(G 2) Fastenquelle des Sokrates
- Einleitung
- Text
- Siglen
- Literatur und Quellen
- PDF View
Einleitung
I. Rekonstruktion und Charakterisierung
Eine nicht unbeträchtliche Anzahl von knappen, sich meist mit offiziösen Ereignissen wie Regierungsantritt, Erhebung von Mitregenten etc. befassenden Notizen ist im Werk des Kirchenhistorikers Sokrates zu entdecken. Mit ihrer exakten Datierung nach Konsuljahren und meistens auch nach Tagen und Monaten zeigen diese Notizen einen einheitlichen Duktus. Ferner und vor allem fallen in ihnen engste sprachliche Parallelen zur erhaltenen chronistischen Literatur auf, nämlich für die Zeit bis Theodosius I. zu den Consularia Constantinopolitana (KFHist G 1) sowie (in geringerem Maße) mit der Chronik des Hieronymus, dem Chronicon Paschale, der Berliner Chronik (KFHist G 3) und für die Zeit ab Theodosius I. mit Marcellinus Comes.1 F. Geppert ist aufgrund der sachlichen und sprachlichen Übereinstimmungen mit diesen Quellen davon ausgegangen, dass Sokrates die „Chronik von Konstantinopel“ benutzt hat.2 Für das Unternehmen der „Kleinen und fragmentarischen Historiker der Spätantike“ ist an dieser zur communis opinio gewordenen Erkenntnis von einer einheitlichen nach Konsuln datierten chronistischen Quelle (die daher als „Fastenquelle“ bezeichnet wird) des Sokrates festgehalten worden.3 Sie wird hier nicht nur, wie bei Geppert, inS. 160 einem tabellarischen Überblick, sondern mit allen identifizierbaren Fragmenten vorgelegt.
Am deutlichsten sind, wie bereits hervorgehoben, die Übereinstimmungen des Sokrates mit dem bis Theodosius I. reichenden Teil der Consularia Constantinopolitana. Angesichts der Tatsache, dass die Consularia Constantinopolitana in mehreren redaktionellen Phasen fortgesetzt wurden und kaum als das Werk eines einzelnen Autors bezeichnet werden können,4 ist die Entscheidung darüber, welche Redaktion der Consularia Sokrates benutzt hat, schwierig. Völlige Identität zwischen den Notizen der Consularia Constantinopolitana und Sokrates besteht nicht. Die im Folgenden gebotene Zusammenstellung zeigt vielmehr deutlich, dass Sokrates immer wieder auch vollständigere Notizen bringt als die erhaltene Version der Consularia Constantinopolitana. Auf der anderen Seite fehlen bei Sokrates Nachrichten kirchengeschichtlich relevanten Inhalts, die sich in den Consularia finden, die er aber, wäre die überlieferte und bekannte Redaktion seine unmittelbare Vorlage gewesen, kaum ignoriert hätte.5
Für die auf Theodosius I. folgenden Notizen entfällt die Gemeinsamkeit mit den Consularia Constantinopolitana völlig. R. W. Burgess geht daherS. 161 davon aus, dass Sokrates eine 384 endende Rezension der Consularia benutzt habe, die ins Griechische übersetzt gewesen sei.6 Die Beendigung der Benutzung dieser Quelle erkläre sich daraus, dass Sokrates eine neue, ausführlichere Quelle zur Verfügung gestanden habe, die mit der Usurpation des Magnus Maximus im Jahre 383 eingesetzt habe.
Die bereits zur Sprache gebrachten Verbindungen mit anderen Chronikwerken, nämlich für die Zeit ab Theodosius I. mit der Chronik des Marcellinus Comes und im geringeren Maße mit dem Chronicon Paschale, lassen aber auch eine andere und wahrscheinlichere Erklärung zu: Für die Partien ab Theodosius verdankt Sokrates seine Fastennachrichten weiterhin der gleichen Vorlage,7 die von den Consularia Constantinopolitana in der erhaltenen Fassung der Berliner Handschrift nur bis zum Tod des Theodosius I. wiedergegeben, dann aber mit westlichem Material fortgesetzt wurde. Statt einen Wechsel des Sokrates von einer Redaktion der Consularia Constantinopolitana zur Quellenvorlage des Marcellinus Comes anzunehmen, ist also eher, wie von Geppert vermutet,8 davon auszugehen, dass Sokrates die konstantinopolitanische Fastenquelle, die in der Berliner Handschrift nur unvollständig, nämlich nur bis 395, benutzt worden ist, bis zu seinem eigenen Zeithorizont konsultiert hat. Marcellinus Comes, der bereits für die Zeit des Theodosius I. wiederholt mit den Consularia Constantinopolitana übereinstimmt, dürfte die gleiche Fastentradition wie Sokrates gebraucht haben.9 Die Annahme, dass Sokrates eine griechische Übersetzung einsehen musste, ist nicht notwendig, denn die Übertragung ins Griechische kann durch ihnS. 162 selbst vorgenommen sein und in einem Fall scheint die inhaltliche Abweichung von den Consularia Constantinopolitana just durch einen Übersetzungsfehler erklärbar zu sein.10
Für die vorliegende Ausgabe der Fastenquelle ist bei der Zusammenstellung der Fragmente zwei Prinzipien gefolgt worden, die in Ausnahmefällen zu geringfügigen Veränderungen gegenüber den Ergebnissen von Geppert geführt haben. Aufgenommen sind einerseits alle Passagen, in denen nach Konsuln und in der Regel auch mit einer exakten Tagesangabe datiert worden ist. Aufgenommen sind aber auch die Stücke, in denen die Konsulndatierungen nicht mehr erhalten geblieben sind, in denen sich aber die Fastenquelle durch wörtliche Übereinstimmungen mit den Parallelquellen (Consularia Constantinopolitana und Marcellinus Comes) isolieren lässt. Nachrichten, die zwar inhaltlich den Consularia ähneln, in denen aber keine wörtlichen Übereinstimmungen auffallen, sind dagegen ausgeklammert worden.11 Stellt man auf diese Weise alle Fastennachrichten zusammen, istS. 163 als Bilanz festzuhalten, dass die von Sokrates benutzte Quelle überwiegend profangeschichtliche Notizen enthält. Allerdings fallen in der Kirchengeschichte des Sokrates ab dem fünften Buch zusätzlich genau datierte Notizen zum Tod und zum Amtsantritt von Bischöfen in Konstantinopel auf, darunter auch Nachrichten zur novatianischen Sonderkirche.12 Diese präzise datierten Nachrichten sind von den Sukzessionslisten zu unterscheiden, die ebenfalls als Material bei Sokrates eingegangen sind.13 Es stellt sich die Frage, ob diese Notizen von den rein profangeschichtlichen Notizen zu trennen sind und einer späteren Traditionsschicht zuzuweisen sind. Sie erlauben vielleicht eine Vermutung zur mittelbaren Herkunft der „Fastenquelle“ des Sokrates, die m. E. am ehesten mit schriftlich festgehaltenen Notizen in der administrativen Umgebung des Bischofs von Konstantinopel zu erklären ist. Neben den Sukzessionslisten könnten dort auch offiziöse Nachrichten zu dynastischen Ereignissen festgehalten worden sein. Hierfür wurden dann Consularia redigiert und immer wieder aktualisiert, die dann zumindest für die jüngste Geschichte mit den Daten für die einzelnen, zeitlich exakt umgrenzten Episkopate verbunden wurden. Angesichts der Führung von Diptychen, aber auch der zunehmenden argumentativen Bedeutung der kontinuierlichen Sukzession war es unumgänglich die bisherigen Bischöfe in Listen zu führen und zeitlich richtig zu verorten.14 Diese chronologischen Notizen der orthodoxen Kirche von Konstantinopel wurden dann in der novatianischen Sonderkirche kopiert und mit zusätzlichen Notizen über die eigene Kirche versehen. Sokrates interessierte sich in seinen apologetischen Bemühungen, die konstantinopolitanischen Novatianer als rechtgläubigen,S. 164 vom Kaiser anerkannten Teil der konstantinopolitanischen Kirche darzustellen, in besonders hohem Maße für diese Fragen. Die Beachtung der Fastennachrichten des Sokrates legt also nahe, dass zumindest die von Sokrates berücksichtigte Redaktion der Fastenquelle nicht, wie man dies von den Consularia behauptet hat, buchhändlerischer Initiative ihre Entstehung verdankt. Die Pflege und Fortführung ergab sich vielmehr – auch dort, wo profane Daten festgehalten wurden – aus kirchlich motivierten Orientierungsbedürfnissen. Das gilt zumindest für den Zeitraum ab 380, für den die Vertreibung des homöischen Bischofs Demophilos bei Sokrates und bei Marcellinus Comes in wörtlich stark übereinstimmenden Formulierungen festgehalten wird. Beide Quellen betonen in diesem Zusammenhang explizit, dass die Homöer sich vierzig Jahre in Konstantinopel hielten (fr. 34). Damit steht die ausführliche Notiz über die Unruhen in Verbindung, die mit der Vertreibung von Paulos von Konstantinopel verbunden waren (fr. 5). Der Rückverweis auf 340 bzw. 342 könnte dann den Anlass geboten haben, die Zeit zwischen 340 und 380 mit einer bereits existierenden Serie von offiziösen, meist mit Kaiseraufenthalten in Konstantinopel erklärbaren Daten zu füllen.
Die vorliegende Ausgabe dokumentiert die „Fastenquelle“ des Sokrates wegen ihrer Bedeutung für die Beurteilung der Consularia Constantinopolitana und der Vorlage des Marcellinus Comes sowie allgemein für die Entwicklung der Chronistik. Die Diskussion um die in späteren Quellen widergespiegelte, in ihrem Charakter noch nicht übereinstimmend gedeutete sogenannte Konstantinopolitaner Stadtchronik kann dabei im Rahmen des mit den „Kleinen und fragmentarischen Historikern der Spätantike“ verfolgten Projekts nur in Teilaspekten behandelt werden.15 Die bisher nur durch die Tabelle von Geppert vollständig rekonstruierte, in ihrem Textbestand aber wenig anschaulich gemachte chronistische, nach Konsuln datierte Quelle bei Sokrates mit allen Fragmenten zu isolieren, stellt hier zweifelsohne einen wichtigen, die lateinischen Zeugen komplettierenden Schritt dar. Ebenfalls wichtig wäre es, nach diesem Modell auch das Chronicon Paschale mit seinen Parallelen zu den Consularia Constantinopolitana und zu Marcellinus Comes zu berücksichtigen und diese Stücke des Chronicon gesondert herauszugeben. Ferner müssten für die Vollständigkeit der Dokumentation auch alle Nachrichten zusammengestellt werden, die Hieronymus und Marcellinus Comes dieser Quelle verdanken. Angesichts der engen zeitlichen Vorgaben des Projekts und angesichts der Tatsache, dass eine neuereS. 165 Edition des Chronicon Paschale dringende Voraussetzung wäre, ist auf ergänzende Arbeiten vorerst verzichtet worden. Die Parallelangaben in den Consularia Constantinopolitana, bei Hieronymus, bei Marcellinus Comes und im Chronicon Paschale werden aber im Kommentar angeführt.
Für die Übersetzung wurde insbesondere die französische Übersetzung von Sokrates in den Sources Chrétiennes (von P. Périchon und P. Maraval) berücksichtigt. Für die historische Kommentierung ist für die Zeit bis 395 vor allem auf den Kommentar zu den Consularia Constantinopolitana zu verweisen. Der vorliegende Kommentar beschränkt sich vor allem darauf, die bei Sokrates gegenüber den Consularia Constantinopolitana und Marcellinus Comes auffallenden Besonderheiten zu analysieren und Fragen der Rekonstruktion der Fastenquelle zu erörtern. [B. B.]
II. Bemerkungen zur Edition
Dem Text der Fastennachrichten des Sokrates wurde die Sokrates-Ausgabe von G. Ch. Hansen zugrunde gelegt, wobei jedoch von dem editorischen Grundsatz Hansens, die spätantiken Übersetzungen codicis instar zu werten, teilweise abgewichen werden musste.16 Auch der indirekten griechischen Überlieferung, die Hansen in großem Umfang zur Textkonstitution heranzog, wurde mit mehr Vorsicht begegnet, so dass die Regel für die Berücksichtigung dieser Textzeugen lautete: Nur wenn eine Lesart etwa der Kompilation des Theodorus Lector oder der armenischen Version des Sokrates durch die sonstige indirekte Überlieferung gestützt wird, wird sie den Lesarten der Codices vorgezogen. Insbesondere die Zusätze zum Text, die Hansen lediglich aufgrund der armenischen Übersetzung gewann, mussten unter dieser Maßgabe kritisch betrachtet werden. In der Folge konnte den editorischen Entscheidungen Hansens nicht in allen Fällen gefolgt werden.S. 166 Auffällige Übernahmen und Abweichungen werden im philol. Kommentar erläutert. [M. B.]
1 Die „Alexandrinische Weltchronik“ (KFHist G 4) wird wegen der Gemeinsamkeiten mit den Fasti Vindobonenses in der Regel der Tradition der Consularia Italica zugewiesen. Eine eingehende Diskussion des Verhältnisses zur Konstantinopolitaner Stadtchronik ist in der Einleitung zu G 4 zu finden. Gemeinsamkeiten mit der Alexandrinischen Weltchronik werden als Kriterium für die Isolierung der Fastenquelle des Sokrates nicht berücksichtigt.
2 Geppert, Quellen des Kirchenhistorikers 32–46 (die Berliner Chronik kannte Geppert noch nicht). Vgl. Hansen, Sokrates LI und Barnes, Athanasius and Constantius 303 f. Anm. 1. Gegen den Gebrauch des Begriffs von „annotated consular lists“ als Fasten s. Burgess / Kulikowski, Mosaics of Time 11, die strenge, mit den antiken Quellen übereinstimmende Definitionen der Genres versuchen. Diese Listen dürften nur als consularia bezeichnet werden. Vgl. auch Van Nuffelen, Socrate et les chroniques 54. Diskussion der Frage in der Einleitung zu G 1, S. 4–7.
