kovács, A History of Pannonia during the Principate, Bonn 2014.
P. Kovács, A History of Pannonia in the Late Roman Period, Bonn 2016.
G. Kreucher, Der Kaiser Marcus Aurelius Probus und seine Zeit, Stuttgart 2003.
W. Kuhoff, Diokletian und die Epoche der Tetrarchie. Das römische Reich zwischen Krisenbewältigung und Neuaufbau, Frankfurt 2001.
A. La Penna, I flosculi sallustiani di Aurelio Vittore, ACD 40–41 (2004– 2005) 377–84
R. Laqueur, Probleme der Spätantike: Vorträge auf dem 17. Deutschen Hi- storikertag, Stuttgart 1930
J.-M. Lassère, Africa, quasi Roma (26 av. J.-C.–711 ap. J.-C.), Paris 2015.
N. Lenski, Constantine and the Cities. Imperial Authority and Civic Poli- tics, Philadelphia 2016.
F. Leo, Die griechisch-römische Biographie nach ihrer litterarischen Form, Leipzig 1901
H. Leppin / H. Ziemssen, Maxentius. Der letzte Kaiser in Rom, Mainz 2007.
A. Lippold, Kommentar zur Vita Maximini Duo der Historia Augusta, Bonn 1991.
J. Lipsius, De Amphitheatro et De Amphitheatris quae extra Romam libel- lus, Antwerpen 1598.
A. Luther, Das gallische Sonderreich, in: Johne, Die Zeit der Soldatenkai- ser, Bd. 1, 325–41.
J. Maehly, Zur Kritik der Caesares des Aurelius Victor, NJPhP 147 (1855) 264–68.
F. K. Maier, Palastrevolution. Der Weg zum hauptstädtischen Kaisertum im Römischen Reich des vierten Jahrhunderts, Paderborn 2019.
J. Mairat, The Coinage of the Gallic Empire, Diss. Oxford 2014.
Mango /Scott s. unter Thphn.
B. Manuwald, Das Gallische Sonderreich in den literarischen Quellen, in: Th. Fischer (Hg.), Die Krise des 3. Jahrhunderts n. Chr. und das Galli- sche Sonderreich, Wiesbaden 2012, 13–27.
P. Maraval, Les fils de Constantin, Paris 2013.
S. Mariotti, II codex Metelli nella tradizione dell'Origo gentis Romanae , SCO 10 (1961) 102–11.
M. Meier, Geschichte der Völkerwanderung. Europa, Asien und Afrika vom 3. bis zum 8. Jahrhundert n. Chr., München 2019.
J. Miller, Bericht über die Literatur zu einigen römischen Schriftstellern des 3. und 4. Jahrhunderts aus den Jahren 1925–1932 (Ammian, Eu- trop, Aurelius Victor, Panegyrici latini), JAW 247 (1935) 52–76.
J. Miller, Art. Chosroes, RE 3,2 (899) 2444 f.
S. Mollea, In Maehly’s Footsteps: iterum better than etiam in Aurelius Victor, Liber de Caesaribus 1.1?, Mnemosyne 71 (2018) 709–13.
A. Momigliano, Per una nuova edizione della ‘Origo gentis Romanae’, in: Ders. (Hg.), Secondo contributo alla storia degli studi classici, Rom 1960, 177–89.
Th. Mommsen, Zu den Caesares des Aurelius Victor, Sitzungsberichte der Königl. Preuß. Akad. der Wissenschaften zu Berlin, 2 (1884), 951–8.
M. Moser, Emperor and Senators in the Reign of Constantius II., Cam- bridge 2018.
K. Mosig-Walburg, Römer und Perser. Vom 3. Jahrhundert bis zum Jahr 363 n.Chr., Gutenberg 2009.
F. L. Müller, Ein unbemerktes Herodot-Zitat, Bildung und Karriere bei S. Aurelius Victor, ACD 34–35 (1998–1999) 407–28.
V. Neri, Aurelio Vittore e la tradizione pagana su Costantino, in: Neri / Gi- rotti, La storiografia tardoantica 13–35.
V. Neri, Costantino nei Caesares di Aurelio Vittore, in: Bonamente / Fus- co, Costantino il Grande, Bd. 2, 701–36.
V. Neri, Medius princeps. Storia e immagine di Costantino nella storiogra- fia latina pagana, Bologna 1992.
V. Neri / B. Girotti (Hgg.), La storiografia tardoantica. Bilanci e prospetti- ve, Mailand 2017.
C. Nipperdey, Opuscula, Berlin 1877.
C. E. V. Nixon, An Historiographical Study of the Caesares of Sextus Au- relius Victor, Diss. Michigan 1971.
C. E. V. Nixon, Aurelius Victor and Julian, CPh 86 (1991) 113–25.
M. Noth, Zur Geschichte des Namens Palästina, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 62 (1939) 125–44.
A. Omissi, Emperors and Usurpers in the Later Roman Empire, Oxford 2018.
Th. Opitz, Quaestiones de Sex. Aurelio Victore, Diss. Leipzig 1872.
Th. Opitz, Quaestionum de Sex. Aurelio Victore, Acta Societatis Philolo- gae Lipsiensis 2 (1874) 197–277.
Th. Opitz, Sallustius und Aurelius Victor, JKPh 127 (1883) 217–22.
Th. Opitz, Zur Kritik der Caesares, NJPhP 117 (1878) 651–56.
A. Pabst, Comitia imperii. Ideelle Grundlagen des römischen Kaisertums, Darmstadt 1997.
R. J. Penella, A Lowly Born Historian of the Late Roman Empire: Some Observations on Aurelius Victor and his De Caesaribus, Thought 55 (1980) 121–31.