3 Zur Charakterisierung dieser Position als communis opinio s. Van Nuffelen, Socrate et les chroniques 53 Anm. 1 mit Belegen. Neue Gesichtspunkte sind von Burgess und Van Nuffelen geltend gemacht worden. Burgess, The Chronicle of Hydatius 197 nimmt zwei Vorlagen an. Van Nuffelen postuliert insgesamt sechs Quellen (zwei Consularia und vier Chroniken, nämlich die Chronik des Eusebios, die Continuatio Antiochiensis Eusebii, d. h. eine von Burgess, Studies, rekonstruierte Quelle für die Ereignisse zwischen 325 und 350, eine Chronik für die Ereignisse zwischen 350 und 378, eine Chronik für die Ereignisse von 378 bis 422 / 439). Einige der von Van Nuffelen diskutierten Nachrichten würde ich dort, wo keine Konsulndatierung, sondern nur eine Olympiadendatierung oder die Regierungsdaten begegnen, ohnehin nicht der Fastenquelle zuweisen, s. unten S. 164 Anm. 1. Eine Einzeldiskussion einiger der Ansichten von Van Nuffelen erfolgt bei den jeweiligen Notizen. Van Nuffelen, ebd. 66–68 will anhand der Parallelen von Sokrates mit Hieronymus und dem Chronicon Paschale die Benutzung einer gesonderten Chronik für den Zeitraum von 350–378 nachweisen. Nur für einen Bruchteil der dort angegebenen Notizen gilt die Annahme, dass die Parallelen zwischen Chronicon Paschale bzw. Hieronymus und Sokrates vielleicht nicht durch den Rückgriff auf die Chronik von Konstantinopel erklärt werden können, etwa für die Nachricht über den jüdischen Aufstand unter Gallus (Socr. 2,33,1 f., vgl. Hier. chron. 238f), die aber mit dem Rückgriff auf den homöischen Historiker erklärt werden kann (s. u. S. 164 Anm. 1). Zur Notiz über die Taufe des Constantius durch Euzoius s. fr. 14 und 14 a. Zur Angabe über den vermeintlichen Sohn des Valentinian (Socr. 4,10) vgl. fr. 22. Das methodische Instrument, Quellenverwandtschaften und verschiedene Redaktionsschichten über die Benutzung der Olympiadendatierungen und der Zählung von Regierungsjahren zu eruieren, ist hier abweichend von Van Nuffelen nicht gebraucht worden, s. auch unten S. 164 Anm. 1.
4 Burgess / Kulikowski, Mosaics of Time 53. Vgl. auch die Einleitung zu KFHist G 1.
5 Keine Entsprechung zu Cons. Const. 356: Überführung der Reliquien des Timotheos; 357: Überführung der Reliquien des Andreas und Lukas; 370: Einweihung der Apostelkirche.
6 Vgl. Burgess, The Chronicle of Hydatius 197: „There may have been a recension which ended in 384 and which was later translated into Greek“. Diese (übersetzte) Rezension sei sowohl von Sokrates als auch vom Chronicon Paschale benutzt worden. Zu ihrem Endpunkt vgl. Burgess, ebd. Anm. 30 zum Vergleich zwischen Sokrates und den Consularia Constantinopolitana: „The last common entry is 384.1–2 (v. 12).” Für 388 ist allerdings noch die Nachricht über das Ende des Maximus, die in den Consularia Constantinopolitana und bei Sokrates identisch ist, anzuführen, vgl. fr. 44 mit Kommentar und Geppert, Quellen des Kirchenhistorikers 35 f.
7 Eine Benutzung des Sokrates durch Marcellinus Comes ist auszuschließen, vgl. Croke, Count Marcellinus 206.
8 Geppert, Quellen des Kirchenhistorikers 39 f.
9 Vgl. Seeck, Chronica Constantinopolitana 2459 f.: „Sokrates benutzte in seiner Kirchengeschichte ein Exemplar der Chronik [sc. von Konstantinopel], das bis zum J. 439 herabreichte (Socr. VII 45,4 = Marc. 438,2).“ Vgl. fr. 80.
10 Vgl. fr. 4,2 mit Kommentar.
11 Socr. 1,2,1 (Rücktritt der Kaiser Diokletian und Maximian; Tod des Constantius I.) habe ich, da nur eine Olympiadendatierung und keine Konsulndatierung vorkommt und die wörtlichen Übereinstimmungen mit Cons. Const. 304 auch nicht besonders auffällig sind, nicht aufgenommen. Die von Geppert genannte Parallele aus Hier. chron. 238g ist ebenfalls nicht festzuhalten, da Hieronymus aus der hier konstantinfeindlichen Enmannschen Kaisergeschichte schöpft. Ebensowenig dürften Socr. 1,2,7; 1,17,1 und 18,13 aus der Fastenquelle stammen. Socr. 2,8,5 (Nachricht über Kirchweihsynode von Antiocheia) ist von Geppert selbst eingeklammert worden. S. auch Socr. 2,32,2, wo der Grad von Gemeinsamkeiten mit den Consularia Constantinopolitana und Hieronymus für die Schlacht von Mursa angesichts sachlicher Fehler des Sokrates offen bleiben muss. In Socr. 4,33,7 sind die Parallelen zu Hier. chron. 245i (Athanaricus rex Gothorum in Christianos persecutione commota plurimos interficit et de propriis sedibus in Romanum solum expellit) wohl nicht durch die gemeinsame Benutzung der Cons. Const. zu erklären. Weitere unsichere Fälle bestehen dort, wo Gemeinsamkeiten mit dem Chronicon Paschale oder Theophanes eher auf den anonymen homöischen Historiker verweisen. Das gilt für Socr. 2,33, wo in den Nachrichten über die Niederschlagung des jüdischen Aufstandes durch Gallus Caesar enge Übereinstimmungen mit Hier. chron. 238f und Thphn. p. 40,20–23 de Boor auffallen. Vgl. ferner Socr. 2,47,2 mit Chron. Pasch. p. 545,7 f. Bonn und Thphn. p. 46,10 f. de Boor. Ebenso wenig festgehalten wurde Socr. 3,21,18; 3,22,1; 4,1,2 (Herkunft des Valentinian aus Cibalae); Socr. 4,3,1 (Usurpation des Prokop in Konstantinopel). Nicht aufgenommen sind die Olympiadendatierungen, die Sokrates bei Regierungswechseln und beim Abschluss von Büchern bietet, vgl. hierzu die Tabelle bei Van Nuffelen, Socrate et les chroniques 58, z. B. 1,2,1 (s. o.); 1,40,3; 2,47,5. In einigen Fällen hat dabei Sokrates aus vorliegenden Tabellen ohne Probleme den ursprünglich nach Konsuln datierten Nachrichten die Olympiadendatierung hinzugefügt, vgl. auch 6,23,7 und 7,20,13. In 7,48,8 begegnet zwar eine Konsulndatierung zusammen mit anderen Datierungen, aber der zeitliche Endpunkt des eigenen Geschichtswerks ist sicher nicht Inhalt einer Quellenvorlage des Sokrates gewesen. Nicht aufgenommen ist 2,25,7–11, wo die Ereigniszusammenhänge um Magnentius, Vetranio, Nepotian, Kampf zwischen den Anhängern des Nepotian und des Magnentius den parallelen Angaben in den Consularia Constantinopolitana und dem Chronicon Paschale zwar entsprechen. Es fehlen aber dort exakte Konsuldatierungen ebenso wie streng wörtliche Übereinstimmungen, die Voraussetzung für die Aufnahme nach dem System Gepperts sind.
12 Vgl. zum Exemplar der Fastenquelle, das Sokrates verwendete Seeck, Chronica Constantinopolitana 2459 f.: „Ausserdem verzeichnete es seit dem J. 360 nicht nur, wie auch Marcellinus Comes es thut, Tod und Ordination der orthodoxen Bischöfe von Constantinopel (…), sondern auch der arianischen (…) und der novatianischen“. Vgl. fr. 41 f.; 52–54; 59; 61 f.; 64; 66; 69; 71–74; 76; 81.
13 Geppert, Quellen des Kirchenhistorikers 46–58.
14 Zur Bedeutung der Diptychen s. R. F. Taft, A History of the Liturgy of St. John Chrysostom. Vol. 4, The Diptychs, Rom 1991.
15 Zur Frage vgl. Croke, Count Marcellinus 181–86.
16 An dem Verfahren, die antiken Versionen (die armenische Langversion, die syrische Version und die lateinische Übersetzung des Cassiodorus / Epiphanius) nicht nur als gleichwertige, sondern auch – vor allem bei einem Überhang, wo der Übersetzer mehr bietet, oder einer Lücke in der Überlieferung – als überlegene Textzeugen anzusehen, wurde von zahlreichen Rezensenten Kritik geübt: H. Chadwick, JThS 47 (1996) 324–27; A. Failer, REByz 54 (1996) 291 f.; T. D. Barnes, JEH 48 (1997) 723–31; St. G. Hall, ThLZ 122 (1997) 43 f.; M. Wallraff, CrSt 18 (1997) 668–74; Th. Urbainczyk, JHS 118 (1998) 220; H. Leppin, ZAC 3,2 (1999) 297–300; vgl. auch die Corrigenda zur Ausgabe des Sokrates von Hansen selbst: ZAC 2 (1998) 296.
1 Socr. 1,2,10
2 Socr. 1,40,3
3 Socr. 2,5
4 Socr. 2,10,21 sq.
5 Socr. 2,13,3 sq.
6 Socr. 2,28,21 sq.
7 Socr. 2,32,6
8 Socr. 2,32,7-9
9 Socr. 2,34,4 sq.
10 Socr. 2,34,5
11 Socr. 2,39,2 sq.
12 Socr. 2,41,1
13 Socr. 2,43,11
14 a. Socr. 2,47,4 b. Socr. 3,1,1
15 Socr. 3,1,2
16 Socr. 3,21,17
17 a. Socr. 3,26,5
b. Socr. 4,1,1
18 Socr. 4,1,1
19 Socr. 4,1,4
20 Socr. 4,3,3-5
21 a. Socr. 4,5,1-3 b. Socr. 4,9,8
22 Socr. 4,10
23 Socr. 4,11,1. 3
24 Socr. 4,11,4
25 Socr. 4,31,6 sq.
26 Socr. 4,34,1 sq.
27 Socr. 4,35,1
28 Socr. 4,38,1
29 Socr. 4,38,5.7
30 Socr. 5,1,1
31 Socr. 5,2,3
32 Socr. 5,6,2
33 Socr. 5,6,6
34 Socr. 5,7,10
35 Socr. 5,8,6
36 Socr. 5,10,3 sq.
37 Socr. 5,10,5
38 Socr. 5,10,6
39 Socr. 5,11,6.9
40 Socr. 5,12,2 sq.
41 Socr. 5,12,4
42 Socr. 5,12,5
43 Socr. 5,13,6 sq.
44 Socr. 5,14,1
45 Socr. 5,14,2
46 Socr. 5,18,14
47 Socr. 5,25,8
48 Socr. 5,25,15 sq.
49 a. Socr. 5,26,4 b. Socr. 6,1,1
50 Socr. 6,1,3
51 Socr. 6,1,4
52 Socr. 6,1,8
53 Socr. 6,2,1
54 Socr. 6,2,11
55 Socr. 6,6,38
56 Socr. 6,6,40
57 Socr. 6,18,18
58 Socr. 6,19,5 sq.
59 Socr. 6,20,1
60 Socr. 6,21,1
61 Socr. 7,6,1
62 Socr. 7,6,10
63 a. Socr. 6,23,7 b. Socr. 7,1,1
64 Socr. 7,7,1
65 Socr. 7,15,7
66 Socr. 7,17,1
67 Socr. 7,20,13
68 Socr. 7,22,20
69 Socr. 7,25,21
70 Socr. 7,25,23
71 Socr. 7,26,4
72 Socr. 7,28,4
73 Socr. 7,29,4
74 Socr. 7,30,7
75 Socr. 7,34,12
76 Socr. 7,37,19
77 Socr. 7,39,8
78 Socr. 7,40,1
79 Socr. 7,44,3
80 Socr. 7,45,2.4
81 Socr. 7,46,1
Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat
F | cod. Laurentianus plut. 69,5, 11. Jh. |
M | cod. Laurentianus plut. 70,7, 10. Jh. |
M1 | erste Hand in M |
Mcorr. | Korrektoren von M |
Mcorr.rec. | jüngerer Korrektor von M |
b | Übereinstimmung von F und M (M1) |
A | cod. Athous 2559, 14. Jh. |
A1 | erste Hand in A |
Theod. | Theodorus Lector, Historia tripartita (nach cod. Marcianus gr. 344, 13. Jh.) |
Cassiod. | Cassiodorus / Epiphanius, Historia tripartita (= lateinische Übersetzung) |
Arm. | armenische Übersetzung (angeführt wird stets der griech. Wortlaut, den Hansen u. a. aus der Übersetzung erschlossen haben) |
Syr. | syrische Übersetzung (s. Arm.) |
Georg. | Georgius Alexandrinus, Vita Ioannis Chrysostomi (BHG 873) (ed. Halkin) |
Vit. Athan. | Vita Athanasii (BHG 185) |
Vit. Pauli | Vita Pauli (BHG 1472) |
Cons. Const. | Consularia Constantinopolitana |
Chron. Pasch. | Chronicon Paschale |
Soz. | Sozomenos |
Thphn. | Theophanes (ed. de Boor) |
Epit. | Epitome Theodori Lectoris (cf. Theod.) |
Exc. leg. | Excerpta de legationibus (ed. de Boor) |
Nicet. | Nicetas Choniates |
{aaa} | vom Editor getilgte Buchstaben |
⟨aaa〉 | vom Editor hinzugefügte Buchstaben |
A.a.c. | Lesart in A vor der Korrektur (ante correctionem) |
A.p.c. | Lesart in A nach der Korrektur (post correctionem) |
A.corr. | korrigierte Lesart in A (was vorher in A stand, ist unklar) |
add. | addidit vel addiderunt |
al. | alii |
alt. | alter, -a, -um |
cf. | confer |
codd. | codex (-ices) |
del. | delevit |
eras. | erasus, -a, -um |
expunct. | expunctus, -a, -um |
fort. | fortasse |
in marg. | in margine |
in ras. | in rasura |
litt. | littera(e) |
man. | manus |
om. | omisit vel omiserunt |
restit. | restituit vel restitutus, -a, -um |
spat. vac. | spatium vacuum |
transpos. | transposuit vel transposerunt |
fragmenta
Socr. 1,2,10 (codd. MF [= b]; Cassiod. 1,5,8; Arm. Syr.)
Socr. 1,40,3 (codd. MF [= b]; Cassiod. 3,12,10; Arm.)
Socr. 2,5 (codd. MF [= b]; Cassiod. 4,4,1; Arm.)
Socr. 2,10,21 sq. (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 4,10,5 sq.; Arm.)
πράγματα bA Arm. (cf. rem publicam Cassiod.) : om. Theod.
ταράϲϲεϲθαι bA
γὰρ om. b
φράγγοι καλούμενοι Theod. Arm. : oἳ φράγγοι (φράγκοι b) καλοῦνται bA
τοῖϲ ... ῥωμαίοιϲ FA
τοὺϲ περὶ γαλλίαν κατέτρεχον ῥωμαίουϲ (-οιϲ FA) bA
μεγάλοι – ἑῴαϲ Theod. Arm. : μέγιϲτοι ἐν τῆ ἑώα bA Cassiod.
πράγματα bA Arm. (cf. rem publicam Cassiod.) : om. Theod. ταράϲϲεϲθαι bA γὰρ om. b φράγγοι καλούμενοι Theod. Arm. : oἳ φράγγοι (φράγκοι b) καλοῦνται bA τοῖϲ ... ῥωμαίοιϲ FA τοὺϲ περὶ γαλλίαν κατέτρεχον ῥωμαίουϲ (-οιϲ FA) bA μεγάλοι – ἑῴαϲ Theod. Arm. : μέγιϲτοι ἐν τῆ ἑώα bA Cassiod.
μέρεϲι τῆϲ ἑῴαϲ ἐγίνοντο, μάλιϲτα ‣δὲ Ἀντιόχεια ἐπὶ ἐνιαυτὸν ὅλον
δὲ : δὲ ἡ bA
5ἐϲείετο.
ἐγένοντο bA δὲ : δὲ ἡ bA
Socr. 2,13,3 sq. (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 4,13,4-6; Arm.)
ὡϲ – ἐπέκειτο om. Arm.
Ἑρμογένηϲ : βουλόμενοϲ add. Hansen ex Theod. et Arm.
παροξυθὲν A
τότε om. Theod. Cassiod.
αὐτοῦ : αὐτῶν Ma.c.
ἐμπίπρηϲιν (-πίμπ-M) bA : ἐμπιπρῶϲιν Theod. fort. recte (cf. Arm.)
ϲύραντεϲ ἀπέκτειναν bA Nicet. : ϲύροντεϲ διαφθείρουϲιν Vit. Pauli : εὑρόντεϲ διέφθειρον Arm. (trahentes interemerunt Cassiod., διαφθείραντεϲ τῷ ϲυρμῷ θαλάϲϲῃ κατέβαλον Theod., ϲύραϲ ἔκτεινε καὶ εἰϲ τὴν θάλαϲϲαν ἔρριψε Epit.)
δὲ om. Theod.
τὸ τῶν om. b
τῶν om. A
φράγκων b
post ἔθνοϲ add. μάχῃ Theod. Arm.
ὑποϲπόνδουϲ Ῥωμαίοιϲ : ὑπὸ ῥωμαίουϲ A1
κατέϲτηϲε Theod. Arm. : ἐποίηϲεν bA
5 ὡϲ – ἐπέκειτο om. Arm.5 Ἑρμογένηϲ : βουλόμενοϲ add. Hansen ex Theod. et Arm.5 παροξυθὲν A5 τότε om. Theod. Cassiod.5 αὐτοῦ : αὐτῶν Ma.c.5 ἐμπίπρηϲιν (-πίμπ-M) bA : ἐμπιπρῶϲιν Theod. fort. recte (cf. Arm.)5 ϲύραντεϲ ἀπέκτειναν bA Nicet. : ϲύροντεϲ διαφθείρουϲιν Vit. Pauli : εὑρόντεϲ διέφθειρον Arm. (trahentes interemerunt Cassiod., διαφθείραντεϲ τῷ ϲυρμῷ θαλάϲϲῃ κατέβαλον Theod., ϲύραϲ ἔκτεινε καὶ εἰϲ τὴν θάλαϲϲαν ἔρριψε Epit.)5 δὲ om. Theod.5 τὸ τῶν om. b5 τῶν om. A5 φράγκων b5 post ἔθνοϲ add. μάχῃ Theod. Arm.5 ὑποϲπόνδουϲ Ῥωμαίοιϲ : ὑπὸ ῥωμαίουϲ A15 κατέϲτηϲε Theod. Arm. : ἐποίηϲεν bA
Socr. 2,28,21 sq. (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 4,5,1 sq.; Arm.)
τότε – καταϲτήϲαϲ bA Theod. (in marg.) (ϲτήϲαϲ in text. expunct.)
δὲ (cf. Epit., Arm.) : om. Ma.c.Mcorr.rec.Theod. (in marg.)
μὲν om. Theod. (Theod. ipse) (cf. Cassiod.)
θεὶϲ αὐτῷ b
τῆϲ om. b
ἀντιοχεία Theod.
ϲωτῆροϲ (cf. Cassiod., Arm.; Cons. Const.) : ϲταυροῦ A Syr.
5...
5 τότε – καταϲτήϲαϲ bA Theod. (in marg.) (ϲτήϲαϲ in text. expunct.)5 δὲ (cf. Epit., Arm.) : om. Ma.c.Mcorr.rec.Theod. (in marg.)5 μὲν om. Theod. (Theod. ipse) (cf. Cassiod.)5 θεὶϲ αὐτῷ b5 τῆϲ om. b5 ἀντιοχεία Theod.5 ϲωτῆροϲ (cf. Cassiod., Arm.; Cons. Const.) : ϲταυροῦ A Syr.
Socr. 2,32,6 (codd. MF [= b] A; Theod.; Arm.)
ϲυμβολὴ αὐτοῖϲ Arm.
μοντοϲέλευκοϲ Theod. Arm. : montem Seleucum Cassiod. : μιλτοϲέλευκοϲ bA (cf. Μοντιοϲέλευκον Soz., ἐν Μούϲτῳ ϲελεύκῳ Chron. Pasch., ἐν Μόντῳ ϲελεύκῳ Thphn.)
5 ϲυμβολὴ αὐτοῖϲ Arm.5 μοντοϲέλευκοϲ Theod. Arm. : montem Seleucum Cassiod. : μιλτοϲέλευκοϲ bA (cf. Μοντιοϲέλευκον Soz., ἐν Μούϲτῳ ϲελεύκῳ Chron. Pasch., ἐν Μόντῳ ϲελεύκῳ Thphn.)
Socr. 2,32,7-9 (codd. MF [= b] A; Theod.; Arm.)
δὲ om. bA
Λουγδούνῳ Mp.c.FA : -δώνω Μa.c. : -δουνῶν Theod.
ἀνελὼν : ἀναιρὼν Ma.c.
Δεκέντιοϲ Valesius (cf. Cons. Const.) : Κentios Arm. : δεκέννιοϲ bA : δεκένιοϲ Theod. Epit.
ὄνομα Hansen (cf. Arm.) : ὄνομα αὐτῷ bA
5 δὲ om. bA5 Λουγδούνῳ Mp.c.FA : -δώνω Μa.c. : -δουνῶν Theod.5 ἀνελὼν : ἀναιρὼν Ma.c.5 Δεκέντιοϲ Valesius (cf. Cons. Const.) : Κentios Arm. : δεκέννιοϲ bA : δεκένιοϲ Theod. Epit.5 ὄνομα Hansen (cf. Arm.) : ὄνομα αὐτῷ bA
Socr. 2,34,4 sq. (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 5,11,3.12,2; Arm.)
καταλαμβάνοντα Ma.c.
δὲ : τε Arm.
αὐτῷ Theod. (a. c.)
Φλάνωνα bA : φάλωνα Theod. : Θαλμωνᾶ Epit. : Φλανον Arm.
ὑπατείᾳ – Κωνϲταντίου Theod. Arm. : ὑπ. post κωνϲτ. transpos. bA (cf. Constantii consulatu Cassiod.)
5ὕπατοϲ ἦν τὸ τρίτον.
5 καταλαμβάνοντα Ma.c.5 δὲ : τε Arm.5 αὐτῷ Theod. (a. c.)5 Φλάνωνα bA : φάλωνα Theod. : Θαλμωνᾶ Epit. : Φλανον Arm.5 ὑπατείᾳ – Κωνϲταντίου Theod. Arm. : ὑπ. post κωνϲτ. transpos. bA (cf. Constantii consulatu Cassiod.)
Socr. 2,34,5 (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 5,12,2; Arm.)
ἣ ἦν Theod. (cf. Arm.) : om. bA Cassiod.
Λολλιανοῦ b : λολιανοῦ Theod. : κολλιανοῦ A : ᾿Ιουλιανοῦ Arm. (cf. Cassiod. codd.)
5 ἣ ἦν Theod. (cf. Arm.) : om. bA Cassiod.5 Λολλιανοῦ b : λολιανοῦ Theod. : κολλιανοῦ A : ᾿Ιουλιανοῦ Arm. (cf. Cassiod. codd.)
Socr. 2,39,2 sq. (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 5,34,2; Arm.)
Δατιανοῦ Arm. (cf. Datiano Cons. Const.) : τατιανοῦ bA Cassiod. : δομετιανοῦ Theod.
Κερεαλίου : χαιρίμωνοϲ Theod.
καὶ2 om. b
καὶ εἰκάδα om. Cassiod.
Αὐγούϲτου : ϲεπτεμβρίου Arm.
5 Δατιανοῦ Arm. (cf. Datiano Cons. Const.) : τατιανοῦ bA Cassiod. : δομετιανοῦ Theod.5 Κερεαλίου : χαιρίμωνοϲ Theod.5 καὶ2 om. b5 καὶ εἰκάδα om. Cassiod.5 Αὐγούϲτου : ϲεπτεμβρίου Arm.
Socr. 2,41,1 (codd. MF [= b] A)
πρῶτον Arm. (cf. Cons. Const. et al., Soz.) : τὸν bA
ἀνθυπάτων Mcorr.F (cf. Arm.) : ἀνθύπατον Ma.c.A : τοῦ ἀνθυπάτου Theod.
5 πρῶτον Arm. (cf. Cons. Const. et al., Soz.) : τὸν bA5 ἀνθυπάτων Mcorr.F (cf. Arm.) : ἀνθύπατον Ma.c.A : τοῦ ἀνθυπάτου Theod.
Socr. 2,43,11 (codd. MF [= b] A; Theod. Cassiod. 5,39,3; Arm.)
ἡ2 om. bA
εἰϲ ὑπατείαν Theod.
δωδέκατον Theod.
Ἰουλιανοῦ : τοῦ add. Theod.
Καίϲαροϲ : om. Arm.
5 ἡ2 om. bA5 εἰϲ ὑπατείαν Theod.5 δωδέκατον Theod.5 Ἰουλιανοῦ : τοῦ add. Theod.5 Καίϲαροϲ : om. Arm.
a. Socr. 2,47,4 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 5,50,8; Arm.)
5 φλορεντίου Theod. (cf. Arm.)5 φλορεντίου M (cf. Arm.)
Socr. 3,1,2 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 ἀνεδείκνυτο Hansen : ἀπεδείκνυτο Arm. : ἀποδείκνυται bA
Socr. 3,21,17 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 6,47,5; Arm. Syr.)
5 καὶ om. Ma.c.5 καὶ εἰκάδα om. Cassiod.5 ᾿Ιουλίου Syr.
ὑπατείᾳ τῇ αὐτοῦ καὶ ‣Βαρωνιανοῦ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ τῇ ἑπτακαιδεκάτῃ τοῦ Φεβρουαρίου μηνόϲ ...
5 δαδαϲτάνοιϲ : prima litt. α Mcorr.
Socr. 4,1,1 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,7,1; Arm.)
Socr. 4,1,4 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 τὸν ἀδελφὸν : τὸν ἑαυτοῦ (ἴδιον Epit.) ἀδελφὸν Arm. Epit.
Socr. 4,3,3-5 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,15,2; Arm. Syr.)
ϲειϲμὸϲ ἐπιγενόμενοϲ πολλὰϲ τῶν πόλεων ἔβλαψεν ἥ τε θάλαϲϲα τοὺϲ οἰκείουϲ ὅρουϲ ἐνήλλαξεν. ἔν τιϲι μὲν γὰρ τόποιϲ τοϲοῦτον ἐπέκλυϲεν, ὡϲ τοὺϲ πρώην βαϲίμουϲ τόπουϲ πλεῖϲθαι, ἑτέρων δὲ τόπων τοϲοῦτον ἀπέϲτη, ὡϲ ἐν ξηρᾷ εὑρεθῆναι ⟨τοὺϲ πλέονταϲ〉.
ἔν – ἐπέκλυϲεν om. Arm.
ὡϲ bA : ὥϲτε Hansen (ex Vit. Athan.)
πρώην : fort. πρώτουϲ Ma.c.
τοὺϲ πλέονταϲ add. Hansen (ex Vit. Athan. et Arm.)
5 ἔν – ἐπέκλυϲεν om. Arm.5 ὡϲ bA : ὥϲτε Hansen (ex Vit. Athan.)5 πρώην : fort. πρώτουϲ Ma.c.5 τοὺϲ πλέονταϲ add. Hansen (ex Vit. Athan. et Arm.)5 δύο om. Ma.c. Mcorr. (βαϲιλέων ἀμφοτέρων Mcorr.rec.)
a. Socr. 4,5,1-3 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,15,3 sq.; Arm.)
νακόλεια Ma.c. (cf. Epit., Chron. Pasch.) : νακώλεια Mcorr.FA
εἷχε bA : εἶλε Hansen (ex Cassiod. et Arm.)
5 πολέμων : πολέμων τῶν τότε κινηθέντων Arm.5 νακόλεια Ma.c. (cf. Epit., Chron. Pasch.) : νακώλεια Mcorr.FA5 εἷχε bA : εἶλε Hansen (ex Cassiod. et Arm.)