M. Petschenig, Zu spätlateinischen Schriftstellern, Philologus 58 (1899) 154.
F. Pichlmayr, De Caesaribus s. unter Aur. Vict.
F. Pichlmayr, Zu den Caesares des Aurelius Victor, München 1891.
F. Pichlmayr, Zu Sextus Aurelius Victor, Hermes 26,4 (1891) 635 f.
I. Popović, Šarkamen. Eine Residenz und Begräbnisstätte aus der Zeit des Maximinus Daia, in: U. Brandl / M. Vasić (Hgg.), Roms Erbe auf dem Balkan, Mainz 2007, 80–95.
P. Porena, Le origini della prefettura del pretorio tradoantica, Rom 2003.
O. Prinz, Beiträge aus der Thesaurus-Arbeit VI, Philologus 95 (1943) 287– 307.
S. Rebenich / H.-U. Wiemer (Hgg.), A Companion to Julian the Apostate, Leiden 2020.
L. Richardson jr., A New Topographical Dictionary of Ancient Rome, Bal- timore 1992.
K. Rosen, Konstantin der Große. Kaiser zwischen Machtpolitik und Reli- gion, Stuttgart 2013.
A. J. Ross, Ammianus’ Julian. Narrative and Genre in the Res Gestae, Ox- ford 2016.
O. Rossbach, Zu Aurelius Victor, BPhW 38,20 (1918) 475.
E. R. Rudoni, Sei note testuali ad Aurelio Vittore, SCO 56 (2010) 309–14.
J. Schlumberger, Die Epitome de Caesaribus. Untersuchungen zur heidni- schen Geschichtsschreibung des 4. Jahrhunderts, München 1974.
P. L. Schmidt, Art. Das Corpus Aurelianum und S. Aurelius Victor, RE Suppl. 15 (1978) 1583–676.
S. Schmidt-Hofner, Reagieren und Gestalten. Der Regierungsstil des spät- römischen Kaisers am Beispiel der Gesetzgebung Valentinians I., Mün- chen 2008.
B.-J. Schröder, Titel und Text. Zur Entwicklung lateinischer Gedichtüber- schriften. Mit Untersuchungen zu lateinischen Buchtiteln, Inhaltsver- zeichnissen und anderen Gliederungsmitteln, Berlin 1999.
D. R. Shackleton Bailey, Textual Notes on Lesser Latin Historians, HSPh 85 (1981) 155–84.
P. Soverini, Note ad Aurelio Vittore, MCr 19–20 (1984–1985) 235–40.
M. P. Speidel, Maxentius and his Equites Singulares in the Battle at the Milvian Bridge, CA 5 (1986) 253–62.
F. Stabile, Note critiche ed ermeneutiche ad Aurelius Victor, RFIC 47 (1919) 388–93
C. S. Starr, Aurelius Victor: Historian of Empire, AHR 61 (1956) 574–86.
H. Stern, Remarks on the adoratio under Diocletian, JWI 17 (1954) 184–9.
R. Syme, Ammianus and the Historia Augusta, Oxford 1968.
R. Syme, Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta, Ox- ford 1971.
J. Szidat, Historischer Kommentar zu Ammianus Marcellinus Buch XX– XXI. Teil III, Stuttgart 1996.
R. J. Tarrant, Rez. zu Dufraigne, Aurelius Victor, Gnomon 50 (1978) 355– 62.
R. Turcan, Le délit des monétaires rebellés contre Aurélian, Latomus 28 (1969) 948–59.
R. Van Dam, Remembering Constantine at the Milvian Bridge, Cambridge 2011.
F. Walter, Textkritische Beiträge, BBG 48 (1912) 292–94.
F. Walter, Zu Aurelius Victor, BBG 50 (1914) 427 f.
F. Walter, Zu Aurelius Victor BBG 62 (1926) 330 f.
F. Walter, Zu Livius, Tacitus, Aurelius Victor, BPhW 39,44 (1919) 1053– 55.
F. Walter, Zu Lateinischen Schriftstellern, Philologus 83 (1928) 316–30.
F. Walter, Zu Lateinischen Schriftstellern I, WS 48 (1930) 75–82.
A. Watson, Aurelian and the Third Century, London 1999.
U. Weber, Narseh, König der Könige von Ērān und Anērān, Iranica Anti- qua 47 (2012) 153–302.
C. Weyman, Zu Apuleius und Aurelius Victor, BBG 50 (1914) 293 f.
C. R. Whittaker, Herodian s. unter Hdn.
J. Wienand, Der Kaiser als Sieger. Metamorphosen triumphaler Herrschaft unter Constantin I., Berlin 2012.
J. Wienand (Hg.), Contested Monarchy. Integrating the Roman Empire in the Fourth Century AD, New York 2015.
J. Wilkins / R. Nadeau (Hgg.), A Companion to Food in the Ancient World, Malden 2015.
E. Winter / B. Dignas, Rom und das Perserreich, Berlin 2001.
J. Wintjes, Die Römische Armee auf dem Oceanus, Leiden 2020.
E. Wölfflin, Aurelius Victor, RhM 29 (1874) 282–308.
A. J. Woodman / R. H. Martin, The Annals of Tacitus, Book 3, Cambridge 1996.
G. Zecchini, Costantino e la morte di Crispo, in: Neri / Girotti, La storio- grafia tardoantica 127–38.
A. Zestermann, Die Kreuzigung bei den Alten, Annales de l’académie d’archéologie de Belgique 24 (1868) 337–404.
H. Ziemssen, Das Rom des Maxentius. Städtebau und Herrscher zu Beginn des 4. Jahrhunderts, Diss. Hamburg 2011.