Socr. 4,10 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,22,1; Arm.)
5 ὀλίγων A5 ἐν – μέρεϲιν : post ἑϲπερίοιϲ add. ex Arm. et Cassiod. διάγοντι Hansen5 ὁ αὐτῷ ὁμώνυμοϲ M
Socr. 4,11,1. 3 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,22,2 sq.; Arm. Syr.)
Λουπικίνου – Ἰοβίνου Hansen (cf. Cons. Const. et al.) : λουππικίνου καὶ ἰοβιανοῦ bA (Lupicini et Ioviani Cassiod.) : Luppikianos Arm.
Ἰουλίου Syr. (‘Tamuz’) (cf. IIII Νon. Iul. Cons. Const.)
ὀλίγον – κατέϲτηϲεν om. Syr.
5 Λουπικίνου – Ἰοβίνου Hansen (cf. Cons. Const. et al.) : λουππικίνου καὶ ἰοβιανοῦ bA (Lupicini et Ioviani Cassiod.) : Luppikianos Arm.5 Ἰουλίου Syr. (‘Tamuz’) (cf. IIII Νon. Iul. Cons. Const.)5 ὀλίγον – κατέϲτηϲεν om. Syr.
5υἱὸν Γρατιανὸν βαϲιλέα κατέϲτηϲεν τῇ τετάρτῃ καὶ εἰκάδι τοῦ Αὐγούϲτου μηνόϲ.
5 ὁ βαϲιλεὺϲ om. Arm.
Socr. 4,11,4 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 7,22,4; Arm. Syr.)
τῇ – δεύτερον om. Syr.
τὸ δεύτερον om. Arm.
περὶ τὴν Mcorr.FA : περὶ Ma.c.
μέγιϲτοϲ om. FA
5 τῇ – δεύτερον om. Syr.5 τὸ δεύτερον om. Arm.5 περὶ τὴν Mcorr.FA : περὶ Ma.c.5 μέγιϲτοϲ om. FA
Socr. 4,31,6 sq. (codd. MF [= b] A; Arm.)
οὕτωϲ αἵματοϲ : οὕτω τοῦ αἵματοϲ Mcorr.rec.
Βεργέτιον Arm.
Ἐκοιτίου Ma.c.FA : αἰκυτίου Mcorr.rec. : ἐκυτίου Hansen (cf. Arm.)
5 οὕτωϲ αἵματοϲ : οὕτω τοῦ αἵματοϲ Mcorr.rec.5 Βεργέτιον Arm.5 Ἐκοιτίου Ma.c.FA : αἰκυτίου Mcorr.rec. : ἐκυτίου Hansen (cf. Arm.) 5 ϲτρατηλάται Arm.
5 ϲυνθέμενοι Arm.5 – τυχεῖν om. Cassiod.
Socr. 4,35,1 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 8,13,10; Arm.)
5 ἐν ἀδείᾳ om. Exc. leg.
Socr. 4,38,1 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 8,15,1; Arm.)
5 βαϲιλεὺϲ om. Arm.5 τριακάδα : πρώτην non recte Arm.
Socr. 4,38,5.7 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 8,15,4.8; Arm.)
5 ὑπεκβαίνει Valesius (cf. egreditur Cassiod., ‘ἐξέβαινε τῆϲ πόλεωϲ᾽ Arm.) : ὑπερβαίνει bA
Socr. 5,1,1 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 τῶν τειχῶν om. Arm.
Socr. 5,2,3 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 ἐν add. Hussey (cf. Arm.)
Socr. 5,6,2 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,4,1-5; Arm. Syr.)
5 οἱ – νίκαϲ om. Syr.
Socr. 5,6,6 (codd. MF [= b] A; Arm. Syr.)
5 ἄρχεται A
Socr. 5,7,10 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,10,8; Arm. Syr.)
τοῦ Αὐγούϲτου om. Cassiod. Arm.
εἰκάδι : εἰκάδα F : om. Arm.
εἰκάδι ἕκτῃ : κϛ M
5ἕκτῃ.
5 τοῦ Αὐγούϲτου om. Cassiod. Arm.5 εἰκάδι : εἰκάδα F : om. Arm.5 εἰκάδι ἕκτῃ : κϛ M
Socr. 5,8,6 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,12,6; Arm. Syr.)
Εὐχερίου Hansen ex Arm. (cf. Cons. Const.) : εὐχάριου bA Cassiod.
Ϲυαγρίου Hansen ex Syr. (cf. Cons. Const.) : εὐαγρίου bA Cassiod. Arm.
5 Εὐχερίου Hansen ex Arm. (cf. Cons. Const.) : εὐχάριου bA Cassiod.5 Ϲυαγρίου Hansen ex Syr. (cf. Cons. Const.) : εὐαγρίου bA Cassiod. Arm.
Socr. 5,10,3 sq. (codd. MF [= b] A; Arm. Syr.)
ἑαυτῷ A
5έϲτρεψεν.
5 γόθθων Ma.c.5 ἑαυτῷ A
Socr. 5,10,5 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,18,1; Arm. Syr.)
Μεροβαύδου Valesius (cf. Cons. Const. et Cassiod.) : μερογαύδου bA
Ϲατορνίνου Hansen (cf. Cons. Const. et Cassiod.) : ϲατορνίλου bA Syr.
ἰανουαρίου M
5 Μεροβαύδου Valesius (cf. Cons. Const. et Cassiod.) : μερογαύδου bA5 Ϲατορνίνου Hansen (cf. Cons. Const. et Cassiod.) : ϲατορνίλου bA Syr.5 ἰανουαρίου M
Socr. 5,10,6 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,18,2; Arm. Syr.)
Socr. 5,11,6.9 (codd. MF [= b]; Cassiod. 9,21,5.8; Arm.)
5 Μεροβαύδου Valesius (cf. Cassiod. Arm.) : μερογαύδου (γαυ Mcorr.rec.) b
Socr. 5,12,2 sq. (codd. MF [= b]; Cassiod. 9,21,16 sq.; Arm.)
5 Ῥιχομηρίου Hansen (cf. Cassiod. Arm.) : ῥιχομηλίου b
Socr. 5,12,4 (codd. MF [= b]; Cassiod. 9,21,17; Arm.)
5 μικρὸν Ma.c.
Socr. 5,12,5 (codd. MF [= b]; Cassiod. 9,22,1; Arm.)
Socr. 5,13,6 sq. (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,23,4; Arm.)
5 ἀνάλωϲαν A
Socr. 5,14,1 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,23,5; Arm.)
Socr. 5,14,2 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,23,6; Arm.)
Socr. 5,18,14 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,24,9; Arm.)
Socr. 5,25,8 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,45,5; Arm.)
5 αὐτοῦ A5 Ἀβουνδαντίου Valesius (cf. Cassiod.) : ἀβουδαντίου bA (cf. Arm.)5 ἰανουαρίου M
Socr. 5,25,15 sq. (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,45,15 sq.; Arm.)
a. Socr. 5,26,4 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 9,50,3; Arm.)
5 ιζ M (cf. Arm.)5 ιζ M (cf. Arm.)5 ἰανουαρίου Ma.c.
Socr. 6,1,3 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 10,1,3; Arm.)
5 δὲ om. Aa.c.
Socr. 6,1,4 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 10,1,4; Arm.)
κζ M (cf. Arm.)
τῷ – Θεοδοϲίῳ (cf. cum imperatore Theodosio Cassiod.) : Θεοδοϲίῳ τῷ βαϲιλεῖ Arm.
5 κζ M (cf. Arm.)5 τῷ – Θεοδοϲίῳ (cf. cum imperatore Theodosio Cassiod.) : Θεοδοϲίῳ τῷ βαϲιλεῖ Arm.
Socr. 6,1,8 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 Μαρκιανὸϲ om. Ma.c.
Socr. 6,2,1 (codd. MF [= b] A; Cassiod. 10,3,1; Arm., Georg.)
5 κζ M (cf. Arm.)
Socr. 6,2,11 (codd. MF [= b]; Cassiod. 10,3,8; Arm., Georg.)
κϛ M (cf. Arm.)
ἣν Mcorr.rec. Arm. : ἧ Ma.c.F (cf. Georg.)
τῇ om. Georg.
5ϲιλείων ὕπαρχοϲ.
5 κϛ M (cf. Arm.)5 ἣν Mcorr.rec. Arm. : ἧ Ma.c.F (cf. Georg.)5 τῇ om. Georg.
Socr. 6,6,38 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 τέλοϲ – ἔϲχεν : ἐγίνετο Arm.
Socr. 6,6,40 (codd. MF [= b] A; Arm.)
5 ὁ om. Ma.c.
Socr. 6,18,18 (codd. MF [= b]; Cassiod. 10,17,8; Arm., Georg.)
πνεύϲαϲ : ϲφοδρὸϲ add. Hansen ex Arm. (‘ϲφοδρῶϲ’)
κ M
Ἰουνίου : Ianuarii Cassiod.
ἕκτῃ : τὸ ἕκτον Georg.
ἀριϲτενέτω Ma.c.
5 πνεύϲαϲ : ϲφοδρὸϲ add. Hansen ex Arm. (‘ϲφοδρῶϲ’)5 κ M5 Ἰουνίου : Ianuarii Cassiod.5 ἕκτῃ : τὸ ἕκτον Georg.5 ἀριϲτενέτω Ma.c.
Socr. 6,19,5 sq. (codd. MF [= b]; Cassiod. 10,20,5 sq.; Arm., Georg.)
ἐπειδὴ : ἐπεὶ Ma.c.
ϲυνέβη καὶ transpos. Ma.c.
post ὑπατείᾳ add. Ὀνωρίου Arm.
5τὴν χάλαζαν ‣ἐτελεύτηϲεν (sc. Eudoxia).
5 ἐπειδὴ : ἐπεὶ Ma.c.5 ϲυνέβη καὶ transpos. Ma.c.5 post ὑπατείᾳ add. Ὀνωρίου Arm.
Socr. 6,20,1 (codd. MF [= b]; Cassiod. 10,22,1; Arm., Georg.)
5 Οὐρϲάκιοϲ Arm.5 Arm. : ἐπ. τῇ ἐπιϲκοπῇ b Georg.
5 ζ M (cf. Arm.)5 β M (cf. Arm.)
Socr. 7,6,1 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,6,1; Arm.)
5 ζ M (cf. Arm.)5 ἔτη om. Cassiod. Arm.5 β M (cf. Arm.)
Socr. 7,6,10 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,10,3; Arm.)
5 μακρὰν δὲ om. Ma.c.
a. Socr. 6,23,7 (codd. MF [= b]; Cassiod. 10,35,6; Arm.)
Socr. 7,7,1 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,7; Arm., Georg.)
λιθουρικῷ Hansen duce Halkin et Arm. : λιθουργικῷ Ma.c.F Georg. : ληθαργικῷ Mcorr.rec. : litargica Cassiod.
θ M (cf. Arm.)
ε M (cf. Arm.)
5 λιθουρικῷ Hansen duce Halkin et Arm. : λιθουργικῷ Ma.c.F Georg. : ληθαργικῷ Mcorr.rec. : litargica Cassiod.5 θ M (cf. Arm.)5 ε M (cf. Arm.)
Socr. 7,15,7 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,12,5; Arm.)
Socr. 7,17,1 (codd. MF [= b]; Arm.)
Socr. 7,20,13 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,15,22; Arm. Syr.)
ὁ διὰ Arm. : ὁ ante πόλεμοϲ transpos. b
γενόμενοϲ Valesius ex Cassiod. : γενομένουϲ b Syr. : om. Arm.
ὃϲ γέγονεν del. Hansen : ὃ γέγονεν Valesius (cf. Arm., contigit enim Cassiod.)
5 ὁ διὰ Arm. : ὁ ante πόλεμοϲ transpos. b5 γενόμενοϲ Valesius ex Cassiod. : γενομένουϲ b Syr. : om. Arm.5 ὃϲ γέγονεν del. Hansen : ὃ γέγονεν Valesius (cf. Arm., contigit enim Cassiod.)
Socr. 7,22,20 (codd. MF [= b]; Cassiod. 11,18,1; Arm.)
5 Μαρινιανοῦ Hansen (cf. Cons. Const. et Cassiod.) : μαριανοῦ b Arm.
Socr. 7,25,21 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,2,16; Arm.)
5 ια M (cf. Arm.)5 α M (cf. Arm.)
Socr. 7,25,23 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,3,2; Arm.)
οὐκ εἰϲ μακρὰν δὲ καὶ ἡ ἀναγόρευϲιϲ ‣τοῦ νέου Οὐαλεντινιανοῦ ἐμηνύθη περὶ τὴν τρίτην καὶ εἰκάδα τοῦ αὐτοῦ μηνὸϲ Ὀκτωβρίου.
περὶ (in ras. quattuor litt.) M
τρίτην – εἰκάδα : ν̄ και ε͞ι Mcorr.rec.
5 περὶ (in ras. quattuor litt.) M5 τρίτην – εἰκάδα : ν̄ και ε͞ι Mcorr.rec.
Socr. 7,26,4 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,3,5; Arm.)
5 κη M (cf. Arm.)5 β M (cf. Arm.)
Socr. 7,28,4 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,3,10; Arm.)
5 εἰκάδι τετάρτῃ : κδ M (cf. Arm.)
Socr. 7,29,4 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,4,4; Arm.)
5 ἀπριλίου Ma.c.5 φήληκοϲ F : φίληκοϲ Mcorr. rec.
Socr. 7,30,7 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,4,15; Arm.)
5 Ἀρειανῶν : Ναυατιανῶν Arm.5 ιγ M (cf. Arm.)5 γ M (cf. Arm.)5 κδ M
Socr. 7,34,12 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,5,7; Arm.)
5 κβ Arm. : κη M : εἰκάδι ὀγδόη F
Socr. 7,37,19 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,9,28; Arm.)
5 Μαξίμου Arm.5 κε M (cf. Arm.)
Socr. 7,39,8 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,10,3)
5 ιδ M
Socr. 7,40,1 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,10,4; Arm.)
5 ἀπρηλίου Ma.c.
Socr. 7,44,3 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,13,5 sq.; Arm.)
ἐπιτελεϲθέντεϲ Ma.c.
Ϲινάτοροϲ : ἐν μηνὶ Μαίῳ ἀρχομένῳ ἡμέραϲ νʹ add. Arm.
5 ἐπιτελεϲθέντεϲ Ma.c.5 Ϲινάτοροϲ : ἐν μηνὶ Μαίῳ ἀρχομένῳ ἡμέραϲ νʹ add. Arm.
Socr. 7,45,2.4 (codd. MF [= b]; Cassiod. 12,14,2; Arm., Georg.)
καὶ τοῦτο Arm. : τοῦτο δὲ Georg. : καὶ b ( Cassiod.)quod actum est
εἰκάδα ἑβδόμην Georg.
5αρίου μηνόϲ.
5 καὶ τοῦτο Arm. : τοῦτο δὲ Georg. : καὶ b (quod actum est Cassiod.)5 εἰκάδα ἑβδόμην Georg.
Erklärung der Siglen, Zeichen und Abkürzungen in Text und Apparat
F | cod. Laurentianus plut. 69,5, 11. Jh. |
M | cod. Laurentianus plut. 70,7, 10. Jh. |
M1 | erste Hand in M |
Mcorr. | Korrektoren von M |
Mcorr.rec. | jüngerer Korrektor von M |
b | Übereinstimmung von F und M (M1) |
A | cod. Athous 2559, 14. Jh. |
A1 | erste Hand in A |
Theod. | Theodorus Lector, Historia tripartita (nach cod. Marcianus gr. 344, 13. Jh.) |
Cassiod. | Cassiodorus / Epiphanius, Historia tripartita (= lateinische Übersetzung) |
Arm. | armenische Übersetzung (angeführt wird stets der griech. Wortlaut, den Hansen u. a. aus der Übersetzung erschlossen haben) |
Syr. | syrische Übersetzung (s. Arm.) |
Georg. | Georgius Alexandrinus, Vita Ioannis Chrysostomi (BHG 873) (ed. Halkin) |
Vit. Athan. | Vita Athanasii (BHG 185) |
Vit. Pauli | Vita Pauli (BHG 1472) |
Cons. Const. | Consularia Constantinopolitana |
Chron. Pasch. | Chronicon Paschale |
Soz. | Sozomenos |
Thphn. | Theophanes (ed. de Boor) |
Epit. | Epitome Theodori Lectoris (cf. Theod.) |
Exc. leg. | Excerpta de legationibus (ed. de Boor) |
Nicet. | Nicetas Choniates |
{aaa} | vom Editor getilgte Buchstaben |
⟨aaa〉 | vom Editor hinzugefügte Buchstaben |
A.a.c. | Lesart in A vor der Korrektur (ante correctionem) |
A.p.c. | Lesart in A nach der Korrektur (post correctionem) |
A.corr. | korrigierte Lesart in A (was vorher in A stand, ist unklar) |
add. | addidit vel addiderunt |
al. | alii |
alt. | alter, -a, -um |
cf. | confer |
codd. | codex (-ices) |
del. | delevit |
eras. | erasus, -a, -um |
expunct. | expunctus, -a, -um |
fort. | fortasse |
in marg. | in margine |
in ras. | in rasura |
litt. | littera(e) |
man. | manus |
om. | omisit vel omiserunt |
restit. | restituit vel restitutus, -a, -um |
spat. vac. | spatium vacuum |
transpos. | transposuit vel transposerunt |
Abkürzungen
I. Standardwerke
AE
L’Année épigraphique
AOW
Augustinus Opera Werke, Paderborn 2003 ff.
Bauer / Aland
Griechisch-deutsches Wörterbuch zu den Schriften des Neuen Testaments und der frühchristlichen Literatur von W. Bauer, hg. von K. u. B. Aland, Berlin61988
BHG
Bibliotheca Hagiographica Graeca
BHL
Bibliotheca Hagiographica Latina
Blaise
A. Blaise, Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, Turnhout21967
CCSL
Corpus Christianorum, Series Latina
CFHB
Corpus Fontium Historiae Byzantinae
CIL
Corpus Inscriptionum Latinarum
CPG
Clavis Patrum Graecorum
CPL
Clavis Patrum Latinorum
CLRE
Consuls of the Later Roman Empire, ed. by R. S. Bagnall et al., Atlanta 1987
CSEL
Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum
CSHB
Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae
DNP
Der Neue Pauly
FC
Fontes Christiani
GCS
Die Griechischen Christlichen Schriftsteller
H.-Sz.
J. B. Hofmann / A. Szantyr, Lateinische Syntax und Stilistik (HdbAW 2,2,2), München 1972
HdbAW
Handbuch der Altertumswissenschaft
IK
Inschriften griechischer Städte aus Kleinasien
ILS
Inscriptiones Latinae Selectae, hg. von H. Dessau
IMS
Inscriptions de la Mésie supérieure
K.-G.
R. Kühner / B. Gerth, Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache, Zweiter Teil: Satzlehre 1/2, Hannover31898/1904
K.-St.
R. Kühner / C. Stegmann, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache, Zweiter Teil: Satzlehre 1/2, Hannover21914 (mit Zusätzen und Berichtigungen zur 4. und 5. Aufl. von A. Thierfelder im ND Darmstadt 1997)
KFHist
Kleine und fragmentarische Historiker der Spätantike
LACL
Lexikon der antiken christlichen Literatur, hg. von S. Döpp / W. Geerlings, Freiburg32002
Lampe
G. W. H. Lampe (ed.), A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961.
LBG
Lexikon zur byzantinischen Gräzität, Wien 1994 ff.
LSJ
H. G. Liddell / R. Scott / H. S. Jones (edd.), A Greek-English Lexicon, Oxford 1996
LTS
Lexicon Topographicum Urbis Romae / Suburbium
LThK
Lexikon für Theologie und Kirche
MGH AA
Monumenta Germaniae Historica (auctores antiquissimi)
PCBE
Prosopographie chrétienne du Bas-Empire
PG
Patrologia Graeca
PL
Patrologia Latina
PLRE
Prosopography of the Later Roman Empire
RAC
Reallexikon für Antike und Christentum
RE
Paulys Real-Encyclopädie der classischen Altertumswissenschaft
RGA
Reallexikon der Germanischen Altertumskunde
RIC
Roman Imperial Coinage
SC
Sources chrétiennes
Stotz
P. Stotz, Handbuch der lateinischen Sprache des Mittelalters (HdbAW 2,5), München 1996–2004
ThLL
Thesaurus Linguae Latinae
TRE
Theologische Realenzyklopädie
TTH
Translated Texts for Historians
II. Quellen
-
Addit. Prosp. Haun. chron. I = Additamenta ad Prosperum Hauniensia
-
s. unter Cons. Italica
-
Ambr. ep. = Ambrosius von Mailand, Epistulae
-
Sancti Ambrosii opera, pars 10, Epistularum libri, rec. O. Faller, indices et addenda composuit M. Zelzer, 4 Bde. (CSEL 82,1–4) Wien 1968–1996.
-
Amm. = Ammianus Marcellinus
-
Ammiani Marcellini Rerum Gestarum libri qui supersunt, ed. W. Seyfarth, 2 Bde. (BT) Leipzig 1978.
Ammianus Marcellinus, Römische Geschichte, lateinisch und deutsch von W. Seyfarth, 4 Bde. Darmstadt 1968–1971.
-
Ann. Rav. = Annales Ravennaticae
-
B. Bischoff / W. Koehler, Eine illustrierte Ausgabe der spätantiken Ravennater Annalen, in: W. R. Koehler (Hg.), Medieval Studies in Memory of A. Kingsley Porter, vol. 1, Cambridge, Mass. 1939, 125–38.
-
Anon. Vales. = Anonymus Valesianus
-
Excerpta Valesiana, rec. J. Moreau, editionem correctiorem curavit V. Velkov (BT) Leipzig 1968.
I. König, Origo Constantini – Anonymus Valesianus, Teil 1, Text und Kommentar, Trier 1987.
-
Aug. = Augustinus
civ. = De civitate Dei
-
Aurelii Augustini opera 14,1–2, De civitate Dei libri XXII, curaverunt B. Dombart et A. Kalb, 2 Bde. (CCSL 47; 48) Turnhout 1955
Cresc. = Ad Cresconium
Augustinus, Ad Cresconium – An Cresconius, eingel., übers. und hg. von H.-J. Sieben (AOW 30) Paderborn 2014.
loc. hept. = Locutionum in heptateuchum libri
Sancti Augustini Opera, ed. J. Zycha (CSEL 28,1) Wien 1894.
-
Aur. Vict. Caes. = Aurelius Victor, Liber de Caesaribus
-
Sextii Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, rec. F. Pichlmayr, addenda et corrigenda iterum collegit et adiecit R. Gruendel (BT) Leipzig 1970, 77–129.
S. Aurelius Victor, Die römischen Kaiser. Lateinisch-deutsch, hg., übers. und erl. von K. Groß-Albenhausen und M. Fuhrmann (Tusculum) Düsseldorf 32009.
Aurelius Victor, Œuvres complètes, Traduites du latin par A. Dubois et Y. Germain, Clermont-Ferrand 2003.
Liber de caesaribus of Sextus Aurelius Victor, trans. with an introd. and comm. by H. W. Bird (TTH 17) Liverpool 1994.
-
Cassiod. = Cassiodorus
-
chron. = Chronica
Cassiodorus, Chronica Chronica Minora II, ed. Th. Mommsen (MGH AA 11) Berlin 1894, 109–61.
hist. = Historia ecclesiastica tripartita
W. Jacob / R. Hanslik (Hgg.), Cassiodorus, Epiphanius, Historia ecclesiastica tripartita (CSEL 71) Wien 1952.
-
Cedr. = Kedrenos
-
Cedrenus Georgius, Ioannis Scylitzae ope ab I. Bekkero suppletus et emendatus, 2 Bde. (CSHB 32. 34) Bonn 1838 / 1839.
-
Chron. Alex. = Alexandrinische Weltchronik
-
A. Bauer / J. Strzygowski, Eine alexandrinische Weltchronik. Text und Miniaturen eines griechischen Papyrus der Sammlung W. Goleniščev (Denkschriften der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften in Wien, Phil.-Hist. Klasse 51,2) Wien 1905.
R. W. Burgess / J. H. F. Dijkstra, The ‘Alexandrian World Chronicle’, its Consularia and the Date of the Destruction of the Serapeum (with an Appendix on the List of Praefecti Augustales), Millennium 10 (2013) 39–113.
-
Chron. Berol. = Berliner Chronik
-
H. Lietzmann, Ein Blatt aus einer antiken Weltchronik, in: R. P. Casey / S. Lake / A. K. Lake, Quantulacumque: Studies Presented to Kirsopp Lake by Pupils, Colleagues and Friends, London 1937, 339–48 = Ders., Kleine Schriften 1: Studien zur spätantiken Religionsgeschichte, Berlin 1958, 420–29 (nach dieser Ausgabe zitiert).
R. W. Burgess / J. H. F. Dijkstra, The Berlin ‘Chronicle’ (P. Berol. inv. 13296): A new edition of the earliest extant Late Antique Consularia, AfP 58 (2012) 273–301.
-
Chron. Gall. chron. I = Chronica Gallica (Chroniken von 452 und 511)
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen, (MGH AA 9) Berlin 1892, 615–66.
-
Chron. Pasch. = Chronicon Paschale
-
Chronicon Paschale, ad exemplar Vaticanum, rec. L. Dindorfius, 2 Bde. (CSHB 7) Bonn 1832.
Chronicon Paschale, 284–628 AD, trans. with notes and introd. by M. Whitby and M. Whitby (TTH 7) Liverpool 1989 (Teilübersetzung).
-
Chronik von Seert
-
Histoire nestorienne (Chronique de Séert), ed., trad. A. Scher, Patrologia Orientalis 4,3 (1repartie, fasc. 1) Paris 1908.
-
Chronogr. 354 = Chronograph von 354
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 143–48.silben
R. W. Burgess, Roman Imperial Chronology and Early-Fourth-Century Historiography. The Regnal Durations of the So-called Chronica urbis Romaeof the Chronograph of 354, Stuttgart 2014, 142–57 (mit engl. Übers.).
-
Claud. = Claudius Claudianus, Carmina
-
Claudii Claudiani Carmina, ed. J. B. Hall (BT) Leipzig 1985.
Claudien, Œuvres 2,1, Poèmes politiques (395–398), texte établi et traduit par J.-L. Charlet (CUF. Série latine) Paris 2000.
Claudian, with an English transl. by M. Platnauer, 2 Bde. (LCL) London 1922.
-
Cod. Theod. = Codex Theodosianus
-
Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et Leges novellae ad Theodosianum pertinentes, ed. Th. Mommsen et P. M. Meyer, 3 Bde., Berlin 1905.
The Theodosian Code and Novels, and the Sirmondian Constitutions, trans. with comm. by C. Pharr, Princeton 1951.
-
Conc. Africae = Concilia Africae
-
Ch. Munier (Hg.), Concilia Africae a. 345 – a. 525 (CCSL 149) Turnhout 1974.
-
Cons. Const. = Consularia Constantinopolitana
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 197–247.
R. W. Burgess, The Chronicleof Hydatius and the Consularia Constantinopolitana. Two contemporary accounts of the final years of the Roman Empire, Oxford 1993, 173–245.
A. Galland, Bibliotheca veterum patrum antiquorumque scriptorum ecclesiasticorum, 10, 331–342, Venedig 1774 (= PL 51 [1846] 891–914).
Ph. Labbé, Nova bibliotheca manuscriptorum librorum, Bd. 1, Paris 1657, 3–15.
J. Sirmond, Idatii episcopi chronicon et fasti consulares, Paris 1619.
-
Cons. Italica
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 249–339.
-
Const. or. s.c. = Constantinus I Imperator, Constantini imperatoris ora-tio ad sanctorum coetum
-
Constantins Rede an die heilige Versammlung, in: Eusebius Werke, Erster Band, Erster Teil, Über das Leben des Kaisers Konstantin, hg. von F. Winkelmann (GCS 7) Berlin 21991, 149–92.
Konstantin, Rede an die Versammlung der Heiligen, eingel. und übers. von K. M. Girardet (FC 55) Freiburg 2013.
-
dig. = Digesten
-
Digesta Iustiniani Augusti, recogn. adsumpto in operis societatem P. Kruegero Th. Mommsen, 2 Bde., Berlin 1868–1870.
-
Edict. Diocl. = Preisedikt des Diokletian
-
Diokletians Preisedikt, hg. von S. Lauffer, Berlin 1971.
-
Epiph. mens. = Epiphanios, De mensuris et ponderibus
-
Epiphanii opera quae reperiri potuerunt omnia … accurante et denuo recognoscente J.-P. Migne, Vol. 3 (PG 43)Paris 1864,237–94.
-
Epit. Caes. = Epitome de Caesaribus
-
Pseudo-Aurélius Victor, Abrégé des Césars, texte établi, traduit et commenté par M. Festy (CUF. Série latine) Paris 1999.
Sextii Aurelii Victoris Liber de Caesaribus, rec. F. Pichlmayr, addenda et corrigenda iterum collegit et adiecit R. Gruendel (BT) Leipzig 1970, 131–76.
-
Eunap. = Eunapios
-
fr. = Fragmenta Historica
Eunapius Sardianus, in: Fragmenta historicorum graecorum, collegit, disposuit, notis et prolegomenis illustravit C. Mullerus, volumen quartum, Paris 1851, 7–56.
R. C. Blockley, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, vol. 2. Text, Translation and Historiographical Notes (Arca 10) Liverpool 1983, 1–150.
F. Paschoud, Les fragments de lʼouvrage historique dʼEunape correspondant aux deux premiers livres de lʼHistoire nouvellede Zosime, in: L. Holtz / J.-C. Fredouille (Hgg.), De Tertullien aux Mozarabes, tome 1, Antiquité tardive et christianisme ancien (IIIe–VIesiècles). Mélanges offerts à Jacques Fontaine, Paris 1992, 613–25 (wiederabgedruckt in: ders., Eunape, Olympiodore, Zosime. Scripta minora [Munera 24] Bari 2006, 247–56).
Eunape, Fragments de l’ouvrage historique correspondant aux livres 3 et 4 (8–61 Müller) de l’Histoire nouvellede Zosime, in: F. Paschoud, Eunape, Olympiodore, Zosime. Scripta minora (Munera 24) Bari 2006, 504–53.
VS = Vitae sophistarum
Eunape de Sardes, Vies de philosophes et de sophistes, tome II. Texte établi, traduit et annoté par R. Goulet (CUF. Série grecque) Paris 2014.
-
Eus. = Eusebios von Kaisareia
-
chron. armen. = Chronik (in Armenisch)
Eusebius Werke, Fünfter Band, Die Chronik, aus dem Armenischen übers. von J. Karst (GCS 20) Berlin 1911.
h.e. = Historia ecclesiastica
Eusebius Werke, Zweiter Band, Die Kirchengeschichte. Die lateinische Übersetzung des Rufinus, hg. von E. Schwartz und Th. Mommsen, 3 Bde. (GCS 9/1–3) Leipzig 1903–1909.
Eusèbe de Césarée, Histoire ecclésiastique, texte grec, trad., annotation et notes par G. Bardy, 4 Bde., versch. Aufl. (SC 31; 41; 55; 73) Paris 1993–2011.
Eusebius von Caesarea, Kirchengeschichte, hg. und eingel. von H. Kraft, übers. von Ph. Haeuser, durchges. von H. A. Gärtner, Darmstadt 52006.
v.C. = Vita Constantini
Eusebius Werke, Erster Band, Erster Teil, Über das Leben des Kaisers Konstantin, hg. von F. Winkelmann (GCS 7) Berlin 21991.
Eusebius von Caesarea, De vita Constantini – Über das Leben Konstantins, eingel. von B. Bleckmann, übers. und komm. von H. Schneider (FC 83) Turnhout 2007.
Eusebios, Über das Leben des glückseligen Kaisers Konstantin (De vita Constantini). Griechisch-Deutsch, hg., übers. und komm. von P. Dräger, Oberhaid 22007.
Eusebius, Life of Constantine, introd., trans., and comm. by Av. Cameron and S. G. Hall, Oxford 1999.
-
Eutr. = Eutropius, Breviarium
-
Eutropii Breviarium ab urbe condita, recogn. C. Santini (BT) Leipzig 1979.
F. L. Müller, Eutropii Breviarium ab urbe condita – Eutropius, Kurze Geschichte Roms seit Gründung (753 v. Chr. – 364 n. Chr.), Einleitung, Text und Übersetzung, Stuttgart 1995.
Eutrope, Abrégé dʼhistoire romaine, texte établi et traduit par J. Hellegouarcʼh (CUF. Série latine) Paris 1999.
-
Exc. barb. chron. I = Excerpta ex barbaro Scaligeri
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 249–339.
Chronica minora. Collegit et emendavit C. Frick, Vol. 1 (BT) Leipzig 1892, 184–371.
Apocalypse of Pseudo-Methodius. An Alexandrian World Chronicle, ed. and trans. by B. Garstad (DOML 14) Cambridge, Mass. 2012, 141–311 (Text / Übers. der Excerpta ex barbaro Scaligeri).
-
Fast. Vind. I chron. I = Fasti Vindobonenses priores (s. Cons. Italica)
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 274–334.
-
Fast. Vind. II chron. I = Fasti Vindobonenses posteriores (s. Cons. Italica)
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 274–98.
-
Frontin. aq. = Frontinus, De aquaeductu urbis Romae
-
De aquaeductu urbis Romae Frontini, ed. with introd. and comm. by R. H. Rodgers, Cambridge 2004.
-
Greg. Tur. Franc. = Gregorius von Tours, Historia Francorum
-
Gregorii Turonensis opera, tomi 1, pars 1, Libri historiarum X, editionem alteram curaverunt B. Kusch et W. Levison (MGH SS rer. Merov. 1/1) Hannover 1951.
Gregor von Tours, Zehn Bücher Geschichten, übers. von W. Giesebrecht, neuberarb. von R. Buchner, 2 Bde., Darmstadt 41970.
Hesych. Mil. Patr. = Hesychios von Milet, Patria Konstantinupoleos
Hesychii Illustrii Origines Constantinopolitanae, in: Scriptores originum Constantinopolitanarum, rec. Th. Preger, fasciculus prior (BT) Leipzig 1901, 1–18.
Accounts of Medieval Constantinople. The Patria, translated by A. Berger (DOML 24) Cambridge, Mass. 2013.
-
Hier. = Hieronymus
-
chron. = Chronicon
Eusebius Werke, Siebenter Band, Die Chronik des Hieronymus – Hieronymi Chronicon, hg. und in 2. Aufl. bearb. von R. Helm, 3., unveränderte Aufl. mit einer Vorbemerkung von U. Treu (GCS 47) Berlin 1984.
Eusebii Pamphili Chronici Canones, Latine vertit, adauxit, ad sua tempora produxit S. Eusebius Hieronymus, ed. J. Fotheringham, London 1923.
Saint Jérôme, Chronique, Continuation de la Chroniqued’Eusèbe, années 326–378. Trad. française inéd., notes et commentaires par B. Jeanjean et B. Lançon, Rennes 2004 (Teilübersetzung).
in Ier. = Commentarii in Ieremiam
vir. ill. = De viris illustribus
Hieronymus und Gennadius, De viris inlustribus, hg. von C. A. Bernoulli (Sammlung ausgewählter kirchen- und dogmengeschichtlicher Quellenschriften 11) Freiburg i. Br. 1895 (ND Frankfurt am Main 1968).
Hieronymus, De viris illustribus – Berühmte Männer. Mit umfassender Werkstudie, hg., übers. und komm. von C. Barthold, Mülheim a. d. Mosel 22011.
-
Hist. Aug. = Historia Augusta
-
Scriptores historiae Augustae, ed. E. Hohl, addenda et corrigenda adiecerunt Ch. Samberger et W. Seyfarth, 2 Bde. (BT) Leipzig 4/21965.
-
Hist. aceph. = Historia acephala
-
Histoire „acéphale“, in: Histoire „acéphale“ et index syriaque des lettres festales dʼAthanase dʼAlexandrie, introd., texte critique, trad. et notes par A. Martin (SC 317) Paris 1985, 11–213.
-
Hyd. chron. II = Hydatius, Chronicon
-
Chronica minora II, ed. Th. Mommsen (MGH AA 11) Berlin 1894, 1–36.
Hydace, Chronique, introd., texte critique, trad., comm. et index par A. Tranoy, 2 Bde. (SC 218; 219) Paris 1974.
R. W. Burgess, The Chronicleof Hydatius and the Consularia Constantinopolitana. Two contemporary accounts of the final years of the Roman Empire, Oxford 1993, 1–172.
-
Iord. = Jordanes
-
Get. = Getica
Iordanis Romana et Getica, rec. Th. Mommsen (MGH AA 5/1) Berlin 1882, 53–138.
Iordanis De origine actibus Getarum, a cura di F. Giunta e A. Grillone (Fonti per la storia dʼItalia 117) Rom 1991.
Jordanès, Histoire des Goths, introd., trad. et notes par O. Devillers (La roue à livre 27) Paris 1995.
Rom. = Romana
Iordanis Romana et Getica, rec. Th. Mommsen (MGH AA 5/1) Berlin 1882, 1–52.
-
Itin. Anton. = Itineraria Antonini Augusti
-
Antonini Augusti Itineraria Provinciarum et Maritimum, in: Itineraria Romana, vol. 1, Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense, ed. O. Cuntz, conspectum librorum recentiorum adiecit G. Wirth, Stuttgart 1990, 1–85.
-
Itin. Burdig. = Itinerarium Burdigalense
-
Itinerarium Burdigalense, in: Itineraria Romana, vol. 1, Itineraria Antonini Augusti et Burdigalense, ed. O. Cuntz, conspectum librorum recentiorum adiecit G. Wirth, Stuttgart 1990, 86–102.
-
Jo. Ant. (fr.) = Johannes Antiochenus
-
Ioannis Antiocheni Fragmenta ex Historia chronica, introd., edizione critica e trad. a cura di U. Roberto (TU 154) Berlin 2005.Ioannis Antiocheni fragmenta quae supersunt omnia, rec., Anglice vertit, indicibus instruxit S. Mariev (CFHB 47) Berlin 2008.
-
Jo. Mal. = Johannes Malalas
-
J. Thurn (Hg.), Ioannis Malalae chronographia (CFHB Series Berolinensis 35) Berlin u. a. 2000.
-
Jul. or. = Iulianus Apostata, Orationes
-
LʼEmpereur Julien, Œuvres complètes, tome 1, 1repartie / tome 2, 2epartie, Discours de Julien César, texte établi et traduit par J. Bidez et G. Rochefort, 2 Bde., 2. und 3. Aufl. (CUF. Série grecque) Paris 2003.
-
Ps.-Kodinos
-
Patria, in: Scriptores originum Constantinopolitanarum, rec. Th. Preger, fasciculus alter (BT) Leipzig 1901.
Accounts of Medieval Constantinople. The Patria, translated by A.
Berger (DOML 24) Cambridge, Mass. 2013.
-
Lact. = Laktanz
-
epit. = Epitome divinarum institutionum
inst. = Institutionum divinarum libri VII
L. Caeli Firmiani Lactanti opera omnia, pars I: Divinae institutiones et Epitome divinarum institutionum, rec. S. Brandt (CSEL 19) Wien 1890.
mort. pers. = De mortibus persecutorum
Laktanz, De mortibus persecutorum –Die Todesarten der Verfolger. Lateinisch-deutsch, übers. und eingel. von A. Städele (FC 43) Turnhout 2003.
Lactantius, De mortibus persecutorum, ed. and trans. by J. L. Creed, Oxford 1984.
-
Lib. or. = Libanios, Orationes
-
Libanii opera, rec. R. Foerster, vol. 1–5, Orationes, 5 Bde. (BT) Leipzig 1903–1908.
Libanios, Discours, texte établi par J. Martin, P.-L. Malosse et traduit par P. Petit u. a., vol. 1–2, 4 (3 Bde.), 1. und 3. Aufl. (CUF. Série grecque) Paris 2003.
Libanios, Kaiserreden, eingel., übers. und komm. von G. Fatouros (BGL) Stuttgart 2002.
-
Lib. geneal. = Liber genealogus
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 154–96.
-
Marcell. chron. II = Marcellinus Comes, Chronicon
-
Chronica minora II, ed. Th. Mommsen (MGH AA 11) Berlin 1894, 37–104.
The Chronicle of Marcellinus, a transl. and comm. by B. Croke (Byzantina Australiensia 7) Sydney 1995.
-
Mart. Artem. = Martyrium Artemii(BHG 170–171 c)
-
Die Schriften des Johannes von Damaskos, Bd. 5, Opera homiletica et hagiographica, besorgt von B. Kotter (PTS 29) Berlin 1988, 185–245.
From Constantine to Julian, [John the Monk], Artemii passio (The Ordeal of Artemius, BHG 170–71c, CPG 8082), introd. and notes by S. Lieu, trans. by M. Vermes, in: S. N. C. Lieu / D. Montserrat (Hgg.), From Constantine to Julian: Pagan and Byzantine Views, London 1996, 210–62.
-
Mart. Not. = Martyrium sanctorum notariorum Marciani et Martyrii
-
P. Franchi de’ Cavalieri, Una pagina di storia bizantina del secolo IV: Il martirio dei santi Notari, AB 64 (1946) 169–75.
-
Mart. Sab. = Martyrium Sabae
-
Ausgewählte Märtyrerakten, Neubearbeitung der Knopfschen Ausgabe von G. Krüger, vierte Auflage von G. Ruhbach, Tübingen 1965, 119–24.
P. Heather / J. Matthews, The Goths in the Fourth Century (TTH 11) Liverpool 1991, 102–10 (engl. Übersetzung).
-
Niceph. h. e. = Nikephoros, Historia ecclesiastica
-
Nicephori Callisti Xanthopuli ecclesiasticae historiae libri XVIII … accurante et denuo recognoscente J.-P. Migne, 3 Bde. (PG 145–147) Paris 1865.
-
Not. dign. occ. / or. = Notitia dignitatum (in part. Occidentis / Orientis)
-
Notitia Dignitatum. accedunt Notitia urbis Constantinopolitanae et latercula provinciarum, ed. O. Seeck, Berlin 1876, 1–225.
-
Not. urb. Const. = Notitia urbis Constantinopolitanae
-
Notitia Dignitatum. accedunt Notitia urbis Constantinopolitanae et latercula provinciarum, ed. O. Seeck, Berlin 1876, 227–43.
J. Matthews, The Notitia Urbis Constantinopolitanae, in: Two Romes. Rome and Constantinople in the Late Antiquity, ed. by L. Grig and G. Kelly, Oxford 2012, 81–115 (engl. Übers.).
-
Nov. Sev. II = Novella Severi II
-
Leges novellae ad Theodosianum pertinentes, ed. adiutore Th. Mommseno P. M. Meyer (Theodosiani libri XVI, vol. II) Berlin 1905, 201 f.
-
Olymp. = Olympiodoros von Theben
-
R. C. Blockley, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, vol. 2. Text, Translation and Historiographical Notes (Arca 10) Liverpool 1983, 151–220.
-
Oros. hist. = Orosius, Historiae adversum paganos
-
Pauli Orosii Historiarum adversum paganos libri VII. Accedit eiusdem liber apologeticus, ex recogn. C. Zangemeister (CSEL 5) Wien 1882.
Paulus Orosius, Die antike Weltgeschichte in christlicher Sicht, übers. und erl. von A. Lippold, eingel. von C. Andresen, 2 Bde. (BAW) München 1985 / 1986.
-
Ov. Pont. = Ovid, Epistulae ex Ponto
-
P. Ovidii Nasonis ex Ponto libri IV. Rec. J. A. Richmond (BT) Leipzig 1990.
-
Paneg. = Panegyrici Latini
-
XII Panegyrici Latini, recogn. brevique adnotatione critica instruxit R. A. B. Mynors (OCT) Oxford 1964.
Ch. E. Nixon / B. S. Rodgers, In Praise of Later Roman Emperors. The Panegyrici Latini, introd., trans., and historical commentary, Berkeley 1994.
Panegyrici Latini, Lobreden auf römische Kaiser, lateinisch und deutsch, eingel. übers. und komm. von B. Müller-Rettig, 2 Bde., Darmstadt 2008–2014.
-
Pasch. Camp. chron. I = Paschale Campanum
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 744–50.
-
Pass. Cypr. = Acta proconsularia Cypriani
-
S. Thasci Caecili Cypriani opera omnia, rec. W. Hartel (CSEL 3,3) Wien 1871, XC–CXIV.
Acta Cypriani, in: Atti e passioni dei martiri, ed. A. A. R. Bastiaensen / G. Chiarini, Mailand 62007, 206–31.
-
Patria Konstantinoupoleos
-
Scriptores originum Constantinopolitanarum, ed. Th. Preger, 2 Bde., Leipzig 1901–1909.
Accounts of Medieval Constantinople. The Patria, trans. by A. Berger, Cambridge, Mass. 2013.
-
Paul. Nol. carm. = Paulinus von Nola, Carmina
-
Paulinus Nolanus, Carmina, ed. G. de Hartel, editio altera supple-mentis aucta, curante M. Kamptner (CSEL 30,2) Wien 1999.
-
Peregr. Aeth. = Peregrinatio Aetheriae oder Itinerarium Egeriae
-
Itineraria Hierosolymitanasaeculi 4.–8. Rec. et commentario critico instruxit P. Geyer (CSEL 39) Wien 1898, 37–101.
-
Philocal. fast. = Philocali fasti (Kalender des Filocalus)
-
CIL I2, Berlin 1893, 254–78.
-
Philost. = Philostorgios, Historia ecclesiastica
-
Philostorgios, Kirchengeschichte, hg., übers. und komm. von B. Bleckmann und M. Stein (KFHist E 7) Paderborn 2015.
-
Plin. epist. = Plinius der Jüngere, Epistulae
-
C. Caecilii Plinii Secundi Epistularum libri X, recogn. brevique adnotatione critica instruxit R. A. B. Mynors (OCT) Oxford 1963.
-
Pol. Silv. = Polemius Silvius, Laterculus
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 511–51.
-
Pol. Silv. fast. = Polemius Silvius, fasti (Kalender des Polemius Silvius)
-
CIL I2, Berlin 1893, 254–79.
-
Pompon. dig. = Pomponius Digesten s. unter dig.
-
Pont. vita Cypr. = Pontius vita Cypriani
-
Vita di Cipriano, vita di Ambrogio, vita di Agostino, testo critico e comm. a cura di A. A. Bastiaensen (Vite dei santi 3) Mailand 31989, 51–125.
-
Possid. vita Aug. = Possidius von Calama, vita Augustini
-
Possidius, Vita Augustini, eingel., komm. und hg. von W. Geerlings (AOW) Paderborn 2005.
-
Prisc. = Priskos
-
Priscus Panita, excerpta et fragmenta, ed. P. Carolla (BT) Berlin 2008.
R. C. Blockley, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire. Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, vol. 2. Text, Translation and Historiographical Notes (Arca 10) Liverpool 1983, 222–400.
-
Procop. = Prokopios von Caesarea
-
Procopii Caesariensis opera omnia, recogn. J. Haury, ed. stereotypa correctior, addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, 4 Bde. (BT) Leipzig 1962–1964.
Prokop, Werke. Griechisch-deutsch, ed. O. Veh, 4 Bde. (Tusculum) München 1971.
aed. = De aedificiis libri VI
Vand. = De bello Vandalico
-
Prosp. chron. I = Prosper Tiro von Aquitanien
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 341–485.
Prosper Tiro, ediert, übers. und komm. von M. Becker / J.-M. Kötter (KFHist G 5–6) Paderborn 2016, 3–331.
-
Quodv. prom. = Quodvultdeus, liber promissionum et praedictorum dei
-
Opera Quodvultdeo Carthaginiensi episcopo tributa ed. R. Braun (CCSL 60) Turnhout 1976.
-
Ren. Frig. = Renatus Profuturus Frigeridus s. unter Greg. Tur. Franc.
-
Ruf. Fest. = Rufius Festus, Breviarium
-
Festus, Abrégé des hauts faits du peuple romain, texte établi et traduit par M.-P. Arnaud-Lindet (CUF. Série latine) Paris 22002.
The Breviarium of Festus, a critical edition with historical comm. by J. W. Eadie, London 1967.
-
Rufin. hist. = Rufinus von Aquileia, Historia ecclesiastica
-
Eusebius Werke, Zweiter Band, Die Kirchengeschichte. Die lateinische Übersetzung des Rufinus, hg. von E. Schwartz und Th. Mommsen, 3 Bde. (GCS 9/1–3) Leipzig 1903–1909.
The Church History of Rufinus of Aquileia. Books 10 and 11, trans. with notes by Ph. R. Amidon, Oxford 1997.
-
Schol. Iuv. = Scholien zu Juvenal
-
Scholia in Iuvenalem vetustiora, collegit, rec., illustravit P. Wessner, Leipzig 1931.
-
ŠKZ grI. = Inschrift Schapurs an der Kaba-ye Zartoscht (griechisch)
-
Ph. Huyse, Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Kaba-i Zardušt (ŠKZ), 2 Bde. (Corpus inscriptionum Iranicarum: Pt. 3, Pahlavi inscriptions) London 1999.
-
Socr. = Sokrates, Historia ecclesiastica
-
Sokrates, Kirchengeschichte, hg. von G. Ch. Hansen, mit Beiträgen von M. Sirinjan (GCS N. F. 1) Berlin 1995.
Socrate de Constantinople, Histoire ecclésiastique, traduit par P. Périchon et P. Maraval, introd. et notes P. Maraval, 4 Bde. (SC 477; 493; 505; 506) Paris 2004–2007.
R. Hussey, Socrates Scholasticus, Ecclesiastica Historia, 3 Bde.,
Oxford 1853.
H. Valois (Valesius), Paris 1668 (ND Mainz 1672).
-
Soz. = Sozomenos, Historia ecclesiastica
-
Sozomenus, Kirchengeschichte, hg. von J. Bidez, eingel., zum Dr. besorgt und mit Registern vers. von G. Ch. Hansen (GCS N. F. 4) Berlin 21995.
Sozomenos, Historia ecclesiastica – Kirchengeschichte. Griechisch-deutsch, übers. und eingel. von G. Ch. Hansen, 4 Bde. (FC 73/1–4) Turnhout 2004.
Sozomène, Histoire ecclésiastique, texte grec de lʼédition J. Bidez et G. Ch. Hansen (GCS), trad. par A.-J. Festugière, 4 Bde. (SC 306; 418; 495; 516) Paris 1983–2008.
-
Suda
-
Lexicographi Graeci, recogniti et apparatu critico instructi, volumen 1, Suidae lexicon, ps. 1–5, ed. A. Adler, 5 Bde. (Sammlung wissenschaftlicher Commentare) Leipzig 1928–1938.
-
Suet. Iul. = Suetonius, Divus Iulius
-
C. Suetoni Tranquilli Opera, vol. 1, De vita Caesarum, rec. M. Ihm (BT) Stuttgart 1908.
-
Tert. ieiun. = Tertullian, De ieiunio adversus psychicos
-
Q. Septimi Florentis Tertulliani Opera, ex rec. A. Reifferscheid et G. Wissowa, pars I (CSEL 20) Wien 1890, 274–97.
-
Thdt. h. e. = Theodoretos von Kyrrhos, Kirchengeschichte
-
Theodoret, Kirchengeschichte, hg. von L. Parmentier, bearb. von G. Ch. Hansen (GCS 19 = GCS N. F. 5) Berlin 31998.
Théodoret de Cyr, Histoire ecclésiastique, texte grec de L. Parmentier et G. Ch. Hansen (GCS, NF 5, 1998), introd. par A. Martin, trad. par P. Canivet, 2 Bde. (SC 501; 530) Paris 2006 / 2009.
-
Them. or. = Themistios, Orationes
-
Themistii Orationes quae supersunt, rec. H. Schenkl, 3 Bde. (BT) Leipzig 1965–1974.
Themistios, Staatsreden, Übersetzung, Einführung und Erläuterung von H. Leppin (BGL) Stuttgart 1998.
Politics, Philosophy, and Empire in the Fourth Century. Select Orations of Themstius. Trans. with an introduction by P. Heather / D. Moncur, Liverpool 2001 (TTH 36).
-
Theod. = Theodorus Lector, Historia tripartita
-
G. Ch. Hansen (Hg.), Theodoros Anagnostes, Kirchengeschichte (GCS N. F. 3) Berlin 21995.
-
Thphn. = Theophanes Confessor, Chronographia
-
Theophanis Chronographia, rec. C. de Boor, 2 Bde., Leipzig 1883/ 1885.
The Chronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History, A.D. 284–813, trans. with introd. and comm. by C. Mango and R. Scott, Oxford 1997.
-
Ulp. dig. = Ulpian, Digesten s. unter dig.
-
Ven. Fort. carm. = Venantius Fortunatus, carmina
-
Venance Fortunat, Poèmes, tome II. Livres V–VIII. Texte établi et traduit par M. Reydellet (CUF) Paris 1998.
-
Victor. pasch. = Victor von Aquitanien, Cursus paschalis
-
Chronica minora I, ed. Th. Mommsen (MGH AA 9) Berlin 1892, 666–735.
-
Zonar. = Zonaras
-
Ioannis Zonarae Epitome historiarum. cum C. Ducangii suisque annotationibus, ed. L. Dindorfius, 6 Bde., Leipzig 1868–1875.
Ioannis Zonarae Epitomae historiarum libri XIII–XVIII, ed. Th. Büttner-Wobst (CSHB 31) Bonn 1897.
The Historyof Zonaras. From Alexander Severus to the death of Theodosius the Great, trans. by Th. M. Banchich and E. N. Lane, introd. and comm. by Th. M. Banchich, London 2009 (Teilübersetzung).
-
Zos. = Zosimos
-
Zosime, Histoire nouvelle, texte établi et traduit par F. Paschoud, 5 Bde., 1. und 2. Aufl. (CUF. Série grecque) Paris 1979–2000.
Zosimos, Neue Geschichte, übers. und eingel. von O. Veh, durchges. und erl. von S. Rebenich (BGL) Stuttgart 1990.
III. Literatur
Im Literaturverzeichnis sind nur solche Titel aufgeführt, die in Einleitung und Kommentar mehr als einmal zitiert werden. Zeitschriftentitel folgen den Siglen der Année Philologique.
F. Anders, Flavius Ricimer. Macht und Ohnmacht des weströmischen Heermeisters in der zweiten Hälfte des 5. Jahrhunderts, Frankfurt a. M. 2010.
T. D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge, Mass. 1981.
T. D. Barnes, Constantine: Dynasty, Religion and Power in the Later Roman Empire, Chichester 2011.
T. D. Barnes, The New Empire of Diocletian and Constantine, Cambridge, Mass. 1984.
Bauer / Strzygowski, Eine alexandrinische Weltchronik, s. unter Chron. Alex.
R. Behrwald / Ch. Witschel (Hgg.), Rom in der Spätantike. Historische Erinnerung im städtischen Raum, Stuttgart 2012.
M. Beyeler, Geschenke des Kaisers. Studien zur Chronologie, zu den Empfängern und zu den Gegenständen der kaiserlichen Vergabungen im 4. Jahrhundert n. Chr., Berlin 2011.
F. Bilabel, Die kleineren Historikerfragmente auf Papyrus (Kleine Texte für Vorlesungen und Übungen 149), Bonn 1923.
B. Bischoff, Katalog der festländischen Handschriften des 9. Jahrhunderts (mit Ausnahme der wisigotischen). Teil 2. Laon – Paderborn, Wiesbaden 2004.
F. Blass, A. Debrunner, Grammatik des neutestamentlichen Griechisch, bearb. von F. Rehkopf, Göttingen 151979.
B. Bleckmann, Der Bürgerkrieg zwischen Constantin II. und Constans (340 n. Chr.), Historia 52 (2003) 225–50.
B. Bleckmann, Constantina, Vetranio und Gallus Caesar, Chiron 24 (1994) 29–68.
B. Bleckmann, Gallus, César de l’Orient?, in: F. Chausson / É. Wolff (Hgg.), Consuetudinis amor. Fragments d’histoire romaine (IIᵉ–VIᵉ siècles) offerts à Jean-Pierre Callu, Rom 2003, 45–56.
B. Bleckmann, Konstantin der Große, Reinbek 22003.
B. Bleckmann, Die Reichskrise des III. Jahrhunderts in der spätantiken und byzantinischen Geschichtsschreibung, München 1992.
B. Bleckmann, Die Schlacht von Mursa und die zeitgenössische Deutung eines spätantiken Bürgerkrieges, in: H. Brandt (Hg.), Gedeutete Realität. Krisen, Wirklichkeiten, Interpretationen (3.–6. Jh. n. Chr.), Stuttgart 1999, 47–101.
B. Bleckmann, Vom Tsunami von 365 zum Mimas-Orakel: Ammianus Marcellinus als Zeithistoriker und die spätgriechische Tradition, in: den Boeft u. a. (Hgg.), Ammianus after Julian, 7–31.
Bleckmann / Stein, Philostorgios, s. unter Philost.
J. den Boeft u.a. (Hgg.), Ammianus after Julian. The Reign of Valentinian and Valens in Books 26–31 of the Res Gestae, Leiden 2007.
F. Boll, Art. Finsternisse, RE 6,2 (1909) 2329–64.
P. Brennan, Combined Legionary Detachments as Artillery Units, Chiron 10 (1980) 553–67.
Burgess, The Chronicle of Hydatius s. unter Cons. Const.
R. W. Burgess, The Date, Purpose, and Historical Context of the Original Greek and the Latin Translation of the So-Called Excerpta Latina Barbari, Traditio 56 (2013) 1–56.
R. W. Burgess / J. H. F. Dijkstra, The ‘Alexandrian World Chronicle’, s. unter Chron. Alex.
R. W. Burgess / J. H. F. Dijkstra, The Berlin ‘Chronicle’, s. unter Chron. Berol.
R. W. Burgess / M. Kulikowski, Mosaics of time. The Latin chronicle traditions from the first century BC to the sixth century AD. Vol. 1: A historical introduction to the chronicle genre from its origins to the high middle ages, Turnhout 2013.
C. Cardelle de Hartmann, Philologische Studien zur Chronik des Hydatius von Chaves (Palingenesia 47) Stuttgart 1994.
H. Chantraine, Die Kreuzesvision von 351. Fakten und Probleme, ByzZ 86/87 (1993/94) 430–41.
S. Corcoran, The Empire of Tetrarchs, Oxford 1996.
Croke, The Chronicle of Marcellinus, s. unter Marcell.
B. Croke, Chronicles, annals and ‘consular annals’ in Late Antiquity, Chiron 31 (2001) 291–331.
B. Croke, City Chronicles of Late Antiquity, in: G. W. Clarke (Hg.), Reading the Past in Late Antiquity, Rushcutters Bay 1990, 165–203.
B. Croke, Count Marcellinus and his Chronicle, Oxford 2001.
B. Croke, Reinventing Constantinople, YClS 34 (2010) 241–64.
G. Dagron, Naissance d’une capitale. Constantinople et ses institutions de 330 à 451, Paris 21984.
A. Demandt, Verformungstendenzen in der Überlieferung antiker Sonnen- und Mondfinsternisse (Abh. d. Geistes.- und Sozialwiss. Kl. 1970, 7) Wiesbaden 1970.
J. F. Drinkwater, The Alamanni and Rome 213–496, Oxford 2007
J. F. Drinkwater, The Revolt and Ethnic Origin of the Usurper Magnentius (350–353), and the Rebellion of Vetranio (350), Chiron 30 (2000) 131–59.
J. F. Drinkwater, The Usurpers Constantine III (407–411) and Jovinus (411–413), Britannia 29 (1998) 269–98.
R. M. Errington, Theodosius and the Goths, Chiron 26 (1996) 1–27.
R. M. Errington, Roman Imperial Policy from Julian to Theodosius, Chapel Hill 2006.
C. Frick, Die Fasti Idatiani und das Chronicon Paschale, ByzZ 1 (1892) 283–92.
G. Funaioli, Der Lokativ und seine Auflösung, Archiv für lat. Lexikographie u. Grammatik 13 (1904) 301–72.
G. Galdi, Syntaktische Untersuchungen zu Jordanes. Beiträge zu den Romana (Spudasmata 150) Hildesheim 2013.
F. Geppert, Die Quellen des Kirchenhistorikers Socrates Scholasticus (Studien zur Geschichte der Theologie und der Kirche 3–4) Leipzig 1898.
F. T. Gignac, A Grammar of the Greek Papyri of the Roman and Byzantine Periods 1 / 2, Mailand 1976 / 1981.
F. K. Ginzel, Spezieller Kanon der Sonnen- und Mondfinsternisse für das Ländergebiet der klassischen Altertumswissenschaft und den Zeitraum von 900 vor Chr. bis 600 nach Chr., Berlin 1899.
T. Glas, Valerian. Kaisertum und Reformansätze in der Krisenphase des Römischen Reiches, Paderborn 2014.
E. Guidoboni, Catalogue of Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Rom 1994.
Th. Grünewald, Constantinus Maximus Augustus. Herrschaftspropaganda in der zeitgenössischen Überlieferung, Wiesbaden 1990.
Th. Grünwald, Räuber, Rebellen, Rivalen, Rächer. Studien zu latrones im Römischen Reich, Stuttgart 1999.
V. Grumel, La Chronologie. Traité d’études byzantines I, Paris 1958.
Ch. Habicht, Zur Geschichte des Kaisers Konstantin, Hermes 86 (1958) 360–78.
J. J. Hahn, Vetustus error extinctus est. Wann wurde das Sarapeion von Alexandria zerstört?, Historia 55 (2006) 368–83.
Hansen, Sokrates, s. unter Socr.
P. Heather, Goths and Romans, 332–489, Oxford 1991.
P. Heather, Liar in Winter: Themistius and Theodosius, YClS 34 (2010) 185–213.
Heather / Moncur, Politics, s. unter Them.
E. T. Hermanowicz, Possidius of Calama. A Study of the North African Episcopate at the Time of Augustine, Oxford 2008.
M. Heil, Die Jubilarfeiern der römischen Kaiser, in: H. Beck / H.-U. Wiemer (Hgg.) Feiern und Erinnern, Geschichtsbilder im Spiegel antiker Feste, Berlin 2009, 167–202.
M. Heinzelmann, Translationsberichte und andere Quellen des Reliquienkultes, Turnhout 1979.
D. Henning, Periclitans res publica. Kaisertum und Eliten in der Krise des Weströmischen Reiches 454/5–493 n.Chr., Stuttgart 1999.
D. Hofmann, Suizid in der Spätantike, Stuttgart 2007.
O. Holder-Egger, Untersuchungen über einige annalistische Quellen zur Geschichte des fünften und sechsten Jahrhunderts, II, Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 1 (1876) 289–368.
O. Holder-Egger, Untersuchungen über einige annalistische Quellen zur Geschichte des fünften und sechsten Jahrhunderts, III, Neues Archiv der Gesellschaft für ältere deutsche Geschichtskunde 2 (1877) 47–111.
F. Jacoby, Art. Excerpta Barbari, RE 6,2 (1909) 1566–76.
Jeanjean / Lançon, Saint Jérôme, s. unter Hier.
K.-P. Johne (Hg.), Die Zeit der Soldatenkaiser. Krise und Transformation des Römischen Reiches im 3. Jahrhundert n. Chr. (235–284), Bd. 1, Berlin 2008.
M. J. Johnson, On the Burial Places of the Valentinian Dynasty, Historia 40 (1991) 501–6.
M. J. Johnson, The Roman Imperial Mausoleum in Antiquity, Cambridge 2014.
G. Kaufmann, Die Fasten der späteren Kaiserzeit als ein Mittel zur Kritik der weströmischen Chroniken, Philologus 34 (1876) 235–95.
D. Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, Darmstadt 21996.
R. Klein, Distruzione di templi nella tarda antichità, in: Atti dell’Accademia Romanistica Costantiniana 10 (1991) 127–52.
F. Kolb, Chronologie und Ideologie der Tetrarchie, AntTard 3 (1995) 21–31.
F. Kolb, Diocletian und die erste Tetrarchie, Berlin 1987.
G. Kreucher, Der Kaiser Marcus Aurelius Probus und seine Zeit, Stuttgart 2003.
B. Krusch, Studien zur christlich-mittelalterlichen Chronologie. Der 84jährige Ostercyclus und seine Quellen, Leipzig 1880.
W. Kuhoff, Diokletian und die Epoche der Tetrarchie: das römische Reich zwischen Krisenbewältigung und Neuaufbau, Frankfurt a. M. 2001.
M. Kulikowski, Rome’s Gothic Wars from the Third Century to Alaric, Cambridge 2007.
N. Lenski, Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D., Berkeley 2002.
H. Leppin, Der Reflex der Selbstdarstellung der valentinianischen Dynastie bei Ammianus Marcellinus und den Kirchenhistorikern, in: J. den Boeft u.a. (Hgg.), Ammianus after Julian, 33–51.
H. Leppin, Theodosius der Große, Darmstadt 2003.
H. Lietzmann, Ein Blatt aus einer antiken Weltchronik, s. unter Chron. Berol.
A. Lippold, Art. Theodosius I., RE Suppl. 13 (1973) 837–961.
E. Löfstedt, Late Latin, Oslo 1959.
E. Löfstedt, Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae, Uppsala 1911.
S. Lorenz, Imperii fines erunt intacti. Rom und die Alamannen 350–378, Frankfurt a. M. 1997.
W. Lütkenhaus, Constantius III. Studien zu seiner Tätigkeit und Stellung im Westreich 411–421, Bonn 1998.
S. Lunn-Rockliffe, Commemorating the Usurper Magnus Maximus: Ekphrasis, Poetry, and History in Pacatus’ Panegyric of Theodosius, JLA 3 (2010) 316–36.
Malosse, Libanios IV, s. unter Lib. or.
S. G. MacCormack, Art and Ceremony in Late Antiquity, Berkeley 1981.
Mango / Scott, The Chronicle of Theophanes Confessor, s. unter Thphn.
P. Maraval, Les fils de Constantin, Paris 2013.
Maraval, Socrate, s. unter Socr.
M. Marcos, Constantine, Dalmatius Caesar, and the Summer of A.D. 337, Latomus 73 (2014) 748–74.
M. McCormick, Eternal Victory. Triumphal Rulership in Late Antiquity, Byzantium, and the Early Medieval West, Cambridge 1986.
K. McNamee, Abbreviations in Greek Literary Papyri and Ostraca, Ann Arbor 1981.
Th. Mommsen, Chronica minora saec. IV. V. VI. VII., Vol. I–III (MGH AA 9. 11. 13) Berlin 1892–1898.
E. Moreno Resano, La usurpación de Nepociano (350 D.C.), Veleia 26 (2009) 297–322.
K. Mosig-Walburg, Römer und Perser. Vom 3. Jahrhundert bis zum Jahr 363 n.Chr., Gutenberg 2009.
S. Muhlberger, The fifth century chroniclers. Prosper, Hydatius, and the Gallic Chronicler of 452, Cambridge 1981.
W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tübingen 1977.
E. Nechaeva, Embassies – Negotiations – Gifts. Systems of East Roman Diplomacy in Late Antiquity, Stuttgart 2014.
Nixon / Rogers, In Praise, s. unter Paneg.
D. Norberg, Beiträge zur spätlateinischen Syntax, Uppsala 1944.
I. Opelt, Die lateinischen Schimpfwörter und verwandte sprachliche Erscheinungen: eine Typologie, Heidelberg 1965.
Paschoud, Zosime, s. unter Zos.
S. Rebenich, Rezension zu: Burgess, Chronicle of Hydatius und Cardelle de Hartmann, Studien, Gnomon 71 (1999) 437–48.
U. Roberto, Diocleziano, Rom 2014.
V. Rose, Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, 12 (Verzeichnisse der lat. Handschriften 1) Berlin 1893.
J. Rüpke, Geschichtsschreibung in Listenform: Beamtenlisten unter römischen Kalendern, Philologus 141 (1997) 65–85.
R. Scharf, Iovinus – Kaiser in Gallien, Francia 20 (1993) 1–13.
E. Schwartz, Christliche und jüdische Ostertafeln, Berlin 1905.
O. Seeck, Art. Chronica Constantinopolitana, RE 3,2 (1899) 2454–60.
O. Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, 6 Bde., Stuttgart 1920–1922 (ND 1966).
O. Seeck, Art. Hydatius 2, RE 9,1 (1914) 40–43.
O. Seeck, Regesten der Kaiser und Päpste für die Jahre 311 bis 476 n. Chr. Vorarbeit zu einer Prosopographie der christlichen Kaiserzeit, Stuttgart 1919.
O. Seeck, Studien zur Geschichte Diocletians und Constantins. II., Neue Jahrbücher zur Philologie und Pädagogik 139 (1889) 601–34.
B. D. Shaw, Sacred Violence. African Christians and Sectarian Hatred in the Age of Augustine, Cambridge 2011.
Sieben, Ad Cresconium, s. unter Aug. Cresc.
S. Šoproni, Contra Acinco et Bononia. Bemerkungen zu den Fasti des Hydatius, in: Studien zu den Militärgrenzen Roms 2: Vorträge des 10. Internationalen Limeskongresses in der Germania inferior, Bonn 1977, 393–97.
D. Ch. Stathakopoulos, Famine and Pestilence in the Late Roman and Early Byzantine Empire. A systematic survey of subsistence crises and epidemics, Aldershot 2004.
E. Stein, Geschichte des spätrömischen Reiches I, Berlin 1928.
J. Szidat, Usurpator tanti nominis. Kaiser und Usurpator in der Spätantike, Stuttgart 2010.
L. Traube, Hieronymi Chronicorum codicis Floriacensis fragmenta Leidensia, Parisina, Vaticana, Leiden 1902.
P. Van Nuffelen, Socrate de Constantinople et les chroniques, JÖByz 54 (2004) 53–75.
V. Väänänen, Introduction au latin vulgaire, Paris 31981.
C. Vandersleyen, Chronologie des préfets d’Égypte de 284 à 395, Brüssel 1962.
Whitby / Whitby, Chronicon Paschale, s. unter Chron. Pasch.